ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΗΧΑΝΝΗΝΧΝ ΦΗΛΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΦΗΛΟΟΦΗΑ, ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΚΑΗ ΦΤΥΟΛΟΓΗΑ ΣΟΜΔΑ ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΣΟ ΠΛΑΗΗΟ ΣΟΤ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΟ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ «ΔΠΗΣΖΜΔ ΣΖ ΑΓΧΓΖ» ΚΑΣΔΤΘΤΝΖ: ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΚΑΗ ΦΤΥΟΛΟΓΗΑ ΣΟ ΥΟΛΔΗΟ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΦΟΗΣΖΣΡΗΑ: ΥΑΡΗΣΗΝΖ ΓΔΧΡΓΟΠΟΤΛΟΤ ΘΔΜΑ «Ζ θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ηωλ κειινληηθώλ ζηόρωλ» Πώο νη εζωηεξηθνί θαη νη εμωηεξηθνί κειινληηθνί ζηόρνη ζρεηίδνληαη κε πνηνηηθά δηαθνξεηηθνύο ηύπνπο θηλεηνπνίεζεο Δπηβιέπνπζα θαζ.: Δπίθνπξε θαζ. Μαίξε Απνζηόινπ ΗΧΑΝΝΗΝΑ 2012
- 2 - ΦΑΡΙΤΙΝΗ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ «Ζ ΚΗΝΖΣΟΠΟΗΖΣΗΚΖ ΔΠΗΓΡΑΖ ΣΧΝ ΜΔΛΛΟΝΣΗΚΧΝ ΣΟΥΧΝ» ΠΧ ΟΗ ΔΧΣΔΡΗΚΟΗ ΚΑΗ ΟΗ ΔΞΧΣΔΡΗΚΟΗ ΜΔΛΛΟΝΣΗΚΟΗ ΣΟΥΟΗ ΥΔΣΗΕΟΝΣΑΗ ΜΔ ΠΟΗΟΣΗΚΑ ΓΗΑΦΟΡΔΣΗΚΟΤ ΣΤΠΟΤ ΚΗΝΖΣΟΠΟΗΖΖ ΜΕΣΑΠΣΤΥΘΑΚΗ ΔΘΠΛΧΜΑΣΘΚΗ ΕΡΓΑΘΑ πνπ ππνβιήζεθε ζην πιαίζην ηνπ ΠΜ «Επηζηήκεο ηεο Αγσγήο» ηνπ Σνκέα Παηδαγσγηθήο ηνπ Σκήκαηνο Φηινζνθίαο, Παηδαγσγηθήο θαη Φπρνινγίαο ηεο Φηινζνθηθήο ρνιήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θσαλλίλσλ Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Μαίξε Απνζηφινπ, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα ηνπ Σκήκαηνο ΦΠΦ Δμεηαζηηθή Δπηηξνπή: 1. Απνζηόινπ Μαίξε, Επίθνπξε Καζεγήηξηα ηνπ Σκήκαηνο ΦΠΦ 2. Γθόηνβνο Αζαλάζηνο, Καζεγεηήο ηνπ Σκήκαηνο ΦΠΦ 3. Ζηώξε Έιελα, Λέθηνξαο ηνπ Σκήκαηνο ΦΠΦ Ιυάννινα 2012
- 3 - Κάζε ηη, πνπ κε θόπν πνιύ πξαγκαηώλεηαη, θαζώο αλαζηαηώλεη ηε δηαλνεηηθή θαη ζπκηθή καο κλήκε, ζέιεη θαη λα αθηεξώλεηαη. Εηνύηε ε εξεπλεηηθή δηαηξηβή αθηεξώλεηαη ινηπόλ, ζηνλ Παύιν πνπ ζεσξώ πξόγνλν ηνπ εξεπλεηηθνύ κνπ κηθξνβίνπ, ζηελ Καηεξίλα πνπ ελίζρπζε αθνύξαζηα ηηο θαηάιιειεο ζπλζήθεο γηα ηελ επηβίσζε ηνπ κηθξνβίνπ απηνύ, ζηελ Κ. Μαίξε Απνζηόινπ πνπ ήηαλ δεθηηθή ζην λα θνιιήζεη ην κηθξόβηό κνπ θαη λα κε θαζνδεγήζεη κε πνιύηηκν ηξόπν, ώζηε λα κελ λνζήζσ κέζα ζε απηή ηελ επίπνλε δηαδηθαζία.
- 4 - Η ζπκπεξηθνξά καο είλαη ζθόπηκε Ζνύκε ζε κία ςπρνινγηθή πξαγκαηηθόηεηα ή ζε έλα πεδίν δσήο πνπ πεξηιακβάλεη όρη κόλν εθείλα ηα θνκκάηηα ηνπ θπζηθνύ θαη θνηλσληθνύ καο πεξηβάιινληνο αιιά θαη θαηαζηάζεηο ηηο νπνίεο έρνπκε θαληαζηεί θαη δελ ππάξρνπλ επί ηνπ παξόληνο K. Lewin, 1997/1951
- 5 - ΠΗΝΑΚΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΧΝ ΔΗΑΓΧΓΖ.. 8 Α. ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ.. 12 1. ΚΙΝΗΣΡΑ.. 13 1.1 Κηλεηνπνίεζε θαη θίλεηξν. 13 1.2 Σα θίλεηξα ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα... 15 2. Ο ΜΔΛΛΟΝΣΑ ΥΡΟΝΟ ΣΗ ΜΔΛΔΣΗ ΣΗ ΤΜΠΔΡΙΦΟΡΑ... 19 2.1 Η ζεκαζία ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηελ θαηαλφεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο.. 19 2.2 Πξψηεο πξνζπάζεηεο νξηζκνχ ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ... 22 3. Ο ΜΔΛΛΟΝΣΑ ΥΡΟΝΟ Χ ΚΙΝΗΣΗΡΙΟ ΓΤΝΑΜΗ. 28 3.1 Η Πξννπηηθή ηνπ Μέιινληα Υξφλνπ..... 28 3.2 Η θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ. 32 3.3 Η ζπληειεζηηθή θηλεηνπνίεζε. 38 4. Η ΚΙΝΗΣΟΠΟΙΗΣΙΚΗ ΔΠΙΓΡΑΗ ΣΟΤ ΜΔΛΛΟΝΣΑ ΥΡΟΝΟΤ ΑΠΟ ΣΗ ΚΟΠΙΑ ΣΗ ΘΔΧΡΙΑ ΣΟΤ ΑΤΣΟ-ΠΡΟΓΙΟΡΙΜΟΤ ΓΙΑ ΣΑ ΚΙΝΗΣΡΑ... 40 4.1 Δζσηεξηθνί θαη εμσηεξηθνί κειινληηθνί ζηφρνη.. 40 - Η έλλνηα ησλ βαζηθώλ ςπρνινγηθώλ αλαγθώλ... 41 - Αλάγθεο θαη κειινληηθνί ζηόρνη.. 43 -Η ζύλδεζε ηεο πνηόηεηαο ησλ κειινληηθώλ ζηόρσλ κε ηε ζεσξία ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξόλνπ. 47
- 6-4.2 Η πνηνηηθή πξνζέγγηζε ηεο θηλεηνπνίεζεο: Απηφλνκε θαη ειεγρφκελε θηλεηνπνίεζε... 53 - Εζσηεξηθή θηλεηνπνίεζε θαη βαζηθέο ςπρνινγηθέο αλάγθεο. 54 - Η ιεηηνπξγία ηεο εζσηεξίθεπζεο θαη ε εμσηεξηθή θηλεηνπνίεζε.. 55 -Απηόλνκε θαη ειεγρόκελε θηλεηνπνίεζε/ ξύζκηζε ηεο ζπκπεξηθνξάο 58 - Η ζύλδεζε ηεο απηόλνκεο θαη ειεγρόκελεο θηλεηνπνίεζεο κε ηε ζεσξία ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξόλνπ. 61 Β. ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΟ ΥΔΓΗΑΜΟ... 64 5. ΚΟΠΟ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ. 65 5.1 Κχξηνο ζθνπφο Δξεπλεηηθά εξσηήκαηα.... 65 5.2 Υξεζηκφηεηα ηεο έξεπλαο... 68 5.3 Πξσηνηππία ηεο έξεπλαο. 70 6. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΙΑ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ... 73 6.1 Σν δείγκα ηεο έξεπλαο 73 6.2 Δπηινγή εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ... 74 -Εξσηεκαηνιόγην Εζσηεξηθώλ θαη Εμσηεξηθώλ κειινληηθώλ ζηόρσλ.. 74 - Εξσηεκαηνιόγην γηα ηε κέηξεζε ηεο Απηόλνκεο θαη Ειεγρόκελεο Κηλεηνπνίεζεο. 76 6.3 Γηαδηθαζία ηεο έξεπλαο 78 6.4 ηαηηζηηθή αλάιπζε. 78 6.5 Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο.. 79 Γ. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ. 81 7. ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ 82
- 7 - Γ. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΚΑΗ ΠΡΟΣΑΔΗ.. 88 8. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΚΑΙ ΔΡΜΗΝΔΙΑ ΣΧΝ ΔΤΡΗΜΑΣΧΝ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ 89 9. ΠΡΟΣΑΔΙ. 93 9.1 Μεζνδνινγηθέο πξνηάζεηο 93 9.2 Δθπαηδεπηηθέο εθαξκνγέο... 94 9.3 Πξνηάζεηο γηα κειινληηθέο δηεξεπλήζεηο. 97 Δπίινγνο.. 98 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... 100 ΔΛΛΗΝΟΓΛΧΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 100 ΞΔΝΟΓΛΧΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 101 ΗΛΔΚΣΡΟΝΙΚΔ ΠΗΓΔ 111 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑΣΑ.. 112 Παξάξηεκα Α.. 112 Παξάξηεκα Β... 120 Παξάξηεκα Γ.. 122 Παξάξηεκα Γ. 130
- 8 - ΔΗΑΓΧΓΖ Ο επηζηεκνληθφο θιάδνο κέζα ζηνλ νπνίν εληάζζεηαη ε παξνχζα έξεπλα είλαη ν θιάδνο ηεο Δθπαηδεπηηθήο Φπρνινγίαο. Ο Slavin αλαθέξεη πσο «ε εθπαηδεπηηθή ςπρνινγία είλαη ε κειέηε ηεο κάζεζεο, ηεο δηδαζθαιίαο θαη ησλ καζεηώλ» (Slavin, 2007). Δλλννχληαη βέβαηα νη καζεηέο κε ηελ επξεία έλλνηα, σο ηα άηνκα πνπ έρνπλ εληαρζεί ζηελ δηαδηθαζία ηεο εθπαίδεπζεο. Η Δθπαηδεπηηθή Φπρνινγία πξνζπαζεί λα θαηαλνήζεη ηε ζρνιηθή κάζεζε θαη λα αλαιχζεη ηηο γλσζηηθέο θαη θνηλσληνγλσζηηθέο ηεο δηαζηάζεηο, πξνζπαζεί λα δηαπηζηψζεη πψο νη δηαθνξέο ζηε λφεζε θαη ζηα θίλεηξα ησλ καζεηψλ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ηελ εθπαηδεπηηθή πνξεία ηνπο. Σα θίλεηξα κάζεζεο είλαη κία πεξηνρή κε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ δηεξεχλεζεο ζηελ εθπαηδεπηηθή ςπρνινγία. Η ςπρνινγία θηλήηξσλ έρεη αζρνιεζεί γεληθά κε ηα θίλεηξα ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη φρη απνθιεηζηηθά κε ηα θίλεηξα πνπ αθνξνχλ ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο. Σν κεγάιν εξψηεκα ηνπ ηί θηλεηνπνηεί ηε ζπκπεξηθνξά καο, αλαθέξεηαη ζην εξψηεκα ηνπ πνηα είλαη ηα αίηηα ηεο ζπκπεξηθνξάο καο δειαδή ζην «γηαηί» ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο. ηηο δηάθνξεο ςπρνινγηθέο ζεσξίεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί θαηά θαηξνχο, γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα εμεγεζεί ην δήηεκα ηεο θηλεηνπνίεζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη λα αλαιπζεί απφ δηάθνξεο ζθνπηέο ζχκθσλα κε ηε γεληθφηεξε θνζκναληίιεςε πνπ θπξηαξρνχζε θάζε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν ζε θάζε ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία γηα ην δήηεκα ηεο εξκελείαο ηεο ζπκπεξηθνξάο.
- 9 - Απφ ην ζχλνιν ησλ ζεσξεηηθψλ κνληέισλ πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ζηελ ηζηνξία ηεο κειέηεο ηεο θηλεηνπνίεζεο έρνπλ αλαδεηρζεί δηάθνξνη παξάγνληεο θηλεηνπνίεζεο. ρεηηθά πξφζθαηεο δηεξεπλήζεηο επηθεληξψζεθαλ ζηνλ παξάγνληα «κέιινληαο ρξφλνο» πξνζπαζψληαο λα δηαπηζηψζνπλ ην αλ, ην θαηά πφζν, αιιά θαη ην πψο, ε αληίιεςε ηνπ αλζξψπνπ γηα ην κέιινλ επεξεάδεη ηα θίλεηξα ηνπ γηα κάζεζε. Η ζχγρξνλε έξεπλα ησλ δέθα ηειεπηαίσλ εηψλ έρεη ζηξαθεί ζηε ζχλδεζε δχν ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ γηα ηελ αλάδεημε θαη εξκελεία ησλ πξναλαθεξζέλησλ εξσηεκάησλ, θαη ζπγθεθξηκέλα ηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ θαη ηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ. Γηεξεπλήζεηο πνπ έγηλαλ ζην πιαίζην ηεο ζεσξίαο ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ έδεημαλ ηελ ζεκαζία ηνπ λα αλαπηχζζεη θάπνηνο κηα καθξά κειινληηθή πξννπηηθή, δειαδή έλα ζχλνιν κειινληηθψλ ζηφρσλ, ζε ζρέζε κε ηηο καζεζηαθέο ηνπ δξαζηεξηφηεηεο γηα ηελ θηλεηνπνίεζή ηνπ σο πξνο ηηο δξαζηεξηφηεηεο απηέο. Σν ζπζηαηηθφ ηεο ζπλνιηθήο θηλεηνπνίεζεο πνπ πεγάδεη απφ απηνχο ηνπο κειινληηθνχο ζηφρνπο, νλνκάζηεθε ζπληειεζηηθή θηλεηνπνίεζε. Η ζεσξία ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ απφ ηελ άιιε, δελ αζρνιείηαη ξεηά κε ηελ έλλνηα ηνπ κέιινληα ρξφλνπ, απνηειεί φκσο κηα λενζχζηαηε ζεσξία, ε νπνία αλαδεηθλχεη θαηλνχξγηα εξσηήκαηα γχξσ απφ πνηνηηθέο πηπρέο ηεο θηλεηνπνίεζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο, πνπ θσηίδνπλ, θαηά ηε γλψκε καο, ζεκαληηθέο πιεπξέο ηνπ δεηήκαηνο ηεο παξσζεηηθήο ζπκβνιήο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ. Γχν ζεκαληηθέο πξνηάζεηο ηεο ζεσξίαο ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ είλαη πψο ην πεξηερόκελν ησλ ζηόρσλ (εζσηεξηθνί-εμσηεξηθνί ζηφρνη) πνπ ην άηνκν ζέηεη αιιά θαη νη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο θάπνηνο θηλεηνπνηείηαη πξνο ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπ, νη νπνίνη θαζνξίδνπλ ηελ πνηόηεηα ηεο θηλεηνπνίεζήο ηνπ (απηφλνκε ειεγρφκελε θηλεηνπνίεζε), παίδνπλ έλα θνκβηθφ ξφιν ζηελ ιεηηνπξγία ηεο θηλεηνπνίεζεο ηνπ αηφκνπ.
- 10 - Η έξεπλα πνπ έγηλε ζην πιαίζην ηεο ζχλδεζεο ησλ δχν ζεσξηψλ δηαπίζησζε πσο ε επίδξαζε ησλ κειινληηθψλ ζηφρσλ ζηελ θηλεηνπνίεζε θαζνξίδεηαη θαη απφ ην πεξηερφκελφ ηνπο, κε ην αλ δειαδή απηνί είλαη εζσηεξηθνί ή εμσηεξηθνί, θαη φρη κφλν απφ ηε ζέζε ηνπο πάλσ ζε κία κειινληηθή ρξνληθή πξννπηηθή. Σν δήηεκα πνπ πξνθχπηεη είλαη απηφ ηεο εξκελείαο ηεο δηαθνξνπνηεκέλεο επίδξαζεο ησλ εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ κειινληηθψλ ζηφρσλ ζηελ αθαδεκατθή ιεηηνπξγηθφηεηα. ηε βάζε ηεο πξνζέγγηζεο κηαο εξκελείαο, ε παξνχζα εξγαζία απνζθνπεί ζηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ κειινληηθψλ ζηφρσλ (εζσηεξηθνί θαη εμσηεξηθνί κειινληηθνί ζηφρνη) κε πνηνηηθνχο ηχπνπο θηλεηνπνίεζεο ηεο ζπκπεξηθνξάο ηεο κάζεζεο (απηφλνκε ειεγρφκελε θηλεηνπνίεζε), φπσο απηνί πξνζδηνξίζηεθαλ απφ ηε ζεσξία ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ. Πξνθεηκέλνπ λα ηθαλνπνηήζεη ηνπο παξαπάλσ πξνβιεκαηηζκνχο ε παξνχζα κειέηε δνκήζεθε σο εμήο: α) ζεσξεηηθφ πιαίζην, β) εξεπλεηηθφο ζρεδηαζκφο θαη κεζνδνινγία, γ) απνηειέζκαηα θαη δ) ζπκπεξάζκαηα θαη πξνηάζεηο. Η ελφηεηα ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ πεξηιακβάλεη 4 θεθάιαηα. ην πξψην θεθάιαην νξηνζεηνχληαη νη έλλνηεο θίλεηξν θαη θηλεηνπνίεζε. ην δεχηεξν θεθάιαην αλαθεξφκαζηε ζηνλ παξάγνληα ηνπ κέιινληα ρξφλνπ θαη ζην πψο ν παξάγνληαο απηφο έρεη εληαρζεί ζηε κειέηεο ηεο ζπκπεξηθνξάο. ην ηξίην θεθάιαην εμεηάδεηαη ν παξάγνληαο κέιινληαο ρξφλνο, φπσο απηφο κειεηάηαη απφ ηνπο ζεσξεηηθνχο ησλ θηλήηξσλ, θαη νξηνζεηείηαη ε έλλνηα ηεο κειινληηθήο ρξνληθήο πξννπηηθήο θαη ηεο ζπληειεζηηθήο θηλεηνπνίεζεο. Σέινο, ζην ηέηαξην θεθάιαην εμεηάδεηαη ε θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ηνπ κέιινληα ρξφλνπ απφ ηε ζθνπηά ηεο ζεσξεηηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ. Η ελφηεηα ηνπ εξεπλεηηθνχ ζρεδηαζκνχ απνηειείηαη απφ δχν θεθάιαηα. ην πξψην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ν ζθνπφο, νη ζηφρνη θαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο θαη γίλεηαη αλαθνξά ζηελ ρξεζηκφηεηα θαη ζηελ πξσηνηππία ηεο παξνχζαο εξεπλεηηθήο
- 11 - πξνζπάζεηαο. ην δεχηεξν θεθάιαην, πνπ αλαθέξεηαη ζηε κεζνδνινγία ηεο έξεπλαο, πεξηγξάθεηαη ε δηαδηθαζία επηινγήο ηνπ δείγκαηνο θαη επηινγήο εξεπλεηηθψλ εξγαιείσλ, ε δηαδηθαζία ηεο έξεπλαο θαη ηεο ζηαηηζηηθήο αλάιπζεο θαη ηέινο θαηαγξάθνληαη νη πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο. ηελ ηξίηε ελφηεηα παξνπζηάδνληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ζχκθσλα κε ηνπο άμνλεο ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ. ηελ ηέηαξηε ελφηεηα, ζε δχν μερσξηζηά θεθάιαηα, θαηαγξάθνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ αλάιπζε, ελψ θαηαηίζεληαη θαη θάπνηεο πξνηάζεηο σο πξνο ηελ εθπαηδεπηηθή εθαξκνγή ησλ εξεπλεηηθψλ επξεκάησλ αιιά θαη σο πξνο ηελ θαηεχζπλζε πεξαηηέξσ δηεξεπλήζεσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο παξνχζαο έξεπλαο. ην ηέινο ηεο εξγαζίαο παξαηίζεηαη ε βηβιηνγξαθία, ειιελφγισζζε, μελφγισζζε θαζψο θαη ειεθηξνληθή πνπ αμηνπνηήζεθε γηα ηε ζπγγξαθή ηεο εξεπλεηηθήο εξγαζίαο θαη ηα παξαξηήκαηα πνπ πεξηιακβάλνπλ ηα εξσηεκαηνιφγηα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ.
- 12 - Α. ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ
- 13 - ΠΡΧΣΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ : ΚΙΝΗΣΡΑ Σν πξψην θεθάιαην ηεο εξεπλεηηθήο κειέηεο πξαγκαηεχεηαη ηελ έλλνηα ηνπ θηλήηξνπ θαη ηεο θηλεηνπνίεζεο. Θα αλαθεξζνχκε ζηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ησλ ελλνηψλ απηψλ θαη ζηε ζπλέρεηα ζα κηιήζνπκε γηα ην πψο ε δηεξεχλεζε γχξσ απφ ηα θίλεηξα εληάζζεηαη ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα θαη δηαδηθαζία. 1.1 Κηλεηνπνίεζε θαη θίλεηξν Ο φξνο θηλεηνπνίεζε ( motivation) πξνέξρεηαη απφ ην αξραίν ειιεληθφ ξήκα θηλέσ (θηλψ) πνπ ζεκαίλεη ελεξγνπνηψ, θηλεηνπνηψ θαη απνδίδεη ηε δηαδηθαζία πνπ σζεί ηνλ άλζξσπν λα δξάζεη, λα ζπλερίζεη λα δεη θαη λα ιεηηνπξγεί κέζα ζην πεξηβάιινλ ηνπ. Ο φξνο motivation, φπσο αλαθέξεη ε Ναζηάθνπ, «κεηαθξάδεηαη θαιύηεξα θηλεηήξηα δύλακε, όξνο ν νπνίνο εκπεξηέρεη ηε ζεκαζία ηεο ελέξγεηαο, ηεο δύλακεο, ηνπ θηλεηηθνύ ζηνηρείνπ θαη ζπγρξόλσο ηε ξίδα θίλεηξν» (Ναζηάθνπ, 1982, ζ.89). Γηα ηε ιεηηνπξγία θαη ηε θχζε ηεο θηλεηνπνίεζεο έρεη αλαπηπρζεί έλαο αξηζκφο πξνζεγγίζεσλ απφ ηηο δηάθνξεο ςπρνινγηθέο ζεσξίεο πνπ αλαπηχρζεθαλ θαηά θαηξνχο. Αξρηθά ε θηλεηνπνίεζε ζπλδέζεθε κε αλζξψπηλεο εζσηεξηθέο δπλάκεηο, φπσο ηα έλζηηθηα, ηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο, ηε βνχιεζε, ηελ επηζπκία (Pintrich, 2002). ηελ πνξεία ηεο έξεπλαο φκσο γηα ηελ θηλεηνπνίεζε, ε εζσηεξηθή απηή δηαδηθαζία άξρηζε λα εγθαηαιείπεη ηελ ελζηηθηψδε θχζε πνπ ηεο είρε απνδνζεί, θαη λα ζεσξείηαη πιένλ κία εζσηεξηθή δηαδηθαζία πνπ εκπιέθεη γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ αηφκνπ. Η κεηάβαζε απηή βέβαηα ήηαλ ζχγρξνλε κε ην πέξαζκα απφ ηε ζπκπεξηθνξηθή ζηε γλσζηηθή πξνζέγγηζε ηεο ςπρνινγηθήο έξεπλαο, φπνπ δηαπηζηψλεηαη πιένλ πσο αλάκεζα ζην εξέζηζκα θαη ηελ αληίδξαζε ηνπ νξγαληζκνχ ζπληεινχληαη πεξίπινθεο δηεξγαζίεο κέζα απφ κεραληζκνχο, φπσο ε ζθέςε, ε αληίιεςε, ην ζπλαίζζεκα (Graham & Weiner, 2004). Οη λνεηηθέο
- 14 - δηεξγαζίεο θαζνξίδνπλ πιένλ ηελ πνξεία πνπ ζα πάξεη ην νπνηνδήπνηε εξέζηζκα, ψζηε λα πξνθαιέζεη κηα ζπγθεθξηκέλε αληίδξαζε. Η παξαδνρή πσο ε ελεξγνπνίεζε κηαο ζπκπεξηθνξάο δελ θαζνξίδεηαη ελζηηθησδψο, θαη έηζη έλα εξέζηζκα δελ απνηειεί απφ κφλν ηνπ θίλεηξν κηαο ζπκπεξηθνξάο, έδσζε λέεο θαηεπζχλζεηο γηα ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο θηλεηνπνίεζεο θαη ηνπ θηλήηξνπ. Έλαο πξφζθαηνο νξηζκφο ηεο έλλνηαο «θηλεηνπνίεζε» αλαθέξεη: Κηλεηνπνίεζε ζεσξείηαη ε εζσηεξηθή δηαδηθαζία κέζσ ηεο νπνίαο κηα δξαζηεξηόηεηα, ε νπνία θαηεπζύλεηαη ζε έλα ζηόρν ππνθηλείηαη θαη ππνζηεξίδεηαη (Pintrich, Schunk & Meece, 2010, ζ. 29 ). Μηα πξψηε αλάιπζε ηνπ παξαπάλσ νξηζκνχ απνθαιχπηεη πσο ε θηλεηνπνίεζε ζεσξείηαη σο κηα γλσζηηθή ιεηηνπξγία θαζψο απνθαίλεηαη πσο νη άλζξσπνη ζέηνπλ ζηφρνπο θαη αλαπηχζζνπλ γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη κνξθέο ζπκπεξηθνξάο ψζηε λα ηνπο πεηχρνπλ. Πέξαλ ηνχηνπ ε θηλεηνπνίεζε δελ είλαη θάηη πνπ βιέπνπκε, δελ είλαη έλα πξντφλ αιιά κηα δηαδηθαζία πνπ ζπκπεξαίλεηαη κέζα απφ ηηο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο. Ο Βέιγνο Φπρνιφγνο Nuttin, νξίδεη ηελ θηλεηνπνίεζε σο: ν εγγελήο δπλακηζκόο ηεο ζπκπεξηθνξάο, ε έκθπηε δπλαηόηεηα πνπ δηαζέηεη θάζε νξγαληζκόο λα θηλεηνπνηείηαη, λα αληηδξά θαη γεληθά λα ζπκπεξηθέξεηαη όηαλ δέρεηαη έλα εμσηεξηθό ή εζσηεξηθό εξέζηζκα ( Nuttin, 1984, ζ.1). Απφ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ θαηαιαβαίλνπκε πσο ε θηλεηνπνίεζε είλαη κηα δπλακηθή δηεξγαζία πνπ δεκηνπξγεί κηα ζπκπεξηθνξά θαη μεθηλά κε ηελ παξνπζία ελφο εζσηεξηθνχ ή εμσηεξηθνχ εξεζίζκαηνο. χκθσλα κε ηνλ Nuttin (1984) ε εθδήισζε ηεο ζπκπεξηθνξάο γίλεηαη κέζα απφ ηελ κεηαηξνπή ηεο επηζπκίαο ζε αλάγθε θαη ζηε δηακφξθσζε ελφο ζηφρνπ γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ηεο αλάγθεο απηήο. Η ζπκπεξηθνξά είλαη ην κέζν γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε απηνχ ηνπ ζθνπνχ/ζηφρνπ. Με άιια ιφγηα έλα εξέζηζκα πξνθαιεί κηα επηζπκία, ε επηζπκία απηή, αλ είλαη ηζρπξή, κεηαηξέπεηαη ζε αλάγθε, απφ ηελ αλάγθε πεγάδεη ε εγγελήο θηλεηήξηα δχλακε, ε νπνία βάδεη ηνλ νξγαληζκφ ζε κία δηαδηθαζία αλαδήηεζεο αληηθεηκέλσλ-ζηφρσλ γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ηεο αλάγθεο απηήο. Απηά ηα αληηθείκελα-ζηφρνη
- 15 - είλαη ηα θίλεηξα. Δπνκέλσο ζχκθσλα κε ηελ παξαπάλσ άπνςε: «Κίλεηξν νλνκάδεηαη κία απνθηεκέλε από ηε κάζεζε (ηελ εκπεηξία) κνξθή πνπ παίξλεη ε θηλεηήξηα δύλακε, έλαο ηξόπνο ηθαλνπνίεζεο ησλ βαζηθώλ αλαγθώλ- ηξόπνο πνπ πεγάδεη από ηε κάζεζε, από ηε γλώζε θαη είλαη δηαθνξεηηθόο γηα ηνλ θάζε άλζξσπν». (Ναζηάθνπ, 1982, ζ. 91). Η δηαθνξά ινηπφλ ησλ θηλήηξσλ απφ ηελ θηλεηήξηα δχλακε είλαη φηη, ελψ ηα πξψηα είλαη πξντφληα κάζεζεο, είλαη αληηθείκελα πνπ απνηεινχλ ηξφπνπο ηθαλνπνίεζεο ησλ βαζηθψλ αλαγθψλ, ε θηλεηήξηα δχλακε είλαη κία εγγελήο δχλακε πνπ πεγάδεη απφ ηηο αλζξψπηλεο αλάγθεο, είλαη ν ππάξρσλ δπλακηζκφο ηεο ζπκπεξηθνξάο καο πνπ καο θαηεπζχλεη ζε δηάθνξεο ελέξγεηεο. Καηά ηνλ Nuttin, ε θηλεηήξηα δχλακε φρη κφλν θηλεηνπνηεί ηνλ νξγαληζκφ αιιά θαη θαηεπζχλεη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ (Nuttin,1984). Κάηη ηέηνην ζεκαίλεη πσο ην άηνκν έρεη εγγελψο κηα πξνδηαγεγξακκέλε πνξεία ζηελ νπνία θαηεπζχλεηαη. Σν ζέκα φκσο ηνπ θαηά πφζν απηή ε θαηεχζπλζε ηεο ζπκπεξηθνξάο είλαη εγγελήο ή επίθηεηε είλαη πνιχπινθν θαη εληάζζεηαη ζηνλ ηεξάζηην δηάινγν πνπ αλνίγεηαη γηα ην αλ ηα αίηηα ηεο ζπκπεξηθνξάο είλαη εγγελή ή επίθηεηα. 1.2 Σα θίλεηξα ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα Σα ηειεπηαία πελήληα ρξφληα, εξεπλεηέο απφ ην ρψξν ηεο εθπαηδεπηηθήο ςπρνινγίαο (Elliot & Dweck, 1988 Atkinson, 1964 Ford, 1992 Deci &Ryan, 1985) έρνπλ ζηξέςεη ην ελδηαθέξνλ ηνπο πην εηδηθά ζηα θίλεηξα ησλ καζεηψλ γηα ηε κάζεζε πξνζπαζψληαο λα απαληήζνπλ ζε πνιχ ζεκαληηθά εξσηήκαηα πνπ κπνξνχλ λα θσηίζνπλ πιεπξέο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, ψζηε λα ηελ θάλνπλ πην απνηειεζκαηηθή. Η έξεπλα γηα ηα θίλεηξα δηεξεπλά ηηο ζπλζήθεο εθείλεο πνπ εληζρχνπλ ηηο αλζξψπηλεο δπλαηφηεηεο θαη ζεσξνχκε φηη έρεη κεγάιε ζεσξεηηθή θαη πξαθηηθή ζπνπδαηφηεηα, επεηδή αθξηβψο κπνξεί λα ζπκβάιεη φρη κφλν ζην λα δηακνξθψζεη κηα επηζηεκνληθή γλψζε πάλσ ζην πψο γελληνχληαη νη αλζξψπηλεο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο αιιά θαη ζηε δεκηνπξγία ελφο θνηλσληθνχ
- 16 - πεξηβάιινληνο, θαη πην εηδηθά ελφο ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο, πνπ ζα εληζρχεη θαη ζα βειηηζηνπνηεί ηελ αλζξψπηλε αλάπηπμε, επίδνζε θαη γεληθά ην επ-δελ. Σα θίλεηξα είλαη απφ ηηο πην θαζνξηζηηθέο ζπληζηψζεο ηεο κάζεζεο. Σα θίλεηξα κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ην ηη θαη ην πψο καζαίλνπκε (Schunk, 2004). Έλαο καζεηήο πνπ έρεη θίλεηξα γηα ηε κάζεζε ελφο γλσζηηθνχ αληηθεηκέλνπ δηαθνξνπνηείηαη πνιχ ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο πξνζεγγίδεη ην αληηθείκελν απηφ ζε ζρέζε κε έλα καζεηή πνπ δελ έρεη θίλεηξα. Ο θηλεηνπνηεκέλνο καζεηήο, γηα παξάδεηγκα, ζα δξαζηεξηνπνηεζεί πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ λα πξνζέρεη ηελ ψξα ηεο δηδαζθαιίαο, λα νξγαλψλεη λνεηηθά ην πιηθφ πνπ πξέπεη λα κάζεη, λα θξαηά ζεκεηψζεηο, λα ειέγρεη ην επίπεδν θαηαλφεζήο ηνπο θαη λα δεηά βνήζεηα φηαλ δελ ην θαηαλνεί. Οη δξαζηεξηφηεηεο απηέο ζα βειηηψλνπλ ζπλερψο ηε κάζεζε ηνπ (Pintrich, Schunk & Meece, 2010). εκαληηθφ είλαη λα αλαθέξνπκε πσο ηα θίλεηξα έρνπλ κηα ακθίδξνκε ζρέζε κε ηε κάζεζε θαη ηελ επίδνζε. Έηζη φπσο ηα θίλεηξα επεξεάδνπλ ηε κάζεζε θαη ηελ επίδνζε, έηζη θαη απηφ πνπ καζαίλεη ν καζεηήο επεξεάδεη ηα θίλεηξά ηνπ γηα ηε κάζεζε. Οη καζεηέο έηζη κπνξεί λα ζέζνπλ καζεζηαθνχο ζηφρνπο βαζηδφκελνη ζηε γλψζε πνπ έρνπλ απνθηήζεη θαη νη ζηφρνη απηνί λα απνηειέζνπλ ηα θίλεηξα γηα ηελ θαηάθηεζε λέαο γλψζεο θ.ν.θ. Οη αλαδεηήζεηο ζρεηηθά κε ηα θίλεηξα κάζεζεο πεξηζηξέθνληαη γχξσ απφ δηάθνξα εξσηήκαηα φπσο: Ση σζεί ηνπο καζεηέο ζην λα καζαίλνπλ; Ση επηινγέο θάλνπλ νη καζεηέο; Ση ηνπο θάλεη λα επηκέλνπλ φηαλ αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο; Πψο αλαπηχζζνληαη ηα θίλεηξά ηνπο θαη πψο επεξεάδνληαη απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ; θ.ν.θ. Οη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηα θίλεηξα κάζεζεο ρσξίδνληαη ζε ηζηνξηθέο ζεσξίεο, ζπκπεξηθνξηθέο ζεσξίεο θαη γλσζηηθέο ζεσξίεο θηλήηξσλ θαη πεξηγξάθνπλ κε έλα ζχλνιν ζεσξεηηθψλ αξρψλ ηηο δηαδηθαζίεο κέζα απφ ηηο νπνίεο εκθαλίδνληαη ηα θίλεηξα. Οη ηζηνξηθέο ζεσξίεο πεξηζζφηεξν παξαιιήιηζαλ ηα θίλεηξα κε εζσηεξηθέο δπλάκεηο φπσο ε ζέιεζε, ηα έλζηηθηα θαη νη νξκέο. Οη ζπκπεξηθνξηθέο ζεσξίεο φπσο ε ζεσξία ηεο
- 17 - ζπληειεζηηθήο εμάξηεζεο (Instrumental Conditioning) ηνπ Ed. Thorndike, ε ζεσξία ηεο θιαζζηθήο εμάξηεζεο (Classical conditioning) ηνπ I. Pavlov θαη ε ζεσξία ηεο ιεηηνπξγηθήο εμάξηεζεο (Operant Conditioning) ηνπ B.F. Skinner εξκήλεπζαλ ηα θίλεηξα κε αλαθνξά ζηα παξαηεξήζηκα θαη κφλν θαηλφκελα. Γηα ηνπο ζπκπεξηθνξηζηέο ηα θίλεηξα δηαπηζηψλνληαη σο κηα αιιαγή ζην ξπζκφ, ηε ζπρλφηεηα εκθάληζεο θαη ηε κνξθή ηεο ζπκπεξηθνξάο ζε ζπλάξηεζε κε ηα πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα (Schunk, Pintrich & Meece, 2010). Κίλεηξν επνκέλσο κηαο ζπκπεξηθνξάο κπνξεί λα είλαη έλα παξαηεξήζηκν εξέζηζκα θαη αληίδξαζε, ελψ νη ζθέςεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα δελ εκπιέθνληαη ζηηο δηαδηθαζίεο θηλεηνπνίεζεο. Παξφιν πνπ ε ζπκβνιή ησλ ηζηνξηθψλ θαη ζπκπεξηθνξηθψλ ζεσξηψλ ζηελ πξνζέγγηζε ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θηλεηνπνίεζεο είλαη ζπνπδαία, θαη πνιιέο θνξέο αθφκα επίθαηξε, νη ζεσξίεο απηέο δελ θαηαθέξλνπλ λα εμεγήζνπλ ζην ζχλνιφ ηεο ηελ θηλεηνπνίεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, θαζψο θαη νη κελ θαη νη δε παξακέιεζαλ ηηο λνεηηθέο δηεξγαζίεο φπσο ηε ζθέςε, ηηο πεπνηζήζεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα. Σν έιιεηκκα απηφ ήξζαλ λα θαιχςνπλ νη γλσζηηθέο ζεσξίεο γηα ηα θίλεηξα, νη νπνίεο δίλνπλ κεγάιε βαξχηεηα ζηηο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ θαζνξίδνπλ ηελ θηλεηνπνίεζε θαη ππνγξακκίδνπλ ηνλ αηηηψδε ξφιν ησλ λνεηηθψλ δνκψλ θαη ηεο επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ θαη πεπνηζήζεσλ ζηελ εθδήισζε ηεο ζπκπεξηθνξάο. Η θηλεηνπνίεζε, ζχκθσλα κε απηέο ηηο ζεσξίεο είλαη κηα εζσηεξηθή δηαδηθαζία ηεο νπνίαο παξαηεξνχκε ηα πξντφληα (κνξθέο ζπκπεξηθνξάο) θαη φρη ηελ ίδηα ηε δηαδηθαζία (Schunk, 2004). Απηφ πνπ ζηελ νπζία δηαθνξνπνηεί ηηο γλσζηηθέο ζεσξίεο κεηαμχ ηνπο είλαη ε βαξχηεηα πνπ δίλεη ε θάζε κία ζηνπο γλσζηηθνχο παξάγνληεο θαη ζηηο λνεηηθέο δηεξγαζίεο πνπ εκπιέθνληαη ζηελ θηλεηνπνίεζε θάζε θνξά. Άιιεο ζεσξίεο, γηα παξάδεηγκα, ηνλίδνπλ ηελ ζπνπδαηφηεηα ησλ αηηηαθψλ απνδφζεσλ, άιιεο ηεο αληίιεςεο ηεο ηθαλφηεηαο, ησλ αμηψλ, ηεο πξνζδνθίαο, ησλ ζηφρσλ θ.η.ι.
- 18 - Σα ζχγρξνλα κνληέια-ζεσξίεο θηλήηξσλ αλαθέξνληαη πεξηζζφηεξν ζηε κάζεζε θαη ηελ επίηεπμε ζην ζρνιείν θαζψο θαη ζε άιια πεξηβάιινληα φπνπ έρνπκε θαηαζηάζεηο επίηεπμεο. Σα θπξηφηεξα κνληέια-ζεσξίεο θηλήηξσλ είλαη, ε ζεσξία πξνζδνθίαο-αμίαο (expectancy-value theory) ηνπ Atkinson (1964), ε ζεσξία ησλ αηηηαθψλ απνδφζεσλ (Attribution theory) ηνπ Weiner (1979), ε θνηλσληθφ-γλσζηηθή ζεσξία γηα ηα θίλεηξα (Social-cognitive theory) ηνπ Bandura (1985, 1993), ε ζεσξία ησλ ζηφρσλ (Goal theory) ηνπ Ford (1992) θαη ε ζεσξία πξνζαλαηνιηζκνχ ζε ζηφρνπο (Goal orientation theory) ησλ Elliot θαη Dweck (1988), ε ζεσξία απηνπξνζδηνξηζκνχ (Self-determination theory) ησλ Deci θαη Ryan, (Deci, 1980, Deci & Ryan,1985) θαη ηέινο ε ζεσξία ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ (Future time perspective theory) ηνπ Nuttin (Nuttin & Lens, 1985). Απφ ην ζχλνιν ησλ ζεσξεηηθψλ κνληέισλ πνπ ππάξρνπλ γηα ηα θίλεηξα δηαπηζηψλνπκε έλα πινπξαιηζκφ σο πξνο ηνπο παξάγνληεο εθείλνπο πνπ εκπιέθνληαη θάζε θνξά ζηελ δηαδηθαζία ηεο θηλεηνπνίεζεο. Παξά ην γεγνλφο απηφ φκσο θαίλεηαη πσο νη εξεπλεηέο ζπκθσλνχλ σο πξνο ηνπο δείθηεο, ηα ζεκάδηα εθείλα ηεο ζπκπεξηθνξάο απφ ηα νπνία δηαπηζηψλεηαη ε χπαξμε θηλήηξσλ. χκθσλα κε ηνλ Schunk (2004) νη δείθηεο απηνί είλαη ε επηινγή έξγνπ, δειαδή ε επηινγή θάπνηνπ έξγνπ ζε ζπλζήθεο ειεχζεξεο επηινγήο φπνπ ε επηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ έξγνπ δειψλεη θηλεηνπνίεζε σο πξνο ην έξγν απηφ. Γεχηεξνο δείθηεο είλαη ε πξνζπάζεηα πνπ φηαλ είλαη πςειή, ηδηαίηεξα ζε δχζθνια ή απαηηεηηθά έξγα, δειψλεη θηλεηνπνίεζε. Σξίηνο δείθηεο είλαη ε επηκνλή, ην λα δνπιεχεη θαλείο γηα έλα έξγν ζε έλα ηθαλφ δηάζηεκα ρξφλνπ ρσξίο λα εγθαηαιείπεη ηελ πξνζπάζεηα αθφκα θη φηαλ αληηκεησπίδεη εκπφδηα. Σέινο ππάξρεη ν δείθηεο ηεο επίηεπμεο πνπ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο έλαο πην έκκεζνο δείθηεο θηλήηξσλ, θαζψο νη καζεηέο πνπ δηαιέγνπλ έλα έξγν, πξνζπαζνχλ γηα απηφ θαη επηκέλνπλ ζηε δηεθπεξαίσζε ηνπ, παξά ηηο φπνηεο αληίμνεο ζπλζήθεο, είλαη πεξηζζφηεξν πηζαλφ λα επηηχρνπλ ζε απηφ.
- 19 - ΓΔΤΣΔΡΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ: Ο ΜΔΛΛΟΝΣΑ ΥΡΟΝΟ ΣΗ ΜΔΛΔΣΗ ΣΗ ΤΜΠΔΡΙΦΟΡΑ ηε ζπλέρεηα ηνπ θεηκέλνπ ζα αλαθεξζνχκε ζηνλ κέιινληα ρξφλν σο παξάγνληα κειέηεο ηεο ζπκπεξηθνξάο. Πην ζπγθεθξηκέλα ζα αλαδείμνπκε ηελ ζεκαζία ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη χζηεξα ζα αλαθεξζνχκε ζηηο πξνζπάζεηεο νξηζκνχ θαη δηεξεχλεζεο ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ αιιά θαη ζηα πεδία ςπρνινγηθήο έξεπλαο πνπ έρνπλ εγθνιπψζεη θαη κειεηνχλ ηνλ παξάγνληα απηφ. 2.1 Ζ ζεκαζία ηνπ κειινληηθνύ πξνζαλαηνιηζκνύ ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο Η έλλνηα κειινληηθφο πξνζαλαηνιηζκφο (future orientation) αλαθέξεηαη ζε έλα ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζθέςεο ησλ αηφκσλ θαη νπζηαζηηθά απνδίδεη ηηο ππνθεηκεληθέο εηθφλεο πνπ ην άηνκν θαηαζθεπάδεη ζρεηηθά κε ην κέιινλ ηνπ (Seginer,2009). Με κία δηαθνξεηηθή δηαηχπσζε ζα ιέγακε πσο κειινληηθφο πξνζαλαηνιηζκφο είλαη ε ηθαλφηεηα ησλ αηφκσλ λα αλαπαξηζηνχλ ηε κειινληηθή ηνπο δσή θαη λα ζέηνπλ κειινληηθνχο ζηφρνπο. Η ζεκαζία ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ γηα ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά έρεη αλαδεηρζεί απφ ςπρνιφγνπο, θηινζφθνπο θαη θνηλσληνιφγνπο, αιιά είλαη δπλαηφ λα γίλεη αληηιεπηή απφ θάζε άηνκν. Απηφ ζεκαίλεη πσο ηα άηνκα πνιιέο θνξέο αληηιακβάλνληαη πσο, φηαλ εκπιέθνληαη ζε κία δξαζηεξηφηεηα, πξνζαλαηνιίδνληαη ζε θάηη ή θηλεηνπνηνχληαη απφ θάηη πνπ είλαη κειινληηθφ θαη δελ έρεη αθφκα ζπκβεί αιιά είλαη δπλαηφ λα ζπκβεί. Οη δξαζηεξηφηεηεο επνκέλσο ησλ αηφκσλ γίλνληαη αληηιεπηέο κέζα ζε ζπγθεθξηκέλα ρξνληθά πιαίζηα. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πνπ θάλνπλ θάηη κπνξνχλ λα θαηαιάβνπλ πψο έθηαζαλ λα ην θάλνπλ θαη ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ην θάλνπλ, κέζα απφ κλήκεο ηνπ παξειζφληνο θαη ειπίδεο γηα
- 20 - ην κέιινλ. Η ζπκπεξηθνξά ησλ αλζξψπσλ, φπσο αλαθέξεη ν Nuttin, είλαη: «δέζκηα ηνπ κέιινληνο» (future bound) (Nuttin, 1984, ζ.60). Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα ηνπο καζεηέο 1 κέζα ζην ζρνιείν, ην νπνίν ζα ιέγακε φηη είλαη πξνζαλαηνιηζκέλν ζην κέιινλ. Πνιινί καζεηέο ιεηηνπξγνχλ κε βάζε ζηφρνπο θαη ειπίδεο γηα ην κέιινλ ηνπο πνπ κπνξνχλ λα επηηεπρζνχλ κε ηε βνήζεηα ηνπ ζρνιείνπ. Γηα παξάδεηγκα νη καζεηέο κπνξεί λα ειπίδνπλ ζε θάπνην ζπγθεθξηκέλν επάγγεικα, ζε βαζκνχο, ζην λα θάλνπλ παηδηά καθξνπξφζεζκα θ.α. Μπνξνχκε, ρσξίο ηελ βνήζεηα κηαο ελδειερνχο θαη επίπνλεο δηεξεχλεζεο, λα θαηαιάβνπκε πφζν ζεκαληηθνί είλαη απηνί νη κειινληηθνί ζηφρνη ησλ καζεηψλ γηα ηελ θηλεηνπνίεζή ηνπο ζην ζρνιείν. Αλ ην ζρνιείν είλαη έλαο νπζηαζηηθφο δηακεζνιαβεηήο αλάκεζα ζην καζεηή θαη ζηα κειινληηθά επαγγεικαηηθά θαη πξνζσπηθά ζρέδηα ηνπ θαη αλ απηή ηνπ ηελ ηδηφηεηα ηελ αληηιακβάλνληαη νη καζεηέο, κφλνη ηνπο ή κε ηε βνήζεηα ελειίθσλ, ηφηε ηα θίλεηξά ηνπο γηα κάζεζε κέζα ζηα ζρνιηθά πιαίζηα ζα είλαη ηδηαίηεξα απμεκέλα. Σελ έλλνηα θαη ηελ ζεκαζία ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο είραλ αλαδείμεη απφ πνιχ λσξίο, θηιφζνθνη θαη ςπρνιφγνη, φπσο ν James, ν νπνίνο ην 1890 ζην βηβιίν ηνπ The Principles of Psychology αθηέξσζε έλα θεθάιαην γηα λα ζρνιηάζεη ηε ζεκαζία ηεο κνλαδηθήο ηθαλφηεηαο ησλ αλζξψπσλ λα νξγαλψλνπλ ηνπο εαπηνχο ηνπο κέζα ζην ρξφλν. Ο Lewin (1942/1948) είλαη επίζεο έλαο απφ ηνπο πξψηνπο ςπρνιφγνπο πνπ ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν ςπρνινγηθφ κέιινλ (psychological future) θαη αλέθεξε φηη: «Η εηθόλα πνπ πξνζδηνξίδεηαη από απηό ην ςπρνινγηθό κέιινλ ζπάληα αληηζηνηρεί ζην ηη αθξηβώο ζα ζπκβεί αξγόηεξα.αιιά, αλεμάξηεηα από ην αλ ε εηθόλα πνπ έρεη θάπνηνο γηα ην κέιινλ ηνπ είλαη ζσζηή ή όρη ζε κηα δεδνκέλε ζηηγκή, απηή ε εηθόλα επεξεάδεη βαζεηά ηε δηάζεζε θαη ηελ πξάμε ηνπ αηόκνπ εθείλε ηε ζηηγκή» (Lewin, 1942/1948, ζ.103-104). Ο Roberts, επίζεο κηιά γηα ηε κνλαδηθή ηθαλφηεηα ησλ αλζξψπσλ, λα 1 πνπ γξάθνπκε καζεηέο ελλννχκε θαη ηηο καζήηξηεο
- 21 - ηαμηδεχνπλ γλσζηηθά κέζα ζην ρξφλν. πσο επεζήκαλε: «Οη άλζξσπνη κπνξνύλ λα ηαμηδέςνπλ γλσζηηθά κέζα ζην ρξόλν, επεηδή κπνξνύλ λα ζπκνύληαη γεγνλόηα πνπ ζπλέβεζαλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ζηηγκέο ζην παξειζόλ (επεηζνδηαθή κλήκε) θαη επεηδή κπνξνύλ λα πεξηκέλνπλ λέα γεγνλόηα, πνπ ζα ζπκβνύλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ζηηγκέο ζην κέιινλ. Η ηθαλόηεηα λα πξνζδίδνπκε ρξνληθά ζεκεία ζε γεγνλόηα απνξξέεη από ηελ αλάπηπμε ζηνλ άλζξσπν κηαο αίζζεζεο ηνπ ρξόλνπ» (Roberts, 2002, ζ. 473). Με ηελ αλάδεημε ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, σο πηζαλνχ ζεκαληηθνχ παξάγνληα θαηαλφεζεο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, άξρηζε θαη ε κειέηε ηνπ απφ δηάθνξα πεδία ςπρνινγηθήο έξεπλαο θαη απφ δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο. Σα θπξηφηεξα πεδία, φπσο ηα παξαζέηεη ν Seginer (2009), πνπ αζρνινχληαη κε ηελ δηεξεχλεζε ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ είλαη: ε Φπρνινγία Κηλήηξσλ (Nuttin & Lens, 1985), νη Θεσξίεο ηνπ Δαπηνχ (Oyserman, Terry, Bybee, 2002 Markus & Nurius, 1986), νη Θεσξίεο Πξνζσπηθφηεηαο (Zimbardo & Bord, 1999), ε Νεπξνςπρνινγία (Spreng & Levine, 2006), ε Γλσζηηθή Φπρνινγία (Suddendorf & Corballis, 1997) θαη ε Αλαπηπμηαθή Φπρνινγία (Adler & Haith, 2003 Haith,1994). Σν θάζε έλα απφ απηά ηα πεδία πηνζέηεζε ηε ρξήζε δηαθνξεηηθψλ ελλνηψλ γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ φξνπ «κέιινληαο ρξφλνο» θαη επηθεληξψζεθε ζε δηαθνξεηηθέο φςεηο ηνπ. Γηα παξάδεηγκα νη Θεσξίεο ηνπ Δαπηνχ ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ έλλνηα ησλ «πηζαλψλ εαπηψλ» (possible selves) γηα λα πεξηγξάςνπλ ηελ πξνέθηαζε ηνπ εαπηνχ ζην κέιινλ θαη κειέηεζαλ ηελ θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ησλ πηζαλψλ εαπηψλ ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ (Markus & Nurius, 1986). Δλαιιαθηηθέο έλλνηεο πνπ αλαπηχρζεθαλ γηα ηνλ «κέιινληα ρξφλν» απφ ηα δηάθνξα επηζηεκνληθά πεδία είλαη: «future orientation» (κειινληηθφο πξνζαλαηνιηζκφο), «future thinking» (κειινληηθή ζθέςε), «future time perspective» (πξννπηηθή ηνπ κέιινληνο ρξφλνπ), «episodic future thinking» (επεηζνδηαθή κειινληηθή ζθέςε), «future self» (κειινληηθφο εαπηφο), «personal striving» (πξνζσπηθή πξνζπάζεηα), «life tasks» (έξγα δσήο), «considering
- 22 - future consequences» (ζεψξεζε ησλ κειινληηθψλ ζπλεπεηψλ), «time perspective» (ρξνληθή πξννπηηθή), «possible selves» (πηζαλνί εαπηνί), «mental time travel» (λνεηηθφ ηαμίδη ζην ρξφλν), «psychological future» (ςπρνινγηθφ κέιινλ) ( Seginer, 2009). Χζηφζν ε παξνχζα έξεπλα εληάζζεηαη ζην πιαίζην ηεο δηεξεχλεζεο ησλ θηλήηξσλ θαη σο εθ ηνχηνπ νη φςεηο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ πνπ ζα καο απαζρνιήζνπλ θαη ζηηο νπνίεο ζα αλαθεξζνχκε αλαιχνληαη απφ ηε ζθνπηά ζρεηηθψλ δηεξεπλήζεσλ. 2.2 Οη πξώηεο πξνζπάζεηεο ελλνηνινγηθνύ πξνζδηνξηζκνύ ηνπ κειινληηθνύ πξνζαλαηνιηζκνύ Ο Frank(1939), ν Lewin(1939) θαη ν Israeli(1930,1936) ήηαλ νη πξψηνη απφ ηνπο ζχγρξνλνπο ςπρνιφγνπο θαη θηινζφθνπο, νη νπνίνη κειέηεζαλ ηνλ ςπρνινγηθφ ρξφλν 2 (psychological time) θαη επεζήκαλαλ ηελ επίδξαζε ηνπ ςπρνινγηθνχ κέιινληνο ζηα θίλεηξα θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αλζξψπνπ. Με ηε κειέηε ηνπο απηή ζα ιέγακε πσο έβαιαλ ηα πξψηα ζεκέιηα γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ αιιά θαη γηα ηελ εξεπλεηηθή ηεθκεξίσζε ηεο επίδξαζεο ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηα θίλεηξα. Ο Israeli (1930,1936) ήηαλ έλαο πεηξακαηηθφο ςπρνιφγνο θαη ν πξψηνο πνπ εμέδσζε ηελ κειέηε ηνπ γηα ην κειινληηθφ πξνζαλαηνιηζκφ (future orientation). Αλαθέξζεθε ζηελ ππνθεηκεληθή ζπνπδαηφηεηα ηνπ κέιινληα ρξφλνπ θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην κέιινλ αληαλαθιάηαη ζην παξφλ θαη ην παξειζφλ θαη επεξεάδεη ηνπο παξνληηθνχο ζηφρνπο πνπ θηλεηνπνηνχλ ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά. Ο Frank (1939) ήηαλ έλαο θνηλσληθφο θηιφζνθνο θαη αλαθέξζεθε ζε δχν βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο έλλνηαο «κειινληηθφο πξνζαλαηνιηζκφο». Σν πξψην είλαη ε έθηαζε, ην νπνίν αλαθέξεηαη ζην πφζν καθξηά κέζα ζην ρξφλν ηα άηνκα πξνεθηείλνπλ ην ζπιινγηζκφ 2 Φπρνινγηθφο ρξφλνο ζεσξείηαη ε ππνθεηκεληθή εθηίκεζε θαη εκπεηξία ηνπ ρξφλνπ πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ λνεηηθή επεμεξγαζία θαη εξκελεία εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ εξεζηζκάησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ρξφλν. (APA. Dictionary of Psychology, 2002, ζ. 753)
- 23 - ηνπο θαη κάιηζηα πεξηγξάθεη θαη κηα ηδαληθή απόζηαζε ζηελ νπνία πξέπεη λα βξίζθνληαη ηα αληηθείκελα ηνπ κέιινληνο γηα λα κπνξνχλ λα επεξεάδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά. Σν δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο έλλνηαο «κειινληηθφο πξνζαλαηνιηζκφο» είλαη φηη εκθαλίδεηαη απφ ηελ λεπηαθή θηφιαο ειηθία. χκθσλα κε ηνλ Frank, ν κειινληηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηεο ζθέςεο πξνυπνζέηεη λα έρεη αλαπηχμεη θάπνηνο ηηο γλσζηηθέο ηνπ ιεηηνπξγίεο. χκθπηε επνκέλσο κε ηελ αλάπηπμε ησλ γλσζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ, νη νπνίεο εκθαλίδνληαη απφ ηε λεπηαθή ειηθία, είλαη θαη ε αλάπηπμε ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο ζθέςεο. Ο Lewin (1939, 1942/1948), ήηαλ έλαο απφ ηνπο ζπνπδαηφηεξνπο κειεηεηέο ηνπ «ςπρνινγηθνχ ρξφλνπ». Μειέηεζε ηελ παξσζεηηθή επίδξαζε ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηε παξνληηθή ζπκπεξηθνξά, αιιά δελ έκεηλε ζηε ζεσξεηηθή δηαηχπσζε ησλ ζέζεψλ ηνπ. Ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηεξεχλεζε ηηο πξνηάζεηο ηνπ πεηξακαηηθά ζπζρεηίδνληαο ηελ έλλνηα επίπεδν θηινδνμίαο (level of aspiration) κε ηελ επίδνζε (Lewin, 1942/1948). Σν επίπεδν θηινδνμίαο νξίζηεθε σο ν ζηφρνο ή ην θξηηήξην πνπ ζέηεη ην άηνκν ζηνλ εαπηφ ηνπ σο πξνο έλα έξγν θαη βαζίδεηαη ζηελ πξνεγνχκελε εκπεηξία ηνπ κε ην έξγν απηφ. Θεψξεζε επίζεο φηη θάζε άηνκν έρεη κηα ραξαθηεξηζηηθή κειινληηθή ρξνληθή πξννπηηθή (future time perspective) πάλσ ζηελ νπνία απνηππψλνληαη νη κειινληηθνί ηνπ ζηφρνη αιιά θαη ε ζεηξά ησλ ππνζηφρσλ ψζηε λα θηάζεη ζηελ επίηεπμε ησλ κειινληηθψλ απηψλ ζηφρσλ. Η κειινληηθή ρξνληθή πξννπηηθή έρεη κηα ζπγθεθξηκέλε δνκή, κηα ζπγθεθξηκέλε έθηαζε θαη θαζνξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά δίλνληάο ηεο έλα ζπγθεθξηκέλν πξνζαλαηνιηζκφ. πσο αλαθέξεη ν Lewin: «Σν παηδί δελ παιεύεη κόλν γηα πξάγκαηα πνπ αλήθνπλ ζην παξόλ, νύηε έρεη επηζπκίεο πνπ γελληνύληαη ζηηγκηαία θαη αθνξνύλ ην παξόλ ηνπ, αιιά νη επηδηώμεηο ηνπ αθνξνύλ θαη ην αύξην. Οη ζηόρνη πνπ θαζνξίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ελόο παηδηνύ, απνκαθξύλνληαη ζπλερώο ρξνληθά θαη εμαπιώλνληαη ζην κέιινλ. Μία θξίζηκε πξνέθηαζε ηνπ
- 24 - παξνληηθνύ πεδίνπ δσήο 3 ελόο παηδηνύ, δεκηνπξγείηαη από απηήλ ηελ ρξνληθή κεηαηόπηζε ησλ ζηόρσλ» (Lewin, 1939,p.173). Παξφηη ε πξψηε εξεπλεηηθή πξνζπάζεηα γηα ηε ζχλδεζε ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ κε ηα θίλεηξα έγηλε ην 1942 απφ ηνλ Lewin (1939, 1942/1948), ν νπνίνο, φπσο αλαθέξζεθε, ζπζρέηηζε ην επίπεδν θηινδνμίαο κε ηελ επίδνζε, ε έξεπλα γηα ηα θίλεηξα άξγεζε πνιχ λα εγθνιπψζεη ηελ έλλνηα ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ θαη λα ξίμεη θσο ζε πνηθίιεο κνξθέο θηλεηνπνίεζεο πνπ επεξεάδνληαη απφ απηφλ ηνλ παξάγνληα. Η πξναλαθεξζείζα θαζπζηέξεζε ζρεηίδεηαη βέβαηα κε ηε ζπλνιηθφηεξε πνξεία ηεο ςπρνινγηθήο έξεπλαο, θαζψο έσο θαη ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950, ππφ ηελ επίδξαζε θαη εμάπισζε ησλ ζπκπεξηθνξηθψλ ζεσξηψλ, επηθξαηνχζε κηα κεραληζηηθή αληίιεςε γηα ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά (Weiner, 1990). ην πιαίζην απηήο ηεο αληίιεςεο ην άηνκν ηππηθά εζεσξείην σο κεραλή ρσξίο βνχιεζε, ζπλεηδεηφ έιεγρν ησλ ζπκπεξηθνξψλ ηνπ θαη επξηζθφκελν ππφ ηελ επίδξαζε πεξηβαιινληηθψλ δπλάκεσλ, θαη σο εθ ηνχηνπ ε ζεσξεηηθή κειέηε ηεο αλζξψπηλεο κάζεζεο πεξηνξίζηεθε ζηε κειέηε εμσηεξηθψλ θαηλνκέλσλ πνπ ήηαλ δπλαηφ λα παξαηεξεζνχλ. Δπηπιένλ, ε κειέηε γηα ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αλζξψπνπ γηλφηαλ ζπρλά ζε πεηξακαηηθέο ζπλζήθεο θαη θπζηθά πξνζδηνξηδφηαλ απνθιεηζηηθά ζηελ παξνληηθή ηεο δηάζηαζε. Δπηθξαηνχζε ε άπνςε φηη, επεηδή θάζε ζπκπεξηθνξά εθδειψλεηαη ζην παξφλ, κφλν νη παξάγνληεο πνπ είλαη ελεξγνί εθείλε αθξηβψο ηελ ζηηγκή ζα κπνξνχζαλ λα επεξεάζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά θαη κφλν απηνί ζα κπνξνχζαλ λα καο βνεζήζνπλ ζηελ αλάιπζή ηεο. Η έξεπλα, επνκέλσο πνπ αθνξνχζε θαη ζηηο δηαδηθαζίεο κάζεζεο θαη ζηα θίλεηξα γηα ηε κάζεζε, ππφ ηελ γεληθή επίδξαζε ηνπ ζπκπεξηθνξηθνχ κνληέινπ Δξέζηζκα- Αληίδξαζε 3 Σελ έλλνηα «πεδίν δσήο» (life space) εηζήγαγε ν Kurt Lewin (1980-1947) θαη αλαθεξφηαλ ζην «ζχλνιν ησλ πηζαλψλ γεγνλφησλ πνπ κπνξνχλ λα ζπκβνχλ ζε έλα άηνκν κηα δεδνκέλε ρξνληθά ζηηγκή. Σν πεδίν δσήο νξίδεηαη σο ε αλαπαξάζηαζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ, βηνινγηθψλ, θνηλσληθψλ θαη ςπρνινγηθψλ επηξξνψλ πνπ θαζνξίδνπλ ηε κνλαδηθή πξαγκαηηθφηεηα ελφο αηφκνπ κηα δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή.» (APA. Dictionary of Psychology, 2002, ζ. 536 ).
- 25 - είρε πεξηνξηζηεί, έσο αξθεηά πξφζθαηα, ζηελ παξνληηθή καζεζηαθή δξαζηεξηφηεηα θαη ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ θαζψο ε «εηθνλνπνίεζε» ηνπ κέιινληνο απαηηεί αλψηεξεο δηαδηθαζίεο ζθέςεο νη νπνίεο δελ κειεηψληαη ζην πιαίζην ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κνληέινπ. πσο αλαθέξεη ν Guilford: «Δελ ππάξρεη ακθηζβήηεζε γηα ηηο πξνόδνπο πνπ έθαλε ε Φπρνινγία κε ην ελλνηνινγηθό κνληέιν Εξέζηζκα-Αληίδξαζε, αιιά, όηαλ θηάλνπκε, ζε αλώηεξεο δηαδηθαζίεο ζθέςεο, νη πεξηνξηζκνί ηνπ κνληέινπ γίλνληαη πνιύ εκθαλείο. ηελ πξνζέγγηζε απηώλ ησλ πξνβιεκάησλ είλαη πεξηζζόηεξν ζεκαληηθό από νπνπδήπνηε αιινύ λα αλαπηύμνπκε έλλνηεο πνπ αλαθέξνληαη ζ απηό πνπ ζπκβαίλεη κέζα ζηνλ νξγαληζκό. Αλαγθαδόκαζηε λα βγάινπκε ζπκπεξάζκαηα αλαθνξηθά κε απηά ηα γεγνλόηα από ηελ παξαηήξεζε εξεζηζκάησλ θαη αληηδξάζεσλ, αιιά δελ κπνξνύκε λα εμαθνινπζήζνπκε λα πεξηγξάθνπκε κε επάξθεηα απηά ηα γεγνλόηα ρξεζηκνπνηώληαο ηηο έλλνηεο Εξέζηζκα- Αληίδξαζε..» (ζην Απνζηφινπ, 1992, ζει.12-13). Δπνκέλσο, θάησ απφ ηελ επίδξαζε απηψλ ησλ εξεπλεηηθψλ πξνηεξαηνηήησλ ε κειέηε ηνπ κέιινληα ρξφλνπ είρε, θαηά θάπνην ηξφπν, εμνζηξαθηζηεί απφ ηελ επηζηεκνληθή κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, σο θάηη κε κεηξήζηκν θαη κε παξαηεξήζηκν. Μάιηζηα νη ζεσξίεο κάζεζεο, πέξαλ ησλ ζπκπεξηθνξηθψλ ζεσξηψλ, φπσο ε ζεσξία ησλ νξκψλ θαη νη αλζξσπηζηηθέο ζεσξίεο, κέρξη πεξίπνπ ην 1960, ζεσξνχζαλ πσο φηη θάλεη έλα άηνκν ζε κηα δεδνκέλε ζηηγκή είλαη κφλν πξντφλ πξνεγνχκελσλ εκπεηξηψλ θαη αληηδξάζεσλ. Οη Nuttin & Lens (1985) επεζήκαλαλ πσο ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ε ζπκπεξηθνξά ηεο κάζεζεο εμεγνχληαλ εμ νινθιήξνπ κε βάζε ηηο παξειζνληηθέο εκπεηξίεο, αθνξνχζε ζε κηα δηάθξηζε ζηε ζπκπεξηθνξά, κεηαμχ ηνπ «γηαηί καζαίλσ;» θαη ηνπ «πψο καζαίλσ;». Θεψξεζε πσο νη ζεσξίεο κάζεζεο δελ ζηέθνληαλ ζην «γηαηί θάλσ απηφ πνπ θάλσ;», δειαδή ζηε ζθνπηκφηεηα ηεο ζπκπεξηθνξάο, αιιά κειεηνχζαλ θαη πξνζπαζνχζαλ λα εμεγήζνπλ ην «πψο ην θάλσ;» δειαδή απνθιεηζηηθά ζηε ιεηηνπξγία ηεο ζπκπεξηθνξάο. Γηα παξάδεηγκα, εμεγνχζαλ ην «πψο απνθηά θάπνηνο ηθαλφηεηεο ιφγνπ ή γξαθήο;» αιιά δελ ζηέθνληαλ ζην «πνχ εθαξκφδσ θάζε
- 26 - θνξά απηέο ηηο ηθαλφηεηεο θαη γηα πνην ιφγν ηηο εμαζθψ ζε ζρέζε κε ηελ επίδξαζε πνπ ζα κπνξνχζε λα έρεη ε παξάκεηξνο απηή ζηε ζπκπεξηθνξά κνπ». Με ιίγα ιφγηα δελ αλαθέξνληαλ ζηε ζθνπηκφηεηα ηεο θάζε ζπκπεξηθνξάο κάζεζεο, ε νπνία απνηειεί εθιπηηθφ παξάγνληα ηεο ζπκπεξηθνξάο απηήο. Απηή ε παξάκεηξνο ηεο ζθνπηκφηεηαο ηεο ζπκπεξηθνξάο δελ απαζρνινχζε ηελ έξεπλα θαη γηα έλα αθφκε πξνθαλή ιφγν. Μέρξη ηφηε ε έξεπλα είρε επηθεληξσζεί ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο κε αλζξψπηλσλ νξγαληζκψλ θαη ήηαλ απνδεθηή ε γελίθεπζε ησλ απνηειεζκάησλ απφ ηε κε αλζξψπηλε ζηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά θαη αληηζηξφθσο. ε απηνχο ηνπο θαηψηεξνπο βέβαηα νξγαληζκνχο ν παξάγνληαο ζθνπηκφηεηα δελ πθίζηαηαη, θαζψο νη κεραληζκνί πνπ δηέπνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο είλαη αληαλαθιαζηηθνί θαη άξα νη αηηίεο έθιπζεο κηαο ζπκπεξηθνξάο είλαη βηνινγηθά πξνζδηνξηζκέλεο. Γηα ην αλζξψπηλν φκσο είδνο ηα πξάγκαηα είλαη θάπσο δηαθνξεηηθά, θαζψο νη άλζξσπνη είλαη παξαγσγνί λνήκαηνο θαη νπνηαδήπνηε επαθή ηνπο κε θάπνην εξέζηζκα θηλεηνπνηεί ηηο λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο. Μηα μερσξηζηή θσλή κέζα ζηελ επηθξάηεζε ηεο κεραληζηηθήο αληίιεςεο γηα ηνλ άλζξσπν, αιιά θαη πξφδξνκνο ηεο ηδηαίηεξεο αλαθνξάο θαη κειέηεο ηνπ δεηήκαηνο ηεο ζθνπηκφηεηαο ηεο ζπκπεξηθνξάο ήηαλ ν Tolman. O Tolman (1932), κέζα απφ ηε ζεσξία ηνπ γηα ηνλ «ζθφπηκν ζπκπεξηθνξηζκφ» (purposive behaviorism), έδσζε έκθαζε ζηνπο ζηφρνπο πνπ ζέηνπλ ηα άηνκα θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηνί θαζνξίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Σα πεξηβαιινληηθά εξεζίζκαηα ζηελ ζεσξία ηνπ πξνζθέξνπλ ηα κέζα γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ θαη πξέπεη λα κειεηψληαη ζην πιαίζην ησλ εθάζηνηε ελεξγεηψλ. Απηφ ην πιαίζην απνηειεί ην «γηαηί» ηεο θάζε ζπκπεξηθνξάο. Με ηελ ζεψξεζε απηή ν Tolman πξνρψξεζε πέξα απφ ηηο ζπλδέζεηο εξεζίζκαηνο- αληίδξαζεο γηα λα ζπκπεξηιάβεη θαη γλσζηηθνχο φξνπο ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηδηαίηεξα ηνλ παξάγνληα ηεο ζθνπηκφηεηαο θαη ηεο πξνζδνθίαο (Shunk, Pintrich & Meece, 2010).
- 27 - Αξγφηεξα, κε ηε ζηξνθή ησλ ςπρνινγηθψλ ζεσξηψλ ζηε λφεζε, ε αληίιεςε γηα ηνλ άλζξσπν άιιαμε θαη άξρηζε λα ζεσξείηαη πσο ην άηνκν έρεη έλα ιεηηνπξγηθφ λνπ θαη άξα κπνξεί λα παίξλεη άκεζεο απνθάζεηο, λα επεμεξγάδεηαη πιεξνθνξίεο θαη λα πξνζδηνξίδεη ζε ζπλεηδεηφ επίπεδν ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ. Αληίζηνηρα άιιαμε θαη ε αληίιεςε γηα ην ηη απνηειεί θίλεηξν κηαο ζπκπεξηθνξάο θαη άξρηζε λα απνδίδεηαη θηλεηνπνηεηηθή ζπνπδαηφηεηα ζε κηα ζεηξά απφ λνεηηθνχο παξάγνληεο. Έγηλε επνκέλσο απνδεθηφ πσο ηα «γεγνλφηα» ηνπ κέιινληνο κπνξνχλ λα επηδξάζνπλ ζηελ θηλεηνπνίεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο κέζσ ηεο λνεηηθήο αλαπαξάζηαζήο 4 ηνπο θαη άλνημε ν δξφκνο γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο επίδξαζεο ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηα θίλεηξα. 4 Ο φξνο αλαπαξάζηαζε, φπσο ρξεζηκνπνηείηαη ζηε γλσζηηθή ςπρνινγία, «αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη πιεξνθνξίεο γηα ηνλ θφζκν αληηπξνζσπεχνληαη λνεηηθά ζην γλσζηηθφ καο ζχζηεκα απφ άιιεο πιεξνθνξίεο, θσδηθνπνηεκέλεο κέζσ ζπκβφισλ». (ακαξηδή, 1995, ζ.139). Γηαθνξεηηθά αλαπαξάζηαζε νξίδεηαη σο ην «νηηδήπνηε αληαπνθξίλεηαη ζε θάηη άιιν κε ζπγθεθξηκέλν θαη θαζνξηζκέλν ηξφπν ή απνηειεί ηελ εηθφλα απηνχ». (Oxford Dictionary of Psychology, 2009).
- 28 - ΣΡΗΣΟ ΚΔΦΑΛΑΗΟ : Ο ΜΔΛΛΟΝΣΑ ΥΡΟΝΟ Χ ΚΙΝΗΣΗΡΙΑ ΓΤΝΑΜΗ Οη ζεσξεηηθνί ησλ θηλήηξσλ ζεσξνχλ ην κέιινλ σο ηε ρξνληθή δψλε πάλσ ζηελ νπνία ηνπνζεηνχληαη νη ζηφρνη, ηα πιάλα θαη νη ειπίδεο ελφο αηφκνπ θαη σο εθ ηνχηνπ αληηιακβάλνληαη ηελ ππνθεηκεληθή θαηαζθεπή ηνπ κειινληηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ σο κηα πνιχ ζεκαληηθή πιεπξά ηεο θηλεηνπνίεζεο (Nuttin & Lens, 1985) θαη ηδηαίηεξα ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο (Raynor & Entin, 1983). Οη Kauffman, & Husman, αλαθέξνπλ φηη: «κία ζε βάζνο θαηαλόεζε ηεο αλάπηπμεο, ηεο πνηόηεηαο θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ πξνζδνθηώλ ησλ καζεηώλ γηα ην κέιινλ, πξέπεη λα είλαη θεληξηθή ζηα κνληέια θηλήηξσλ» (2004, ζει. 3). ην θεθάιαην πνπ αθνινπζεί ζα αλαιχζνπκε ηελ έλλνηα ηεο Πξννπηηθήο ηνπ Μέιινληα Υξφλνπ (Future Time Perspective), ε νπνία γηα ηνπο ζεσξεηηθνχο ησλ θηλήηξσλ αληηζηνηρεί ζε απηή ηελ ππνθεηκεληθή θαηαζθεπή ηνπ ρξνληθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ. Θα αλαθεξζνχκε, επίζεο, ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηή ε πξννπηηθή ηνπ κέιινληα ρξφλνπ επηδξά ζηα θίλεηξα γηα κάζεζεο θαη, ηέινο ζα αλαθεξζνχκε ζηε ζπληειεζηηθή θηλεηνπνίεζε, ε νπνία ζεσξείηαη φηη είλαη κηα κνξθή θηλεηνπνίεζεο πνπ πεγάδεη απφ ηελ πξννπηηθή ηνπ κέιινληα ρξφλνπ. 3.1 Ζ Πξννπηηθή ηνπ Μέιινληα Υξόλνπ Η θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ηνπ κέιινληα ρξφλνπ δηεξεπλήζεθε εκπεξηζηαησκέλα αξρηθά απφ ηνλ Nuttin (Nuttin,1984 Nuttin & Lens, 1985) θαη ζηε ζπλέρεηα αλαπηχρζεθε κέζα απφ ηε δνπιεηά ηνπ Lens θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ αιιά θαη απφ άιινπο εξεπλεηέο (Miller & Brickman, 2004). χκθσλα κε ηελ άπνςε απηψλ ησλ εξεπλεηψλ νη εζσηεξηθέο δπλάκεηο (π.ρ. νξκέο, αλάγθεο) πνπ θαζνξίδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά αιιειεπηδξνχλ κε ηηο αλψηεξεο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο (π.ρ. αληίιεςε, κλήκε, επεμεξγαζία πιεξνθνξηψλ) θαη κεηαηξέπνληαη ζε ζηφρνπο θαη ζε πιάλα ή ζρέδηα ζπκπεξηθνξάο (Nuttin, 1984). Απηά ηα πιάλα θαη νη ζηφρνη ηνπνζεηνχληαη ρξνληθά ζην ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν καθξηλφ κέιινλ θαη
- 29 - έηζη δεκηνπξγνχλ, γηα ην θάζε άηνκν μερσξηζηά, κηα κειινληηθή ρξνληθή δηάζηαζεπξννπηηθή ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ. πσο ηνλίδνπλ: «Η πξννπηηθή ηνπ κέιινληα ρξόλνπ αλαδύεηαη από ηε ζέζε ζηόρσλ. Δηακνξθώλεηαη από ηνπο ιηγόηεξν ή πεξηζζόηεξν καθξηλνύο ζηόρνπο ηνπο νπνίνπο επεμεξγάδεηαη ην άηνκν» (Nuttin & Lens, 1985, ζ.22). Οη Nuttin θαη Lens ζεσξνχλ ηελ ΠΜΥ 5 σο: «απνθηεκέλν ραξαθηεξηζηηθό πξνζσπηθόηεηαο πνπ πξνθύπηεη από ηε ζέζε ησλ κειινληηθώλ ζηόρσλ θαη ηελ αλαβνιή ηεο ηθαλνπνίεζεο, δηαδηθαζίεο νη νπνίεο εμαξηώληαη από ηελ θνηλσληθή εκπεηξία ηνπ αηόκνπ, γηα ηελ θαλνληθή ξνή ησλ πξαγκάησλ, κέζα ζην πνιηηηζκηθό πεξηβάιινλ πνπ δεη.» (Nuttin & Lens, 1985, ζ.23). Οη καζεηέο, γηα παξάδεηγκα, ζπγθεθξηκελνπνηνχλ ηελ αλάγθε ηνπο γηα επίηεπμε ζέηνληαο θάπνην ζηφρν π.ρ. λα πεξάζνπλ ζην παλεπηζηήκην, λα πεηχρνπλ ζηηο εμεηάζεηο, λα γίλνπλ δάζθαινη. Οη ζηφρνη πνπ ζέηνπλ κπνξεί λα ηνπνζεηνχληαη ζην θνληηλφ ή καθξηλφ κέιινλ θαη δεκηνπξγνχλ γηα ην θάζε άηνκν κηα μερσξηζηή πξννπηηθή ηνπ κέιινληα ρξφλνπ. Η ηδηαίηεξε γηα θάζε άηνκν ΠΜΥ καο δείρλεη ην βαζκφ ζηνλ νπνίν θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη κειινληηθνί ηνπ ζηφρνη έρνπλ ελζσκαησζεί θαη κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ην παξνληηθφ πεδίν δσήο ηνπ. πλεπψο ε ΠΜΥ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηηο δηαπξνζσπηθέο δηαθνξέο ζηνπο πξνζδνθψκελνπο κειινληηθνχο ζηφρνπο πνπ θάπνηνο πξνζπαζεί λα επηηχρεη. Απηέο νη δηαθνξέο κπνξεί λα αλαθέξνληαη ζην πεξηερφκελν απηψλ ησλ ζηφρσλ ή ζηελ ρξνληθή απφζηαζε κεηαμχ ησλ ζηφρσλ. Ο Seginer, (2009) θάλεη έλα δηαρσξηζκφ ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ κειεηνχλ ηελ ΠΜΥ ζε ζεκαηηθέο θαη αζεκαηηθέο κε βάζε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ΠΜΥ ζηα νπνία επηθεληξψλεηαη ε θάζε πξνζέγγηζε. Έηζη νη ζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο επηθεληξψλεηαη ζηα δνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ΠΜΥ, φπσο ε έθηαζε, ε νπνία αλαθέξεηαη ζηε ρξνληθή απφζηαζε ησλ κειινληηθψλ ζηφρσλ, ελψ νη αζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο επηθεληξψλνληαη ζην πεξηερφκελνπ ηεο ΠΜΥ, δειαδή ζην πεξηερφκελν ησλ ζηφρσλ θαη ησλ πιάλσλ ζπκπεξηθνξάο πνπ βξίζθνληαη κέζα ζε απηή ηελ πξννπηηθή. 5 Με ηε ζπληνκνγξαθία ΠΜΥ ζα ελλννχκε ηελ Πξννπηηθή ηνπ Μέιινληα Υξφλνπ.
- 30 - ηελ ζεσξία ηνπο νη Nuttin & Lens (1985), αλαθέξζεθαλ ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε ΠΜΥ επεξεάδεη ηε ζπκπεξηθνξά, εζηηάδνληαο απνθιεηζηηθά ζηε ρξνληθή ηεο δηάζηαζε θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ έθηαζε ηεο, ε νπνία εθθξάδεη ην πφζν καθξηά ζην ρξφλν ηνπνζεηεί θάπνηνο ηνπο ζηφρνπο ηνπ θαη ηα πιάλα ζπκπεξηθνξάο ηνπ. Έηζη κίιεζαλ γηα βξαρεία θαη εθηεηακέλε ΠΜΥ αλάινγα κε ην πφζν βαζεηά ζην κέιινλ εθηείλεη θάπνηνο ηε ζθέςε ηνπ. Σα άηνκα κε εθηεηακέλε ΠΜΥ ηνπνζεηνχλ ζηφρνπο αθφκε θαη ζην πνιχ καθξηλφ κέιινλ, ελψ ηα άηνκα κε βξαρεία ΠΜΥ ηνπνζεηνχλ ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζηφρνπο ηνπο ζην θνληηλφ κέιινλ. πσο επεζήκαλε ν Nuttin: «εθηεηακέλε ΠΜΥ έρνπλ ηα άηνκα, ηα νπνία ζέηνπλ καθξνπξόζεζκνπο ζηόρνπο θαη καθξνπξόζεζκα ζρέδηα δξάζεο πνπ κπνξνύλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ, δνκώληαο έλα ζύλνιν ππνζηόρσλ, νη νπνίνη είλαη ιεηηνπξγηθνί γηα ηελ επίηεπμε ησλ καθξνπξόζεζκσλ ζηόρσλ ηνπο.» (Nuttin & Lens, 1985, ζ. 37). Ο Nuttin, αλαθεξφκελνο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε δηαθνξεηηθή έθηαζε ηεο ΠΜΥ θάζε αηφκνπ επεξεάδεη ηελ θηλεηνπνίεζε, ζεσξεί πσο ηα άηνκα πνπ έρνπλ εθηεηακέλε ΠΜΥ είλαη πην θηλεηνπνηεκέλα γηα δχν ιφγνπο. Πξψηνλ, δηφηη ηα άηνκα απηά έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα αλαπηχμνπλ καθξνπξφζεζκνπο ζηφρνπο θαη πιάλα ζπκπεξηθνξάο γηα λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο ηνπο θαη δελ εγθισβίδνληαη ζε φ,ηη ην παξφλ θαη ην πνιχ άκεζν κέιινλ κπνξεί λα ηνπο πξνζθέξεη. Γεχηεξνλ, δηφηη ε εθηεηακέλε ΠΜΥ κεηψλεη ηελ «ςπρνινγηθή απφζηαζε» απφ ηνπο καθξηλνχο ζηφρνπο, θαζηζηψληαο ηνπο έηζη ηζρπξνχο ψζηε λα θηλεηνπνηήζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά θαη λα θαηεπζχλνπλ ηελ παξνληηθή δξάζε ηνπ αηφκνπ πξνο ηελ επίηεπμε απηψλ ησλ ζηφρσλ. Ο φξνο «ςπρνινγηθή απφζηαζε» εθθξάδεη ηελ απφζηαζε πνπ βηψλεη θάπνηνο ζε αλαπαξαζηαζηαθφ επίπεδν, ζην λνπ ηνπ, θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δηαθξηζεί απφ ηελ έλλνηα ηεο θπζηθήο απφζηαζεο (Nuttin & Lens, 1985). Οη Nuttin & Lens (1985, ζ. 37) αλαθέξνπλ πσο: «..είλαη επξέσο απνδεθηό πσο ε επίδξαζε ησλ ρξνληθά ή ρσξηθά καθξηλώλ αληηθεηκέλσλ κεηώλεηαη σο απνηέιεζκα ηεο απόζηαζήο ηνπο..» ην ίδην αλαθέξνπλ πσο ζπκβαίλεη θαη κε ηνπο ζηφρνπο «.. ε ρξνληθή
- 31 - απόζηαζε κεηώλεη ηελ ςπρνινγηθή πξαγκαηηθόηεηα πνπ κπνξεί θάπνηνο λα βηώζεη θαη ζπλεπώο ηελ επίδξαζε ησλ αληηθεηκέλσλ θαη ησλ γεγνλόησλ». Αλαθνξά ζην ζέκα ηεο «ηδαληθήο απφζηαζεο» είρε γίλεη, φπσο είδακε παξαπάλσ, θαη απφ ηνλ Frank (1939), ν νπνίνο ππνζηήξημε πσο γηα λα κπνξεί λα καο επεξεάζεη έλα αληηθείκελν ή έλαο ζηφρνο πνπ ηνπνζεηείηαη ζην κέιινλ ζα πξέπεη λα βξίζθεηαη ζε κηα ηδαληθή απφζηαζε. Χζηφζν ζεκεηψλνπκε πσο θαλέλαο απφ ηνπο κειεηεηέο απηνχο δελ πξνζδηφξηζε απηή ηελ απφζηαζε. Η ςπρνινγηθή απφζηαζε φκσο, θαίλεηαη λα επεξεάδεηαη απφ ηελ ΠΜΥ θάζε αηφκνπ. ηελ πεξίπησζε πνπ θάπνηνο κπνξεί λα πξνεθηείλεη ην ζπιινγηζκφ ηνπ βαζεηά ζην κέιινλ αλαπηχζζεη κηα εθηεηακέλε ΠΜΥ ε νπνία ηνλ βνεζά λα βηψλεη σο κηθξφηεξε ηελ απφζηαζε απφ καθξνπξφζεζκνπο ζηφρνπο. Οη ζηφρνη απηνί ζα βξίζθνληαη κέζα ζην πεδίν ηεο ςπρνινγηθήο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ κπνξεί λα βηψζεη θαη έηζη ζα θαληάδνπλ εθηθηνί. Αληίζεηα, ηα άηνκα κε βξαρεία ΠΜΥ δελ ζα θαηαθέξνπλ λα θηάζνπλ θαη λα επηηχρνπλ ηέηνηνπο ζηφρνπο θαζψο ε επίδξαζε απηψλ ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζα είλαη κεδακηλή, ζα βξίζθνληαη έμσ απφ ην πεδίν ηεο ςπρνινγηθήο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ θαη ζα έρνπλ ράζεη ηελ ξεαιηζκφ ηνπο. Σν άηνκν ζε απηή ηελ πεξίπησζε δελ ζα κπνξεί λα αλαπηχμεη κηα ζεηξά ππνζηφρσλ, ψζηε λα πξνζεγγίζεη απηνχο ηνπο καθξηλνχο ζηφρνπο. Έλα απιφ παξάδεηγκα ησλ παξαπάλσ απνηειεί ην εμήο: Έλαο εθπαηδεπηηθφο ζην ζρνιείν πξνζπαζεί λα εληζρχζεη ηα θίλεηξα ησλ καζεηψλ ηνπ ιέγνληάο ηνπο πσο αλ κειεηνχλ ζσζηά ζα θαηαθέξνπλ λα πεξάζνπλ ζην Παλεπηζηήκην, ζηε ζρνιή ηεο αξεζθείαο ηνπο. Κάπνηνο καζεηήο, πνπ έρεη κηα καθξά κειινληηθή πξννπηηθή, κπνξεί λα πξνεθηείλεη ηε ζθέςε ηνπ ζε θάηη ηφζν καθξηλφ, ίζσο θαη λα έρεη ήδε ζθεθηεί ηη ζέιεη λα ζπνπδάζεη. Έλαο άιινο καζεηήο κε βξαρεία κειινληηθή πξννπηηθή δελ είλαη ηθαλφο γηα κηα ηέηνηα πξνέθηαζε ηεο ζθέςεο ηνπ, νη ζηφρνη πνπ ζπλήζσο βάδεη ηνπνζεηνχληαη ζην πνιχ θνληηλφ κέιινλ θαη ν θηλεηνπνηεηηθφο ζηφρνο πνπ ζέηεη ν θαζεγεηήο ηνπ θαληάδεη πνιχ καθξηλφο γηα λα ηνλ ζπλδέζεη κε ηελ παξνληηθή ηνπ ζπκπεξηθνξά.
- 32 - Οη έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηεθκεξίσζαλ ηε ζεηηθή επίδξαζε κηαο εθηεηακέλεο ΠΜΥ ζηελ θηλεηνπνίεζε γηα κηα παξνληηθή καζεζηαθή δξαζηεξηφηεηα. Οη κειινληηθά πξνζαλαηνιηζκέλνη 6 καζεηέο βξέζεθε λα έρνπλ θαιχηεξνπο βαζκνχο (Zimbardo & Boyd, 1999), λα αθηεξψλνπλ πεξηζζφηεξε ψξα γηα λα κειεηήζνπλ ( Peetsma, 1994), λα ρξεζηκνπνηνχλ κεηαγλσζηηθέο ζηξαηεγηθέο γηα λα κάζνπλ (Hortsmanshof & Zimitat, 2007) θαη λα ρεηξίδνληαη ην ρξφλν ηνπο πην απνηειεζκαηηθά (Harber, Zimbardo & Boyrd, 2003). 3.2 Ζ θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξόλνπ Παξαπάλσ αλαθεξζήθακε ζηελ έλλνηα ηεο πξννπηηθήο ηνπ κέιινληα ρξφλνπ, ε νπνία απνδίδεη, γηα ηνπο ζεσξεηηθνχο ησλ θηλήηξσλ, ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εηθνλνπνηεί έλα άηνκν ην κέιινλ ηνπ. Η δηαθνξνπνίεζε ησλ αηφκσλ σο πξνο ηελ ΠΜΥ ηνπο νξίδεηαη απφ ηε ζέζε ησλ ζηφρσλ κέζα ζε απηή ηελ πξννπηηθή, δειαδή απφ ην αλ ηα άηνκα κπνξνχλ λα πξνεθηείλνπλ ηε ζθέςε ηνπο βαζεηά ζην ρξφλν, ζέηνληαο πνιινχο θαη καθξηλνχο ππνζηφρνπο, ή πεξηνξίδνληαη ζε θνληηλνχο θαη ιίγνπο κειινληηθνχο ζηφρνπο. Απηή ε δηαθνξνπνίεζε ζεσξείηαη πσο έρεη ζεκαληηθή επίδξαζε ζηελ θηλεηνπνίεζε θαζψο αιιάδεη ηελ ςπρνινγηθή απφζηαζε ηνπ θάζε αηφκνπ απφ ηνπο κειινληηθνχο ηνπ ζηφρνπο. Πψο φκσο εξκελεχεηαη ε επίδξαζε απηήο ηεο δηαθνξεηηθήο ςπρνινγηθήο απφζηαζεο ησλ κειινληηθψλ ζηφρσλ ζηελ θηλεηνπνίεζε; Οη De Volder & Lens (1982), πξνθεηκέλνπ λα εμεγήζνπλ ηελ επίδξαζε πνπ έρεη ζηα θίλεηξα ε δηαθνξεηηθή έθηαζε ηεο ΠΜΥ, δηακφξθσζαλ έλα ζεσξεηηθφ κνληέιν κε βάζε ηελ ςπρνινγηθή απφζηαζε απφ ηηο κειινληηθέο ζηηγκέο θαη ην κνληέιν Πξνζδνθία х πληειεζηηθφηεηα х Αμία (Expectancy x Instrumentality x Value) γηα ηα θίλεηξα (Feather, 1982 Eccles & Wiegfield, 2000, 2002). 6 ηηο ζρεηηθέο έξεπλεο σο κειινληηθά πξνζαλαηνιηζκέλα άηνκα αλαθέξνληαη ηα άηνκα πνπ έρνπλ εθηεηακέλε πξννπηηθή ηνπ κέιινληα ρξφλνπ.
- 33 - Με βάζε ηε δηαπίζησζε, πσο ηα άηνκα κε εθηεηακέλε ΠΜΥ αληηιακβάλνληαη έλα ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα ζην κέιινλ σο κηθξφηεξν απφ φ,ηη ηα άηνκα κε βξαρεία ΠΜΥ (Moreas & Lens, 1991), oη De Volder & Lens (1982) έθαλαλ κία δηάθξηζε κεηαμχ ελφο γλσζηηθνύ θαη ελφο δπλακηθνύ ζηνηρείνπ ζηελ ΠΜΥ σο ραξαθηεξηζηηθψλ πξνζσπηθφηεηαο. Σν δπλακηθφ ζηνηρείν εθιακβάλεηαη σο ε ηθαλφηεηα λα απνδίδεη θάπνηνο πςειή αμία ζε ζηφρνπο αθφκα θαη αλ απηνί κπνξνχλ λα επηηεπρζνχλ κφλν ζην καθξηλφ κέιινλ. Παξφιν πνπ ε αμία ελφο ζπγθεθξηκέλνπ αληηθείκελνπ σο ζηφρνπ κεηψλεηαη φζν απμάλεη ε πξνζσξηλή απφζηαζε απφ ην αληηθείκελν απηφ 7, ε κείσζε απηή είλαη κηθξφηεξε γηα ηα άηνκα κε κηα εθηεηακέλε ΠΜΥ. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ε ςπρνινγηθή απφζηαζε ησλ ζηφρσλ εμαξηάηαη απφ ηελ έθηαζε ηεο ΠΜΥ ηνπ θάζε αηφκνπ, έηζη ψζηε φζν κεγαιχηεξε είλαη ε ΠΜΥ ηνπ αηφκνπ ηφζν κεγαιχηεξε ζα είλαη θαη ε αμία ησλ καθξηλψλ ζηφρσλ. Έηζη νη καθξηλνί απηνί ζηφρνη κπνξνχλ λα έρνπλ θηλεηνπνηεηηθή επίδξαζε ζηελ παξνληηθή ζπκπεξηθνξά. Σν γλσζηηθφ ζηνηρείν ηεο ΠΜΥ αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ, λα πξνζδνθά ζην παξφλ φρη κφλν ηηο άκεζεο αιιά θαη ηηο καθξνπξφζεζκεο ζπλέπεηεο ηεο παξνληηθήο δξάζεο ηνπ. Μαζεηέο κε εθηεηακέλε ΠΜΥ κπνξνχλ πην εχθνια λα αληηιεθζνχλ ηε ζρέζε ησλ παξνληηθψλ καζεζηαθψλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπο κε ηνπο κειινληηθνχο ηνπο ζηφρνπο θαη λα αλαπηχμνπλ πεξηζζφηεξν καθξφρξνλα πιάλα ζπκπεξηθνξάο (behavioral plans) ψζηε λα πεηχρνπλ ηνπο κειινληηθνχο ηνπο ζηφρνπο. Χο ζπλέπεηα απηνχ ε ζπληειεζηηθφηεηα ησλ παξνληηθψλ δξαζηεξηνηήησλ (νη νπνίεο απνηεινχλ ηνπο ππνζηφρνπο) γηα ηελ επίηεπμε καθξνπξφζεζκσλ ζηφρσλ απμάλεηαη. Απηφ ζπλνιηθά απμάλεη ηε ζπληειεζηηθή θηλεηνπνίεζε γηα ηελ παξνληηθή ηνπο κάζεζε θαη επίηεπμε ζην ζρνιείν, (Lens, Simons, & Dewitte, 2002). 7 Η δηαπίζησζε απηή πξνέξρεηαη απφ εξεπλεηηθέο πξνζπάζεηεο ζρεηηθέο κε ηελ θαζπζηέξεζε ηεο ηθαλνπνίεζεο (Mischel, 1981), ζηηο νπνίεο θαίλεηαη πσο ε αμία ησλ ακνηβψλ (ζηφρσλ) σο εμσηεξηθψλ θηλήηξσλ κηθξαίλεη ζε ζρέζε κε ηε δηάξθεηα πξνζσξηλήο θαζπζηέξεζεο ηνπο.