ΓΙΑΝΝΗΣ Ι. ΠΑΣΣΑΣ, MED ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» 16 Σεπτεμβρίου 2018 07.02. Παραπληροφόρηση Α. ΚΕΙΜΕΝΟ [Ο ρόλος των ΜΜΕ σήμερα] Απέναντι στις καταχρήσεις των εξουσιών, ο τύπος και τα μέσα ενημέρωσης υπήρξαν για αρκετές δεκαετίες, μέσα στο δημοκρατικό πλαίσιο, ένα καταφύγιο για τους πολίτες. Οι δημοσιογράφοι θεωρούσαν συχνά ως μέγιστο καθήκον να καταγγέλλουν τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων με υψηλό μερικές φορές κόστος για τους ίδιους: επιθέσεις, «εξαφανίσεις», δολοφονίες, όπως το διαπιστώνουμε ακόμη στην Κολομβία, στη Γουατεμάλα, στην Τουρκία, στο Πακιστάν, στις Φιλιππίνες και αλλού. Γι αυτό τον λόγο μιλούσαμε για χρόνια για την «τέταρτη εξουσία». Αυτή η «τέταρτη εξουσία» ήταν τελικά, χάρη στην αίσθηση πολιτικής κουλτούρας των μέσων ενημέρωσης και χάρη στο θάρρος τολμηρών δημοσιογράφων, το μόνο μέσο που διέθεταν οι πολίτες για να επικρίνουν, να αποκρούσουν, να αντιταχθούν δημοκρατικά στις παράνομες αποφάσεις οι οποίες μπορούσαν να είναι άνισες, άδικες και ακόμη και εγκληματικές ενάντια σε αθώους ανθρώπους. Ήταν, όπως συχνά λέγαμε, «η φωνή όσων δεν είχαν φωνή». Ωστόσο, τις δύο τελευταίες δεκαετίες με την επιτάχυνση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αυτή η «τέταρτη εξουσία» άδειασε από το περιεχόμενό της, έχασε σιγά σιγά την ουσιαστική λειτουργία της ως αντίβαρου στην εξουσία. Η πραγματική εξουσία μεταφέρθηκε πλέον στα χέρια μιας δέσμης από πλανητικούς οικονομικούς ομίλους και παγκόσμιες επιχειρήσεις των οποίων το βάρος στα ζητήματα του κόσμου εμφανίζεται μερικές φορές πιο σημαντικό από το βάρος κυβερνήσεων και κρατών. Σε αυτό το γεωοικονομικό πλαίσιο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μεταμορφώνονται, ενσωματώνονται όλο και περισσότερο μέσα σε διογκούμενες δομές, για να συγκροτήσουν ομίλους με παγκόσμιο προσανατολισμό, που συγκεντρώνουν ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 1
στους κόλπους τους όλες τις δραστηριότητες αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τομείς της μαζικής κουλτούρας, της επικοινωνίας και της πληροφόρησης. Αυτές οι τρεις σφαίρες ήταν κάποτε αυτόνομες: από τη μία πλευρά, η μαζική κουλτούρα με την εμπορική λογική της, τις λαϊκές δημιουργίες της, τους στόχους της που ήταν ουσιαστικά εμπορευματικοί από την άλλη, η επικοινωνία με τη διαφημιστική έννοια, το μάρκετινγκ, η προπαγάνδα, η ρητορική της πειθούς και τέλος, η πληροφόρηση με τα πρακτορεία ειδήσεων, τα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων, τον τύπο, τα κανάλια συνεχούς πληροφόρησης, με δυο λόγια το δημοσιογραφικό σύμπαν. Επειδή αυτοί οι μεγάλοι όμιλοι ενδιαφέρονται κυρίως να συνεχίσουν τον γιγαντισμό τους, ο οποίος τους υποχρεώνει να κολακεύουν τις άλλες εξουσίες, δεν έχουν πια ως στόχο τους μέσα στην κοινωνία να είναι μια «τέταρτη εξουσία» ούτε να καταγγέλλουν τις καταχρήσεις ενάντια στο δίκαιο ούτε να διορθώνουν τις δυσλειτουργίες της δημοκρατίας, ώστε να βελτιώσουν και να τελειοποιήσουν το πολιτικό σύστημα. Η πληροφόρηση, λόγω της έκρηξής της, του πολλαπλασιασμού της, της υπεραφθονίας της, κυριολεκτικά μολύνεται, δηλητηριάζεται από κάθε είδους ψέματα, ρυπαίνεται από τις φήμες, τις παραμορφώσεις, τις διαστρεβλώσεις, τις μεθοδεύσεις. Μας δηλητηριάζει το μυαλό, μας μολύνει τον εγκέφαλο, μας χειραγωγεί, μας φαρμακώνει, προσπαθεί να ενσταλάξει στο ασυνείδητό μας ιδέες που δεν είναι δικές μας. Το ζήτημα πολιτικής κουλτούρας το οποίο τίθεται λοιπόν μπροστά μας είναι το εξής: πώς να αντιδράσουμε, πώς να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας; Όπως μπορέσαμε να πετύχουμε «βιολογικά» τρόφιμα, τα οποία είναι εκ των προτέρων λιγότερο μολυσμένα από τα άλλα, πρέπει να πετύχουμε κι ένα είδος «βιολογικής» πληροφορίας. Οι πολίτες πρέπει να κινητοποιηθούν και να απαιτήσουν ώστε τα μέσα ενημέρωσης που ανήκουν στους μεγάλους παγκόσμιους ομίλους να σέβονται την αλήθεια, γιατί μόνο η αναζήτηση της αλήθειας συγκροτεί τελικά τη νομιμότητα της πληροφορίας. Πρέπει, με λίγα λόγια, να δημιουργήσουμε μια «πέμπτη εξουσία», μια εξουσία που θα μας επιτρέψει να αντιτάξουμε μια δύναμη πολιτικής κουλτούρας των πολιτών απέναντι στον νέο συνασπισμό των κυρίαρχων, μια εξουσία της οποίας η λειτουργία θα είναι να καταγγέλλει την υπερεξουσία των μεγάλων ομίλων μέσων ενημέρωσης. Γι αυτό προτείναμε τη δημιουργία του Διεθνούς Παρατηρητηρίου Μέσων Ενημέρωσης (Media Watch Global), που να αποτελείται από ανθρώπους των μέσων, πανεπιστημιακούς, αλλά και απλούς πολίτες, μιας ένωσης που να επιπλήττει ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 2
βασιζόμενη στην ηθική και να τιμωρεί τα λάθη στο επίπεδο εντιμότητας των μέσων ενημέρωσης μέσω εκθέσεων και μελετών τις οποίες επεξεργάζεται, δημοσιεύει και διανέμει. Οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης έχουν διακηρύξει ότι ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας των παγκοσμιοποιημένων επιχειρήσεων. Η ένωση Media Watch Global βεβαιώνει ότι θα είναι ο αιώνας στον οποίο η επικοινωνία και η πληροφορία θα ανήκουν επιτέλους σε όλους τους πολίτες. Ramonet, Ι. (2003, 5 Οκτωβρίου). Η πέμπτη εξουσία. Ελευθεροτυπία. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 3
Β. ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΜΑ Α. (μονάδες 25) Να γράψετε ένα σημείωμα (100 έως 120 λέξεων) με το οποίο να ενημερώνετε τους συμμαθητές σας για το περιεχόμενο του κειμένου που σας δόθηκε. ΘΕΜΑ Β1. (μονάδες 10) Για ποιον λόγο, σύμφωνα με το κείμενο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ονομάστηκαν «τέταρτη εξουσία»; (παράγραφος 60 έως 80 λέξεων) ΘΕΜΑ Β2. (μονάδες 5) «Ωστόσο», «από την άλλη» ( 2), «Επειδή» ( 3), «με λίγα λόγια», «Γι αυτό» ( 4): Να αντικαταστήσετε καθεμία από τις διαρθρωτικές λέξεις / φράσεις αυτές του κειμένου με άλλες που να δηλώνουν την ίδια νοηματική σχέση. ΘΕΜΑ Β3. (μονάδες 10) [α] «καθήκον», «βάρος», «αυτόνομες», «κινητοποιηθούν», «υπέρμαχοι»: Να αντικαταστήσετε καθεμία από τις λέξεις αυτές του κειμένου με μία συνώνυμή της, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία που έχει στο κείμενο. (μονάδες 5) [β] «μέγιστο», «επιτάχυνση», «βελτιώσουν», «χειραγωγεί», «προτέρων»: Να αντικαταστήσετε καθεμία από τις λέξεις αυτές του κειμένου με μία αντίθετή της. (μονάδες 5) ΘΕΜΑ Β4. (μονάδες 10) [α] Να δικαιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στην α παράγραφο («Απέναντι στις καταχρήσεις δεν είχαν φωνή») του κειμένου. (μονάδες 3) [β] Για ποιους λόγους ο αρθρογράφος χρησιμοποιεί το α πληθυντικό πρόσωπο στην δ παράγραφο («Το ζήτημα πολιτικής κουλτούρας... διανέμει») του κειμένου; (μονάδες 4) [γ] Να δικαιολογήσετε τη χρήση της άνω τελείας στη β παράγραφο («Ωστόσο σύμπαν») του κειμένου. (μονάδες 3) ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 4
ΘΕΜΑ Γ. (μονάδες 40) Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου (3η Μαΐου) δημοσιεύετε ένα κείμενο προβληματισμού (500 έως 600 λέξεις) στη σχολική ιστοσελίδα, στο οποίο αναδεικνύετε τη σημασία της ελεύθερης πληροφόρησης στον σύγχρονο κόσμο και προτείνετε τρόπους με τους οποίους οι πολίτες θα μπορούσαν να θωρακιστούν απέναντι στον κίνδυνο της παραπληροφόρησης και της υπερπληροφόρησης. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 5
Γ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α. Ο Ignacio Ramonet σε άρθρο του με τίτλο «Η πέμπτη εξουσία», που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» τον Οκτώβριο του 2003 επιχειρεί να ερμηνεύσει την απόκλιση των σύγχρονων ΜΜΕ από τον ρόλο τους ως «τέταρτης εξουσίας». Ο χαρακτηρισμός αυτός τους αποδόθηκε, γιατί στο παρελθόν, ασκώντας κριτική στην εξουσία, προάσπιζαν τα δικαιώματα των πολιτών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια αποκλίνουν από τον ρόλο τους αυτό, καθώς εντάσσονται σε μεγάλους πολυεθνικούς ομίλους που ενεργοποιούνται γενικά στον χώρο της μαζικής κουλτούρας. Οι όμιλοι αυτοί, στοχεύοντας στην αύξηση της πολιτικής τους επιρροής, έπαψαν να ελέγχουν την εξουσία, ενώ υπερπληροφορώντας χειραγωγούν τους πολίτες. Γι αυτό ο Ramonet, ολοκληρώνοντας το άρθρο του, πρότεινε τη συγκρότηση από την κοινωνία μια «πέμπτης εξουσίας» που θα ελέγχει τη λειτουργία των ΜΜΕ, ώστε η πληροφορία να εκδημοκρατιστεί ουσιαστικά. (126 λέξεις) ΘΕΜΑ Β1. Σύμφωνα με τον συντάκτη του άρθρου τα ΜΜΕ χαρακτηρίστηκαν -όχι άδικα- «τέταρτη εξουσία». Η διαπίστωση αυτή είναι κοινός τόπος, γιατί οι δημοσιογράφοι από τη μία φροντίζουν να ελέγχουν τις τρεις άλλες εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική), να στιγματίζουν την αυθαιρεσία, την παρανομία, την κοινωνική αδικία και από την άλλη ωθούν τους πολίτες στην κοινωνική και πολιτική δράση. Οι δραστηριότητες τους όμως προσχώρησαν με τον καιρό σε σύγχρονους επιχειρηματικούς ομίλους ενημέρωσης και αυτό μετέβαλε τον ρόλο τους. (75 λέξεις) ΘΕΜΑ Β2. «Ωστόσο»: Παρ όλα αυτά. «από την άλλη»: την ίδια στιγμή. «Επειδή»: Αφού. «με λίγα λόγια»: συνοπτικά. «Γι αυτό»: Έτσι. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 6
ΘΕΜΑ Β3. [α] «καθήκον» = χρέος, υποχρέωση. «βάρος» = βαρύτητα, σπουδαιότητα. «αυτόνομες» = ανεξάρτητες, ξεχωριστές. «κινητοποιηθούν» = ενεργοποιηθούν. «υπέρμαχοι»: υποστηρικτές. [β] «μέγιστο» ελάχιστο. «επιτάχυνση» επιβράδυνση. «βελτιώσουν» χειροτερέψουν, επιδεινώσουν. «χειραγωγεί» χειραφετεί, απελευθερώνει. «προτέρων» υστέρων. ΘΕΜΑ Β4. [α] «εξαφανίσεις»: ειρωνεία. «τέταρτη εξουσία»: ειδικός όρος. «η φωνή όσων δεν είχαν φωνή»: ευθύς λόγος. [β] Ο αρθρογράφος χρησιμοποιεί το α πληθυντικό πρόσωπο στην δ παράγραφο, για να αναδείξει τη συλλογική ευθύνη για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης των ΜΜΕ (π.χ. «πώς να αντιδράσουμε», «να πετύχουμε»), αλλά και για να δηλώσει την προσωπική άποψη με τρόπο λιγότερο υποκειμενικό (π.χ. «προτείναμε»). [γ] Η άνω τελεία στη β παράγραφο χρησιμοποιείται για να δημιουργήσει μικρές παύσεις μεταξύ συμπληρωματικών προτάσεων στην ίδια περίοδο. ΘΕΜΑ Γ. Τίτλος: Η σημασία της ενημέρωσης 1 (πρόλογος): Περίσταση επικοινωνίας (Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου): ευκαιρία στοχασμού για τον ρόλο της ενημέρωσης στον σύγχρονο κόσμο. Δ1 (σύγχρονες κοινωνίες): ανάπτυξη της τεχνολογίας κοινωνία και οικονομία της πληροφορίας και της γνώσης παγκοσμιοποίηση πολυπολιτισμικότητα. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 7
Σκοπός & Σύνδεση με Ζ1: συνειδητοποίηση της σημασίας της ενημέρωσης στη σύγχρονη εποχή. 2 (Ζ1Α): Κοινωνικές επιδράσεις Κατανόηση της πραγματικότητας παρέμβαση στις εξελίξεις, δημιουργία ενεργών πολιτών. Εκδημοκρατισμός της γνώσης και της πληροφορίας άμβλυνση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων. 3 (Ζ1Β): Πολιτικές επιδράσεις Πολυφωνία ωριμότητα στη λήψη αποφάσεων. Έλεγχος στην εξουσία αποφυγή αυθαιρεσιών. 4 (μεταβατική): Συμπέρασμα Ζ2: στην κοινωνία της γνώσης η πληροφόρηση είναι αναγκαία προϋπόθεση για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν τα άτομα και οι κοινωνίες. Δ2: α. Παραπληροφόρηση (ψευδής πληροφόρηση, εστίαση σε μικρό μόνο μέρος της κτλ.) αλλοίωση της πραγματικότητας. β. Υπερπληροφόρηση (αύξηση του όγκου των πληροφοριών) σύγχυση, αποπροσανατολισμός, αδιαφορία κτλ. Σύνδεση με Ζ2: είναι απαραίτηση η θωράκιση των ατόμων απέναντι στις στρεβλώσεις αυτές. 5 (Ζ2Α): Ευθύνη των πολιτών Κώδικας δεοντολογίας των δημοσιογράφων δέσμευση στην αντικειμενικότητα της ενημέρωσης. Παιδεία του δέκτη διασταύρωση και κριτική προσέγγιση των πληροφοριών. 6 (Ζ2Β): Ευθύνη της πολιτείας Έλεγχος του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των ΜΜΕ (αποτροπή συγκέντρωσης μέσων σε λίγους κολοσσούς της ενημέρωσης) πολυφωνία. Ανεξάρτητες αρχές ελέγχου (π.χ. ΕΣΡ) κυρώσεις σε όσους παραβιάζουν τις αρχές της αντικειμενικότητας στην ενημέρωση. 7 (επίλογος): Συμπέρασμα Ζ2: η ενημέρωση, αν είναι νηφάλια και αντικειμενική, συμβάλλει στην κατάκτηση του αυτοκαθορισμού των ατόμων στο σύγχρονο κόσμο. Επιλογική αναφορά στον σκοπό: ειδικά η νέα γενιά οφείλει να σταθεί κριτικά απέναντι στην ενημέρωση. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 8