ΡΑΣΗ: ΤΙΤΛΟΣ: Παράµετροι Αποτελεσµατικότητας των ιαφόρων Εργαλείων ιαχείρισης της Ενεργού Γήρανσης

ΡΑΣΗ: ΤΙΤΛΟΣ: 3 Παράµετροι Αποτελεσµατικότητας των ιαφόρων Εργαλείων ιαχείρισης της Ενεργού Γήρανσης «Μελέτη, Αποτύπωση και εκτίµηση της σηµασίας των διαφορετικών παραµέτρων που ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑ ΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: προσδιορίζουν την αποτελεσµατικότητα των εργαλείων οδηγών διαδικασιών στις εµπορικές επιχειρήσεις» Εθνική Συνοµοσπονδία Ελληνικού Εµπορίου (ΕΣΕΕ) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΑΡΑΝΙΤΟΥ ΒΑΛΙΑ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΑΚΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΚΟΛΛΑΡΟΣ ΑΡΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗ ΗΜΗΤΡΑ ΨΥΧΟΓΙΟΥ ΜΑΡΙΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: Ιούλιος 2006 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.2 ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΕΥΧΟΥΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΡΑΣΗΣ 1 «ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΙΑΡΘΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ. 2.1 ΜΕΤΡΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ. 2.2 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ. 3.1ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ. 3.2 Ι ΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΜΕΓΕΘΟΣ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ 4. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ. 4.1 ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ. 4.2 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ. 4.3 ΠΡΟΦΙΛ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ 4.4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4.4.1 ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ 4.4.2 ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ 4.5 ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ 5.1 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ 5.2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Το χαµηλό ποσοστό απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας στην Ευρώπη αποτελεί απώλεια ευκαιριών ζωής για τα άτοµα και δυναµικού για την κοινωνία.». 1 Η παραπάνω πρόταση αποτελεί και τον κεντρικό άξονα όλης της φιλοσοφίας της «Ενεργού Γήρανσης» και έχει επισηµανθεί αρκετές φορές στη διάρκεια της προηγούµενης δράσης. Είναι γεγονός ότι από το 2000 και µετά έχει σηµειωθεί πραγµατική άνοδος στην αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των ατόµων ηλικίας µεταξύ 55 και 64 ετών και στην καθυστέρηση εξόδου τους από την αγορά εργασίας. Ωστόσο, η πρόοδος αυτή παραµένει ανεπαρκής σε σχέση µε την αναγκαία προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της οικονοµικής ανάπτυξης, των φορολογικών εσόδων και των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας. Προς το σκοπό αυτό, όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Ελλάδα, καλούνται να λάβουν ριζοσπαστικά µέτρα για τη περαιτέρω διατήρηση της απασχόλησης των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας. Η δοµή της απασχόλησης σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας δεν είναι οµοιογενής αντίθετα παρουσιάζονται σηµαντικές διαφοροποιήσεις. Για αυτό το λόγο οποιοδήποτε µέτρο που αφορά την απασχόληση πρέπει να προσαρµόζεται κάθε φορά στο τοµέα που εφαρµόζεται. Οι πολιτικές ενίσχυσης της απασχόλησης, αν και θεωρητικά µπορούν να συµπεριλάβουν το σύνολο των απασχολουµένων, όταν µετατρέπονται σε συγκεκριµένα µέτρα πολιτικής καθίσταται αναγκαία η διερεύνηση των ειδικών παραµέτρων του κάθε τοµέα ώστε τα εκάστοτε µέτρα να είναι αποτελεσµατικά. Η παρούσα µελέτη αποτελεί προσπάθεια διερεύνησης και καταγραφής των παραµέτρων που προσδιορίζουν την αποτελεσµατικότητα των πολιτικών ενίσχυσης της ενεργού γήρανσης, στον τοµέα του εµπορίου. Ο τοµέας του εµπορίου αποτελεί ιδιαίτερο κοµµάτι της ελληνικής κοινωνικό οικονοµικής δοµής και κατ επέκταση της απασχόλησης. Οι εσωτερικές ιδιαιτερότητες και διαφοροποιήσεις που διατρέχουν κάθετα τους άξονες ανδρική γυναικεία απασχόληση, µικρό µεγάλο µέγεθος επιχείρησης, υποκλάδος του εµπορίου επιτάσσουν µια στρατηγική η οποία θα παίρνει υπόψη αυτούς τους παράγοντες. 1 Ανακοίνωση Ευρωπαικής Επιτροπης 3

1.2. ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΕΥΧΟΥΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΡΑΣΗΣ 1 «ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΙΑΡΘΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ. Σύµφωνα µε το πρώτο τεύχος έκθεση «Μελέτη της υφισταµένης κατάστασης στον τοµέα της διαχείρισης της ηλικιακής διάρθρωσης του ανθρωπίνου δυναµικού στον τοµέα του εµπορίου», ανέκυψαν τα παρακάτω συµπεράσµατα : To 1994 οι απασχολούµενοι στον τοµέα του εµπορίου ήταν 586.000. Το 2004 οι απασχολούµενοι στο εµπόριο ήταν 739.163. Η αύξηση που παρουσιάζεται στον αριθµό των απασχολουµένων στα έτη 1994 2004 είναι της τάξης του 20%. Το 1994, η συµµετοχή της ηλικιακής κατηγορίας 55-64 στη συνολική απασχόληση στο εµπόριο ήταν 11,5% (67.724). Το 2004, η συµµετοχή της ηλικιακής κατηγορίας 55-64 στη συνολική απασχόληση στο εµπόριο ήταν 8,9 % (66.047). Η µείωση που παρουσιάζεται στα δύο έτη ισχύει και σε απόλυτο νούµερο και σε ποσοστό σε αντίθεση µε την αύξηση που παρουσιάζεται στο συνολικό πληθυσµό απασχολουµένων στο εµπόριο. Όσον αφορά τη διάρθρωση (µισθωτοί αυτοαπασχολούµενοι -εργοδότες) της ηλικιακής κατηγορίας 55-64: Το 1994, από τους 67.724 απασχολούµενους ηλικίας 55-64 στο εµπόριο, οι 9.924 ήταν µισθωτοί (14,6%) και οι 57.800 εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι (85,4%). Το 2004 από τους 66.047 απασχολουµένους ηλικίας 55-64 στο εµπόριο, οι 10.116 ήταν µισθωτοί (15,3%) και οι 55.884 εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι (84,7%). Οι εργοδότες αυτοαπασχολούµενοι παρουσιάζουν µείωση και στην ποσοστιαία συµµετοχή τους και σε απόλυτους αριθµούς. Οι µισθωτοί παρουσιάζουν µικρή αύξηση και στην ποσοστιαία συµµετοχή τους και σε απόλυτους αριθµούς. 4

Το βασικό εύρηµα της µελέτης ( ράση 1)είναι το χαµηλό ποσοστό συµµετοχής της υπό εξέταση ηλικιακής κατηγορίας 55-64 στη συνολική απασχόληση του τοµέα του εµπορίου. Πιο συγκεκριµένα, η οµάδα των εργοδοτών αυτοαπασχολούµενων παρουσιάζει µείωση του ποσοστού συµµετοχής της, ενώ αντίθετα οι µισθωτοί παρουσιάζουν έστω και µικρή αύξηση. Τα συµπεράσµατα αυτά που περιγράφουν την εσωτερική διάρθρωση των µεγαλύτερης ηλικίας απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου, αποτελούν το επεξηγηµατικό πλαίσιο της απασχόλησης των ατόµων ηλικίας 55-64 στον τοµέα του εµπορίου. Με αυτό τον τρόπο θα διερευνηθούν εκείνες οι παράµετροι που προσδιορίζουν την αποτελεσµατικότητα των πολιτικών ενίσχυσης της απασχόλησης των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας στον τοµέα του εµπορίου. Η µεθοδολογία που προκρίθηκε ως η πλέον κατάλληλη για αυτήν την περίπτωση κινήθηκε σε δύο αλληλοσυµπληρούµενους άξονες: Α) Θεωρητική αναφορά στα µέτρα πολιτικής ενίσχυσης της απασχόλησης στην Ε.Ε. και στην Ελλάδα µε ταυτόχρονη παρουσίαση της εσωτερικής διάρθρωσης του εµπορίου. Β) Εµπειρική έρευνα µέσω βιωµατικών συνεντεύξεων. 5

2.1 ΜΕΤΡΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Τα µέτρα ενίσχυσης της απασχόλησης των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας στις χώρες της Ε.Ε, αφορούν µέτρα στα θέµατα της συνταξιοδότησης και στην οικονοµική ελάφρυνση του εργοδότη ώστε να του δώσει κίνητρο για την πρόσληψη τέτοιων ατόµων. Π.χ. Ισπανία: Οι επιχειρήσεις που προσλαµβάνουν ανέργους καταβάλλουν µειωµένες εργοδοτικές εισφορές ανάλογα µε την ηλικιακή κατηγορία. Συγκεκριµένα: ηλικίας 45 έως 54 έτη, 50% το πρώτο έτος και 45% κατά τη διάρκεια του υπόλοιπου της σύµβασης, ηλικίας 55 έως 64 έτη, 55% και 50% αντίστοιχα. Η πρόσληψη ανέργων γυναικών άνω των 45 ετών έχει περαιτέρω µείωση 10% των εργοδοτικών εισφορών. Επίσης, οι εργοδοτικές εισφορές είναι µειωµένες για τις επιχειρήσεις που απασχολούν εργαζόµενους ηλικίας 60 ετών και άνω µε τουλάχιστον 5 χρόνια προϋπηρεσία. 2 Στην Ελλάδα τα περισσότερα µέτρα αφορούν οικονοµικά κίνητρα µε µορφή επιχορηγήσεων σε επιχειρήσεις όπου οι ιδιοκτήτες τους βρίσκονται κοντά στο όριο της συνταξιοδότησης. Θα ήταν σηµαντικό να αναφερθεί ότι, τα περισσότερα από αυτά τα µέτρα αφορούν κυρίως ανέργους µεγαλύτερης ηλικίας, γεγονός που αφ ενός συµβάλλει στη µείωση της ανεργίας αυτών των ατόµων, αλλά µακροχρόνια δε µπορεί να φέρει το επιθυµητό αποτέλεσµα. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αξιόλογες προσπάθειες για την προώθησης της δια βίου κατάρτισης. Συγκεκριµένα έχουν υιοθετηθεί µέτρα πολιτικής στη χώρα µας για τη προώθηση της δια βίου µάθησης και κατάρτισης ως βασικό εργαλείο της απασχόλησης. Τέτοια µέτρα είναι: Ίδρυση Ινστιτούτων δια βίου εκπαίδευσης. ηµιουργία Κ.Ε.Κ, (Κέντρα Επαγγελµατικής Κατάρτισης). Οργάνωση εσωτερικών σεµιναρίων των επιχειρήσεων. Οι παράµετροι των πολιτικών ενίσχυσης της απασχόλησης στον τοµέα το εµπορίου δε µπορούν να αφορούν µόνο στην κατάρτιση και στην οικονοµική ενίσχυση, αν και οι παραπάνω τοµείς κρίνονται ιδιαίτερα σηµαντικοί. Υπάρχουν δηλαδή παράγοντες που µπορεί να είναι µη µετρήσιµοί και «θεωρητικοί», όπως η εµπορική κουλτούρα και οι ιδιαίτερες επιχειρηµατικές στρατηγικές, αλλά παίζουν ιδιαίτερα κρίσιµο ρόλο για τη διαµόρφωση µιας στρατηγικής πολιτικής. 2 Αναλυτικότερα βλ. τεύχος - έκθεση, Μαριλή Μέξη, «Παράµετροι και πολιτικές για την Ενίσχυση της Απασχόλησης των Ατόµων Μεγαλύτερης Ηλικίας», Ινστιτούτο Εργασίας (ΙΝΕ/ΓΣΕΕ) 6

2.2. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Κρίθηκε σκόπιµο να τεθούν ορισµένα ερευνητικά ερωτήµατα σχετικά µε τις παραµέτρους αποτελεσµατικότητας των µέτρων πολιτικής ενίσχυσης. Τα ερευνητικά ερωτήµατα είναι τα έξης: 1. Ποιο µπορεί να αποτελέσει το βασικό κίνητρο για την παραµονή ενός ηλικιωµένου στον τοµέα του εµπορίου; 2. Ποια είναι τα ιδιαίτερα προβλήµατα των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας που απασχολούνται στον τοµέα του εµπορίου; 3. Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των απασχολουµένων στον τοµέα του εµπορίου ώστε τα ενδεχόµενα µέτρα που θα εφαρµοστούν να έχουν την επιθυµητή αποτελεσµατικότητα; Σε πρώτο επίπεδο µε βάση τα παραπάνω ερωτήµατα προέκυψαν οι βασικοί άξονες µε βάση τους οποίους οι άξονες είναι οι εξής διερευνήθηκαν οι παράµετροι. Οι βασικοί άξονες είναι οι εξής: 1) Τεχνολογικές αλλαγές. 2) Κατάρτιση ια βίου µάθηση. 3) Υγεία Ασφάλεια. 4) Ευέλικτες µορφές οργάνωσης της εργασίας. 5) ιάχυση της πληροφορίας Ενηµέρωση. 6) Εµπορική κουλτούρα Επιχειρηµατικές πρακτικές. 7) Οικονοµικό περιβάλλον. 7

Σε δεύτερο επίπεδο θα διερευνηθούν οι παράµετροι µε βάση τους τέσσερις οδηγούς εργαλεία: Εξατοµικευµένη συµβουλευτική και συµβουλευτική καριέρας. Εφαρµογή ευέλικτων µορφών οργάνωσης της εργασίας. Υγεία και ασφάλεια στο χώρο εργασίας. ιαδικασίες στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων. Ποιες είναι οι παράµετροι, ανάλογα µε το µέγεθός της επιχείρησης στο τοµέα του εµπορίου που επηρεάζουν την αποτελεσµατικότητα των πολιτικών ενίσχυσης της απασχόλησης των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας; 8

3.1 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α. Το εµπόριο στην Ελλάδα, χαρακτηρίζεται από το µεγάλο ποσοστό των µικρών επιχειρήσεων που καλύπτει περίπου το 90% του εµπορικού τοµέα. Οι µικρές επιχειρήσεις είναι οι πλέον ευαίσθητες από όλες τις επιχειρήσεις στις µεταβολές του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος, και είναι οι πρώτες που γίνονται δέκτες της γήρανσης του εργατικού δυναµικού. Παράλληλα όµως και υπό προϋποθέσεις, το µικρό τους µέγεθος, αποτελεί και προνόµιο λόγω της επιχειρηµατικής ευελιξίας που παρουσιάζουν οι επιχειρήσεις τέτοιου µεγέθους. Για το λόγο αυτό η δυναµική αυτών των επιχειρήσεων, επισηµαίνεται από όλα τα κράτη µέλη της Ε.Ε. και λαµβάνονται µέτρα και πολιτικές για την στήριξη τους σε όλα τα επίπεδα. Οι νέες εξελίξεις που εµφανίζονται στο πλαίσιο των θεσµών του Ευρωπαϊκού κοινωνικού διαλόγου, φαίνεται να προωθούν µέτρα που έµµεσα επηρεάζουν και την ενίσχυση της απασχόλησης στον τοµέα των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας και αφορούν τις µικροµεσαίες επιχειρήσεις. Εκπαίδευση και επιµόρφωση για το επιχειρηµατικό πνεύµα. Φθηνότερη και ταχύτερη εκκίνηση µιας επιχείρησης Φορολογικά κι χρηµατοοικονοµικά ζητήµατα Ενίσχυση τεχνολογικών δυνατοτήτων των µικρών επιχειρήσεων ιαθεσιµότητα ικανοτήτων Οι παραπάνω άξονες, θα αξιοποιηθούν από την παρούσα µελέτη για τη διερεύνηση των παραµέτρων αποτελεσµατικότητας των πολιτικών ενίσχυσης της απασχόλησης των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας. 3.2 Ι ΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ. Μέγεθος Όπως προαναφέρθηκε, το ελληνικό εµπόριο χαρακτηρίζεται από το µικρό µέγεθός του. Το γεγονός αυτό στην περίπτωση των απασχολουµένων ηλικίας 55-64, µπορεί 9

να δηµιουργήσει πλεονεκτήµατα αλλά και αρκετές δυσχέρειες. Αρχικά, το µικρό µέγεθος παρέχει ευελιξία στις επιχειρήσεις και ιδιαίτερα σε αυτήν την ηλικία απασχολουµένων όπου χαρακτηρίζονται από «επαγγελµατική δυσκαµψία». Και τούτο διότι αυτή η ευελιξία µπορεί να επιτευχθεί στα πλαίσια των τεχνολογικών προσαρµογών των επιχειρήσεων και της επαγγελµατικής τους κατάρτισης. Θέση στην επιχείρηση Η «θέση στην επιχείρηση» αποτελεί σηµαντική µεταβλητή στο τοµέα του εµπορίου που διαµορφώνει σηµαντικές διαφοροποιήσεις και τάσεις στο εµπόριο. ιάγραµµα 1 100% Ποσοστιαία συµµετοχή της απασχόλησης ανά θέση στην επιχειρήση στην εξέλιξη της απασχόλησης του τοµέα 11,5% 11,7% 9,4% 8,1% 7,2% 75% 38,4% 41,8% 49,9% 49,3% 52,0% 50% 25% 38,9% 35,1% 30,3% 30,2% 28,6% 0% 11,3% 11,4% 10,4% 12,3% 12,1% 1993 1997 2003 2004 2005 Εργοδότες Αυτοαπ ασχολούµενοι Μισθωτοί Βοηθοί Πηγή:ΕΣΥΕ, ΕΕ : 1993,1997 ετήσιες, 2003-2005 Β τριµήνου Στο ιάγραµµα 1 αποτυπώνεται, η διαχρονική εξέλιξη της µεταβλητής θέση στην επιχείρηση. Από το ιάγραµµα φαίνεται µια αύξηση της µερίδας των µισθωτών µεταξύ 2004 και 2005, οι οποίοι καλύπτουν κάτι παραπάνω από το µισό της απασχόλησης στο εµπόριο. Αυτή η διάρθρωση δεν ακολουθείται στην ηλικιακή οµάδα 55-64, αφού στην υπό εξέταση ηλικιακή κατηγορία µόνο το 15,5% είναι µισθωτοί και οι αυτοαπασχολούµενοι εργοδότες καλύπτουν το 84,5%. 10

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ 55-64 ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΜΙΣΘΩΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 55-64 55 64 66.047 84,5% 10.116 15,5% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 55-64 10.116 66.047 ΜΙΣΘΩΤΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Αυτό το στοιχείο αποτελεί βασικό σηµείο τόσο στη ράση 1, όσο και στην παρούσα µελέτη ( ράση 3). Η «ενεργός γήρανση» στη συγχρονία αφορά κυρίως την οµάδα των αυτοαπασχολούµενων εργοδοτών, και µόνο µελετώντας το φαινόµενο µε µια µακροχρόνια οπτική θα µπορούσε να συµπεριληφθεί και η οµάδα των µισθωτών. Αυτό επισηµαίνεται διότι, ενώ στο σύνολο της απασχόλησης στον τοµέα, οι µισοί απασχολούµενοι είναι µισθωτοί, στην ηλικιακή οµάδα 55-64, σχεδόν 2 στους δέκα είναι µισθωτοί. Τελικά η απασχόληση στην ηλικιακή οµάδα 55-64 δεν έχει τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου εµπορίου, (µεγάλες επιχειρήσεις µε υπαλληλικό προσωπικό), σε αντίθεση µε τη θετική τάση προς αυτήν την κατεύθυνση που παρουσιάζει συνολικά ο κλάδος του εµπορίου. Ίσως η δυσχέρεια δυσκολία προσαρµογής στις νέες εξελίξεις µπορεί να αποτελεί και το αίτιο της πρόωρης 11

συνταξιοδότησης τους. Αυτές ακριβώς οι επιχειρήσεις χρήζουν επιµόρφωσης και εκσυγχρονισµού. 4. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 4.1 ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Η εµπειρική έρευνα ακολούθησε τη µέθοδο των επαναλαµβανόµενων βιωµατικών συνεντεύξεων. Η µέθοδος αυτή, η οποία έχει χρησιµοποιηθεί και σε άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις, βασίζεται στην σε βάθος συζήτηση (1-2 ώρες)-µε όποιον έχει τελικά επιλεγεί-κατά την διάρκεια της οποίας ο συνεντευξιαζόµενος αφηγείται τελικά την ζωή του. Η µέθοδος αυτή, σε αντίθεση µε τη ράση 1 όπου επιλέχθηκε η µέθοδος των τηλεφωνικών συνεντεύξεων, έχει στόχο την εξαγωγή ποιοτικών στοιχείων και συµπερασµάτων. Η ερευνητική εµπειρία έχει δείξει ότι όσες φορές επαναληφθεί η συνέντευξη ή όσο κι αν µεγεθυνθεί το δείγµα, τα βασικά συµπεράσµατα παρουσιάζουν εντυπωσιακή σταθερότητα. Η ανάλυση σε βάθος αποτελεί συνολικό στόχο της παρούσας µελέτης. 4.2 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Η σύνταξη του ερωτηµατολογίου, ακολούθησε τη λογική των ερευνητικών ευρηµάτων και των βασικών αξόνων : 1) Τεχνολογικές αλλαγές. 2) Κατάρτιση ια βίου µάθηση. 3) Υγεία Ασφάλεια. 4) Ευέλικτες µορφές οργάνωσης της εργασίας. 5) ιάχυση της πληροφορίας Ενηµέρωση. 6) Εµπορική κουλτούρα Επιχειρηµατικές πρακτικές. 7) Οικονοµικό περιβάλλον. Βασικό είναι να αναφερθεί ότι στη µέθοδο των βιωµατικών συνεντεύξεων, το ερωτηµατολόγιο αποτελεί κυρίως οδηγός της γενικότερης συζήτησης. Για αυτό το λόγο οι ερευνητές που συµµετείχαν στη διεξαγωγή των βιωµατικών συνεντεύξεων 12

παρακολούθησαν δύωρο σεµινάριο από το συντονιστή της έρευνας µε στόχο την εξοικείωση τους τόσο µε το θέµα τη «ενεργού γήρανσης» και της πλήρης κατανόησης της ράσης 3 ώστε να ανταπεξέλθουν στη συζήτηση όσο και µε τη µεθοδολογία της βιωµατικής συνέντευξης. Κατά τη διάρκεια της διενέργειας των βιωµατικών συνεντεύξεων, υπήρξαν συνεχείς συναντήσεις µε την ερευνητική οµάδα, οµαδοποιώντας συστηµατικά τα αποτελέσµατα της έρευνας. Τα ερωτήµατα που τέθηκαν στα µέλη του δείγµατος µπορούν να χωριστούν σε οµάδες και να κατηγοριοποιηθούν σε άξονες. Με τον τρόπο αυτό πρόκειται να αξιολογηθούν τα αποτελέσµατα της έρευνας και να συνδυαστούν οι ερωτήσεις ώστε να συναχθούν συµπεράσµατα. Άξονας 1: ηµογραφικά και Κοινωνικά στοιχεία. 1) Φύλο 2) Ηλικία 3) Μορφωτικό επίπεδο 4) Θέση στην επιχείρηση 5) Χρόνος εργασίας Άξονας 2: Στοιχεία που αφορούν τις τέσσερις παραµέτρους: 1) Τεχνολογικές αλλαγές. 2) Κατάρτιση ια βίου µάθηση. 3) Υγεία Ασφάλεια. 4) Ευέλικτες µορφές οργάνωσης της εργασίας. Άξονας 3: Ανοιχτή συζήτηση µε βάση τα βασικά συµπεράσµατα - ποιοτικά στοιχεία που προέκυψαν από τη ράση 1 αφού θέσαµε υπόψη τους ορισµένα ποιοτικά ευρήµατα προς συζήτηση. 13

ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ To 1994 οι απασχολούµενοι στον τοµέα του εµπορίου ήταν 586.000. Το 2004 οι απασχολούµενοι στο εµπόριο ήταν 739.163. Η αύξηση που παρουσιάζεται στον αριθµό των απασχολουµένων στα έτη 1994 2004 είναι της τάξης του 20%. Το 1994, η συµµετοχή της ηλικιακής κατηγορίας 55-64 στη συνολική απασχόληση στο εµπόριο ήταν 11,5% (67.724). Το 2004, η συµµετοχή της ηλικιακής κατηγορίας 55-64 στη συνολική απασχόληση στο εµπόριο ήταν 8,9 % (66.047). Η µείωση που παρουσιάζεται στα δύο έτη ισχύει και σε απόλυτο νούµερο και σε ποσοστό σε αντίθεση µε την αύξηση που παρουσιάζεται στο συνολικό πληθυσµό απασχολουµένων στο εµπόριο. 14

4.3. ΠΡΟΦΙΛ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙΛΕΧΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Η επιλογή των επιχειρήσεων, οι οποίες συµµετείχαν στις βιωµατικές συνεντεύξεις, βασίστηκε τόσο στα πραγµατικά δεδοµένα της δοµής και της διάρθρωσης των εµπορικών επιχειρήσεων, όσο και στην εµπειρία του φορέα και της οµάδας έργου, σχετικά µε τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζονται ακόµα και σε επιχειρήσεις ίδιου µεγέθους και τύπου εµπορίου. Έτσι επιλέχθηκαν τόσος παλαιές οικογενειακές επιχειρήσεις µεσαίου µεγέθους, όσο και άλλες, οι οποίες µετεξελίχθηκαν σε «leaders» του κλάδου. Ορισµένες, αν και έχουν υψηλή απασχόληση διατηρούν το παραδοσιακό µοντέλο πώλησης, ενώ άλλες έχουν υιοθετήσει άλλες µεθόδους (shop in shop, αυτοεξυπηρέτηση). Από το δείγµα βεβαίως δεν έλειψαν αυτοαπασχολούµενοι, οι οποίοι επιχειρούν άλλες φορές παραδοσιακά και άλλες, εφαρµόζοντας καινοτοµία. Οι επιχειρήσεις στο σύνολο τους ήταν 15 και οι συνεντεύξεις που δόθηκαν 20, οι οποίες κατανέµονται ως εξής: Επτά αυτοαπασχολούµενοι Πέντε εργοδότες µε µικρό - µεσαίου µέγεθος επιχείρησης (1 30 απασχολούµενους) Τρεις εργοδότες µε µεγάλο µέγεθος επιχείρησης (50 1000 απασχολούµενους) ύο διοικητές προσωπικού των παραπάνω επιχειρήσεων µεγάλου µεγέθους Τέσσερις µισθωτούς των παραπάνω µεγάλων επιχειρήσεων (δύο σε κάθε επιχείρηση) Επτά αυτοαπασχολούµενοι Οι επιχειρήσεις αυτοαπασχολούµενων που επιλέχθηκαν ανήκουν σε όλους του κλάδους του εµπορίου: Μία επιχείρηση από τον κλάδο αυτοκινήτων ύο από χονδρικό εµπόριο Τρεις από λιανικό εµπόριο Πέντε επιχειρήσεις µικρού µεσαίου µεγέθους Η κατανοµή κατά κλάδο των επιχειρήσεων είναι η εξής: Μία από τον κλάδο αυτοκινήτων 15

Τέσσερις από λιανικό εµπόριο Επιχειρήσεις µεγάλου µεγέθους Οι επιχειρήσεις µεγάλου µεγέθους ανήκουν όλες στον κλάδο του λιανικού εµπορίου. Υπόλοιπες συνεντεύξεις Οι συνεντεύξεις που δόθηκαν από τους διοικητές προσωπικού των επιχειρήσεων και τους µισθωτούς παρουσίασαν και το µεγαλύτερο ενδιαφέρον αφού έγιναν ενδελεχείς συζητήσεις ιδιαίτερα ενδιαφέρονται ευρήµατα. 4.4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Όπως ήταν αναµενόµενο διαπιστώθηκαν διαφοροποιήσεις στα ευρήµατα των βιωµατικών συνεντεύξεων ανάµεσα σε αυτοαπασχολουµένους και εργοδότες. Για αυτό το λόγο, τα βασικά συµπεράσµατα και ο εντοπισµός των παραµέτρων θα ακολουθήσουν την παραπάνω διάκριση. 4.4.1. ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Χαρακτηριστικό εύρηµα των βιωµατικών συνεντεύξεων αποτέλεσε το γεγονός της απουσίας µέτρων στις επιχειρήσεις των αυτοαπασχολουµένων για την απασχόληση ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας. Αναλυτικότερα, µε βάση τους τέσσερις άξονες: 1) Τεχνολογικές αλλαγές. Παρατηρήθηκε θετική ανταπόκριση και συµφωνία ως προς την ευκολία που παρέχουν τα τεχνολογικά εργαλεία στην εργασία τους. Παρ όλα αυτά οι αυτοαπασχολούµενοι δεν χρησιµοποιούν τέτοια εργαλεία στην εργασία τους, χαρακτηρίζοντας τα ίσως περιττά κυρίως λόγω του µικρού τους µεγέθους. Επιπλέον επισηµάνθηκε από όλους ότι θα προέβαιναν σε τεχνολογικό εκσυγχρονισµό της επιχείρησης τους µόνο αν υπήρχαν οικονοµικά κίνητρα και εγγυήσεις ότι µια τέτοια ενέργεια θα συνέβαλε στην αύξηση των κερδών τους. 2) Κατάρτιση ια βίου µάθηση. 16

Η έννοια της κατάρτισης δια βίου µάθησης φάνηκε ότι όχι µόνο δεν τους είναι άγνωστη αλλά τη θεωρούν και ιδιαίτερα σηµαντική. Παρ όλα αυτά, θεωρούν ότι µάλλον δεν αφορά τους απασχολούµενους σε αυτήν την ηλικία αλλά τους νεότερους. Όλοι επισήµαναν την τεράστια εµπειρία τους, που καλύπτει τον τοµέα της κατάρτισης και παράλληλα δηµιουργεί και συγκριτικό πλεονέκτηµα σε σχέση µε τους νεότερους στο επάγγελµα. Υπό προϋποθέσεις θεωρούν πιθανή τη συµµετοχή τους: Έγκυρη ενηµέρωση Συγκεκριµένο περιεχόµενο προγραµµάτων που θα άπτεται του ενδιαφέροντος τους Μικρή διάρκεια των προγραµµάτων Προγραµµατισµός Ενεργή συµµετοχή τους σε σεµινάρια. 3) Υγεία Ασφάλεια. Οι αυτοαπασχολούµενοι λόγω της συνολικής τους ευθύνης για την επιχείρηση, παρουσιάζουν προβλήµατα κόπωσης. Επισηµαίνουν µε έµφαση το εξαντλητικό ωράριο τους που δεν αφήνει περιθώρια για ξεκούραση και παρακολούθηση της υγεία τους µε αποτέλεσµα να παραµελούν τα σωµατικά τους προβλήµατα. 4) Ευέλικτες µορφές οργάνωσης της εργασίας. Όσον αφορά το ζήτηµα της επαγγελµατικής τους µετακίνησης, θα τους ενδιέφερε µια συµβουλευτική θέση στην επιχείρηση τους µόνο στην περίπτωση της κληρονοµικής διαδοχής της επιχείρησης. Αξιοσηµείωτο είναι το ενδιαφέρον που διαπιστώθηκε από κάποιους επιχειρηµατίες να αξιοποιήσουν την επαγγελµατική τους εµπειρία µετά τη συνταξιοδότηση ως εισηγητές εκπαιδευτές σε σεµινάρια προγράµµατα. 4.4.2 ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ Τα συµπεράσµατα των βιωµατικών συνεντεύξεων µε τους εργοδότες είναι περισσότερο ανοµοιογενή. Αρχικά, σε µεγάλες επιχειρήσεις δόθηκαν συνεντεύξεις και από υπεύθυνους του προσωπικού µε στόχο τη διερεύνηση της αντιµετώπισης της 17

επιχείρησης των µισθωτών ηλικίας 55-64, και από τους ίδιους τους εργοδότες ηλικίας 55-64. Επίσης τα συµπεράσµατα φάνηκε να οµαδοποιούνται και ως προς το µέγεθος της επιχείρησης. Μια τέτοια οµαδοποίηση θα γίνει προσπάθεια να ακολουθηθεί και στην παρουσίαση των συµπερασµάτων. Εργοδότες Επιχειρήσεις µε 1 30 απασχολούµενους. 1) Τεχνολογικές αλλαγές. Παρουσιάζουν θετική ανταπόκριση, έχοντας ενσωµατώσει στις επιχειρήσεις τους νέες τεχνολογίες. Η επιχείρηση τους φαίνεται πλήρως ενηµερωµένοι για τις νέες εξελίξεις και απόλυτα δεκτικοί σε οποιαδήποτε καινούρια εξέλιξη. Παρ όλα αυτά προσπαθούν να υπολογίσουν το ενδεχόµενο ρίσκο της επιχείρησης, παίρνοντας υπόψη οποιεσδήποτε παραµέτρους που θα επηρεάσουν το κόστος της επιχείρησης. 2) Κατάρτιση ια βίου µάθηση. Όλοι οι εργοδότες έχουν πάρει µέρος σε σεµινάρια ή προγράµµατα επιµόρφωσης, ιδιαίτερα διοικητικού χαρακτήρα. Επιπλέον, επισηµαίνουν την ανάγκη προσαρµογής των σεµιναρίων στις πραγµατικές ανάγκες του εµπορίου, ως κίνητρο για την περαιτέρω συµµετοχή τους σε τέτοιου είδους προγράµµατα. Αρκετοί αναφέρουν ότι τα προγράµµατα θα έπρεπε να είναι πιο εξειδικευµένα και να συµµετέχουν επιχειρηµατίες. 3) Υγεία Ασφάλεια. Η αποφασιστικότητα που διακρίνει αυτή τη µερίδα των εργοδοτών φαίνεται από την αντίληψη ότι το ωράριο δεν αποτελεί πρόβληµα για αυτούς, ούτε ο σκληρός ανταγωνισµός αφού τον αντιµετωπίζουν ως αναπόσπαστο µέρος τους επαγγέλµατος τους. 4) Ευέλικτες µορφές οργάνωσης της εργασίας. Οι περισσότεροι δηλώνουν την πρόθεση τους να συνεχίσουν στην επιχείρηση µέχρι όσο µπορέσουν ή ακόµα και µετά τη συνταξιοδότηση τους. Ιδίως στις περιπτώσεις που η επιχείρηση µεταβιβαστεί σε συγγενικό πρόσωπο. Επιχειρήσεις Μισθωτοί 18

Σε επιχειρήσεις τέτοιου µεγέθους (1-30), προτιµάται το προσωπικό νεότερης ηλικίας και διάκεινται αρνητικά σε προγράµµατα πρόσληψης ηλικιωµένων µέσω του ΟΑΕ. Χαρακτηριστικό είναι το ποσοστό ατόµων ηλικίας 55-64 στο προσωπικό των επιχειρήσεων όπου το µεγαλύτερο φτάνει στο 5%. Σε αυτές τις επιχειρήσεις παρουσιάζεται πρόωρη έξοδο των µισθωτών ηλικίας 55-64 και δεν προτιµάται η πρόσληψη τους ανεξαρτήτως της προϋπηρεσίας τους. Οι λόγοι αυτής της αντιµετώπισης είναι οι εξής: Οι µισθωτοί ηλικίας 55-64 παρουσιάζουν : Μικρή απόδοση. Θέληση για µεγάλης διάρκειας άδειες. Υψηλό κόστος για την επιχείρηση. Απροθυµία να προσαρµοστούν στις νέες εργασιακές εξελίξεις. Τα παραπάνω κρίνονται από τους εργοδότες ιδιαίτερα επιβαρυντικά αν και αναγνωρίζεται η σηµασία της εµπειρίας τους. Εργοδότες Επιχειρήσεις µε 100 2.000 απασχολούµενους. Σε αυτές τις επιχειρήσεις, οι ενέργειες των εργοδοτών πολλές φορές τείνουν να προλαβαίνουν τις νέες εξελίξεις. Και στους τέσσερις άξονες παρουσιάζουν εκσυγχρονισµένες αντιλήψεις και οι ίδιοι αισθάνονται αρκετά δυναµικοί ώστε να παραµείνουν στη θέση τους. Σε περιπτώσεις κληρονοµικής διαδοχής, οι εργοδότες έχουν επενδύσεις το µέχρι τώρα κέρδος τους µε τέτοιο τρόπο ώστε η συνταξιοδότηση τους να συνδυαστεί µε την πλήρη αποµάκρυνση τους από την επιχείρηση. Επιχειρήσεις Μισθωτοί Οι επιχειρήσεις αυτού του µεγέθους εµφανίζουν µια τελείως διαφορετική αντιµετώπιση απέναντι σε µισθωτούς ηλικίας 55-64. Στους παρακάτω άξονες: 1) Τεχνολογικές αλλαγές. Οργανώνουν εσωτερικά σεµινάρια για τη διευκόλυνση των ατόµων αυτής της ηλικίας όσον αφορά τις νέες τεχνολογίες. 2) Κατάρτιση ια βίου µάθηση. 19

Προωθούν και ενισχύουν τη συµµετοχή των εργαζοµένων σε τέτοια σεµινάρια δίνοντας τους οικονοµικά κίνητρα. 3) Υγεία Ασφάλεια. Οι απασχολούµενοι αυτής της ηλικίας παρακολουθούνται τακτικά από ειδικούς κοινωνικούς συµβούλους µε στόχο την καταγραφή των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν στο χώρο εργασίας τους. 4) Ευέλικτες µορφές οργάνωσης της εργασίας. Παρουσιάζεται µετακίνηση των ατόµων αυτής της ηλικίας (υπεύθυνοι τµήµατος - καταστήµατος ), µε στόχο τη διευκόλυνση τους και την παραµονή στην χώρο εργασίας τους. Γενικά αυτές οι επιχειρήσεις (σύγχρονές µεγάλο µέγεθος), επενδύουν στο ανθρώπινο κεφάλαιο, αποφεύγοντας να απολύσουν εργαζόµενο άνω των 50 ετών και δίνοντας κίνητρα παραµονής στην εργασία σε όσους δηλώσουν πρόθεση πρόωρης συνταξιοδότησης. Αυτή η αντίληψη προέρχεται από τα εξής χαρακτηριστικά που προσδίδουν οι εργοδότες για τους απασχολούµενους ηλικίας 55-64: Εµπειρία στο αντικείµενο της πώλησης. Συναισθηµατική σχέση µε την επιχείρηση. Η παρουσία τους δηλώνει αγαστή συνεργασία του εργοδότη µε τους εργαζοµένους. Είναι χαρακτηριστική η θετική συσχέτιση που παρουσιάζει το εκπαιδευτικό επίπεδο µε την θέληση για παραµονή στη εργασία και την προσαρµογή στις νέες εξελίξεις, και στους εργοδότες και στους αυτοαπασχολουµένους. 20

4.5. ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ Με βάση τα βασικά συµπεράσµατα των βιωµατικών συνεντεύξεων µπορούν να εντοπιστούν και να οµαδοποιηθούν τα πρωτογενή συµπεράσµατα µε βάση τους εξής άξονες: Τεχνολογικές αλλαγές: Ενηµέρωση και διάχυση της πληροφορίας για την αναγκαιότητα του εκσυγχρονισµού των επιχειρήσεων και της προσαρµογής τους στις νέες συνθήκες. Κατάρτιση ια βίου µάθηση: Ενηµέρωση σχετικά µε το νέο κοινωνικό και οικονοµικό περιβάλλον που διαµορφώνεται µε την κοινωνία της γνώσης. ιαµόρφωση εξειδικευµένων προγραµµάτων που να υπηρετούν τις ανάγκες των ενδιαφεροµένων και να ανταποκρίνονται στη ζήτηση του τοµέα. Παροχή οικονοµικών κινήτρων για τη οργάνωση σεµιναρίων στο εσωτερικό της επιχείρησης ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση των εργαζοµένων και να εξειδικεύονται στις πραγµατικές ανάγκες τις εκάστοτε επιχείρησης. Ενεργή συµµετοχή των συµµετεχόντων ώστε να καταπολεµηθεί η αµυντική τους στάση απέναντι σε τέτοιου είδους προγράµµατα. Υγεία Ασφάλεια: Προσαρµογή του ωραρίου σε ειδικές περιπτώσεις που κρίνεται αναγκαίο.(μερική απασχόληση) Υιοθέτηση ειδικού συµβούλου ώστε να καταγράφονται τα προβλήµατα των εργαζοµένων. Ευέλικτες µορφές οργάνωσης εργασίας: Κινητικότητα στην επιχείρηση µε βάση τα χρόνια προϋπηρεσίας και τις δυνατότητες του εργαζοµένου. Γεωγραφική µετατόπιση του εργαζοµένου που θα καλύπτει τις ανάγκες του. Αξιοποίηση των απασχολουµένων στο εµπόριο σε θέση συµβούλου ή εκπαιδευτή (αυτοαπασχολούµενοι). 21

5.1 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ Με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κλάδου του εµπορίου, των απασχολουµένων ηλικίας 55-64, αλλά και τα πρωτογενή συµπεράσµατα των βιωµατικών συνεντεύξεων γίνεται µια προσπάθεια εντοπισµού των βασικών παραµέτρων αποτελεσµατικότητας ανά εργαλείο οδηγό, οµαδοποιηµένα ξεχωριστά για τους αυτοαπασχολουµένους και τους εργοδότες. Ορισµένες παράµεροι επαναλαµβάνονται σε κάθε οδηγό- εργαλείο, λόγω της εκτεταµένης επίδρασης τους. Επίσης παρατηρήθηκε ότι αρκετές παράµετροι σε κάθε περίπτωση µπορεί να λειτουργούν είτε ανασταλτικά είτε θετικά. Τέλος λόγω της διάρθρωσης της επιχείρησης των αυτοαπασχολούµενων µερικοί οδηγοί εργαλεία, είναι ανεφάρµοστοι. 1. Εξατοµικευµένη συµβουλευτική και συµβουλευτική καριέρας. (Ενδοεπιχειρησιακά Εξωεπειχηρησιακά) Α. ΑΥΤΟΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Αρνητικές : 1. Ωράριο. Οι αυτοαπασχολούµενοι καθώς επιµερίζονται το σύνολο των ευθυνών τη επιχείρησης και λόγω του ανταγωνισµού είναι υποχρεωµένοι να ακολουθούν το διευρυµένο ωράριο. Το γεγονός αυτό επηρεάζει ανασταλτικά. την στάση τους απέναντι σε πρακτικές συµβουλευτικού χαρακτήρα λόγω της έλλειψης χρόνου και διάθεσης για τέτοιες ενέργειες. 2. Κουλτούρα. Η κουλτούρα των µικρών εµπόρων στην ελληνικό εµπορικό κόσµο, διακρίνεται από µία αµυντική στάση σε καινοτόµες πολιτικές εφαρµογές, που προέρχεται από µία ιδιαίτερη αντίληψη τους για τη φύση του επαγγέλµατος και την επιχειρηµατική τους δράση. ιακρίνονται από ανεξαρτησία, επιχειρηµατική και επαγγελµατική αποµόνωση (µε την έννοια της αντίληψης που έχουν ότι µπορούν να ανταπεξέλθουν µόνοι τους στις οποιεσδήποτε δυσκολίες.). 22

3. Επιχειρηµατική ψυχολογία. Αισθάνονται ιδιαίτερα παραµεληµένοι και απαισιόδοξοι για το µέλλον της επιχείρησης. Το γεγονός αυτό δηµιουργεί αµυντική στάση, και πρόθεση για αποχώρηση από την επιχείρηση. 4. Εκπαιδευτικό επίπεδο. Η οµάδα των αυτοαπασχολούµενων διακρίνεται από χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο σε σύγκριση µε ιδιοκτήτες µεγαλύτερου µεγέθους επιχείρησης. Όταν αυτές οι δύο µεταβλητές, (αυτοαπασχολούµενοι χαµηλό εκπαιδευτικό επίπεδο) συνδυαστούν, παρουσιάζεται χαµηλή εξοικείωση µε σύγχρονες µεθόδους όπως η συµβουλευτική. 5. Ενηµέρωση. Οι αυτοαπασχολούµενοι χαµηλού εκπαιδευτικού επιπέδου παρουσιάζονται λιγότεροι ενηµερωµένοι για τις εξελίξεις γεγονός που επηρεάζει την επιχειρηµατική προσαρµογή στο νέο κοινωνικό οικονοµικό περιβάλλον. Θετικές: 1. Μέγεθος. Το µικρό µέγεθος της επιχείρησης, που συνεπάγεται απουσία εκτεταµένης γραφειοκρατίας της επιχείρησης µπορεί να αποτελέσει πλεονέκτηµα για πολιτικές συµβουλευτικού χαρακτήρα. Οι εκάστοτε σύµβουλοι έχουν τη δυνατότητα άµεση και έγκαιρης επαφής µε τον απασχολούµενο ανά πάσα στιγµή (αν οι υποχρεώσεις του, το επιτρέπουν βλ. Παράµετροι Αρνητικές 1.) 2. Εκπαιδευτικό επίπεδο. Το υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο συνδυάζεται τις περισσότερες φορές µε µία θετική στάση σχετικά µε νέες µορφές στήριξης των αυτοαπασχολουµένων, αφού κατά τη διάρκεια των βιωµατικών συνεντεύξεων, κατεγράφη η διάθεση των ατόµων µε υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, να δεχθούν µορφές συµβουλευτικής. 3. Κληρονοµική ιαδοχή. Η παράµετρος αυτή είναι ιδιαίτερα σηµαντική και ισχύει για ένα µεγάλος µέρος των αυτοαπασχολουµένων. Μια τέτοια εξέλιξη συµπεριλαµβάνει τη παραµονή του επιχειρηµατία στην επιχείρηση και µετά τη συνταξιοδότηση του µε συµβουλευτικό ρόλο. 23

2. Εφαρµογή ευέλικτων µορφών οργάνωσης της εργασίας. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Αρνητικές: 1. Κουλτούρα. Η επιχειρηµατική κουλτούρα του αυτοαπασχολούµενου (ανεξαρτησία, επιχειρηµατική ελευθερία, ατοµική ευθύνη), δυσχεραίνει οποιαδήποτε πολιτική µέτρων στην εφαρµογή ευέλικτων µορφών οργάνωσης της εργασίας. Οι βιωµατικές συνεντεύξεις έδειξαν ότι οποιαδήποτε µορφή οργάνωσης της εργασίας, επιχειρείται από τον ίδιο τον αυτοαπασχολούµενο. 2. Μέγεθος. Το µικρό µέγεθος της επιχείρησης, την καθιστά ήδη ευέλικτη στον τρόπο οργάνωσης της εργασίας και αν, αυτό το γεγονός συνδυαστεί µε την παραπάνω παράµετρο, η δυνατότητα επέµβασης τον τρόπο οργάνωσης καθίσταται δυσχερής. 3.Υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο εργασίας. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Αρνητικές: 1. ιάρθρωση επιχείρησης. Ο αυτοαπασχολούµενος φαίνεται να προβαίνει από µόνος του σε οποιεσδήποτε αλλαγές που αφορούν την υγεία και την ασφάλεια στο χώρο εργασίας. Θετικές: 1. ιάρθρωση επιχείρησης. Στη συνάφεια της αρνητικής παραµέτρου, ακριβώς επειδή οποιαδήποτε ενέργεια εξαρτάται από τον ίδιο, ενδεχοµένως µια πιθανή στήριξη µέσω συγκεκριµένων µέτρων πολιτικής θα είχε θετική αντιµετώπιση. 24

4. ιαδικασίες στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων. Λόγω της δοµής των επιχειρήσεων των αυτοαπασχολουµένων, το εργαλείο οδηγός «ιαδικασίες στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων.», καθίσταται δύσκολα εφαρµόσιµο. Β. ΕΡΓΟ ΟΤΕΣ 1. Εξατοµικευµένη συµβουλευτική και συµβουλευτική καριέρας. Κατά τη διάρκεια των βιωµατικών συνεντεύξεων παρατηρήθηκαν καλές πρακτικές τέτοιου τύπου. (π.χ. υιοθέτηση ειδικού κοινωνικού συµβούλου για τους εργαζόµενους µεγαλύτερης ηλικίας µε στόχο την καταγραφή των δυσκολιών που παρουσιάζει στην εργασία του.) Το γεγονός αυτό αν και αποτελεί αισιόδοξο σηµείο δεν µπορεί να θεωρηθεί γενικευµένη πολιτική. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Αρνητικές: 1. Μέγεθος. Παρατηρήθηκε µια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τάση. Όσο µικρότερη είναι η επιχείρηση (από 1 έως 50 εργαζόµενους), τόσο πιο αρνητικοί φαίνεται να είναι οι εργοδότες σχετικά µε την υιοθέτηση τέτοιων µέτρων για το υπαλληλικό τους προσωπικό είτε λόγω του κόστους είτε λόγω της δυσπιστίας τους απέναντι στις ικανότητες και στην απόδοση των εργαζοµένων µεγαλύτερης ηλικίας στην επιχείρηση. Αντίθετα, οι επιχειρήσεις µεγάλου µεγέθους φαίνεται να επενδύουν µε κάθε τρόπο στο ανθρώπινο κεφάλαιο. 2. Αντίληψη για το εµπόριο. Αυτή η παράµετρος αναφέρεται κυρίως σε ανέργους ηλικίας 55-64, όσον αφορά τη µελλοντική απασχόληση τους στο εµπόριο. Υπάρχει διάχυτη η άποψη ότι ό τοµέας του εµπορίου είναι κατά βάση εµπειρικός, γεγονός που προέρχεται κυρίως από µια παραδοσιακή αντίληψη του εµπορίου και αποθαρρύνει τις περισσότερες φορές τα άτοµα να ασχοληθούν σε αυτή την ηλικία µε αυτόν, λόγω έλλειψης εµπειρίας. 25

3. Ψυχολογική πίεση. Έγινε ιδιαίτερα εµφανές από τις βιωµατικές συνεντεύξεις ότι οι µισθωτοί µεγαλύτερης ηλικίας, αντιµετωπίζουν την ψυχολογική πίεση της ανασφάλειας για την παραµονή τους στην εργασία. 4. Λοιπές υποχρεώσεις και δραστηριότητες. Η συνολική και πολυδιάστατη συµµετοχή των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας θα πρέπει να λαµβάνεται υπόψη σε κάθε περίπτωση και να µην παρεµποδίζεται. Θετικές: 1. οµή της επιχείρησης. Σε επιχειρήσεις µε υπαλληλικό προσωπικό, ιδιαίτερα µεγάλου µεγέθους, υπάρχει σαφή κατανοµή εργασίας µε αποτέλεσµα προγράµµατα συµβουλευτικού χαρακτήρα (ιδιαίτερα προγράµµατα στοχευµένα και εξειδικευµένα) να προκαλούν το ενδιαφέρον των απασχολούµενων. 2. Θέση στην επιχείρηση. Χαρακτηριστικό εύρηµα των βιωµατικών συνεντεύξεων αποτέλεσε το γεγονός ότι όσο πιο ανώτερη είναι η θέση (ιεραρχικά) που κατέχει κάποιος εργαζόµενος στην επιχείρηση τόσο πιο δεκτικός είναι σε πολιτικές συµβουλευτικό χαρακτήρα κρίνοντας τες πολλές φορές και απαραίτητες, σε πλήρη αντίθεση µε την αντίληψη των εργοδοτών οι οποίοι θεωρούν ότι οι ανειδίκευτοι απασχολούµενοι και αυτό που βρίσκονται χαµηλά στην ιεραρχία της επιχείρησης χρήζουν συµβουλευτικών ενεργειών. 2. Εφαρµογή ευέλικτων µορφών οργάνωσης της εργασίας. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Αρνητικές: 1. Οι επιχειρήσεις δείχνουν ιδιαίτερη απροθυµία στην υιοθέτηση ενεργειών πρόσληψης προσωπικού µε µερική απασχόληση. Ακόµα και οι εργοδότες που οι επιχειρήσεις τους παρουσιάζουν µεγάλο ποσοστό απασχολούµενων µεγαλύτερης ηλικίας, προσπαθούν να διατηρούν το ίδιο προσωπικό για χρόνια παρά να προσλαµβάνουν -ακόµα και µέσω των προγραµµάτων του ΟΑΕ -, υπαλλήλους ηλικίας 55-64. Θεωρούν ότι τα 26

συγκριτικά πλεονεκτήµατα που εµφανίζουν τα άτοµα ηλικίας 55-64, όπως η εµπειρία ισχύουν µόνο για τους ήδη εργαζόµενους στην επιχείρηση. 2. Επιχειρηµατικό ρίσκο. Οι εργοδότες και γενικότερα επιχειρήσεις αντιµετωπίζουν για κάθε ενδεχόµενη καινοτοµία την λήψη επιχειρηµατικών ρίσκων. Εξαρτάται από τη γενικότερη φιλοσοφία της επιχείρησης και τη στάση της απέναντι σε τέτοια ρίσκα. Θετικές: 1. Ευελιξία στην οργάνωση. Οι επιχειρήσεις του εµπορίου, είτε λόγω των διάσπαρτών καταστηµάτων που µπορεί να έχουν είτε λόγω της χαλαρής ιεράρχησης της εσωτερικής τους δοµής έχουν την ευκολία να διαµορφώνουν την οργάνωση της εργασίας µε τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στις δεξιότητες του κάθε απασχολούµενου και στις ανάγκες του. (γεωγραφική κινητικότητα) 2. Χαµηλό επίπεδο εξειδίκευσης. Οι απασχολούµενοι σε εµπορικές επιχειρήσεις παρουσιάζουν χαµηλά ποσοστά εξειδίκευσης µε αποτέλεσµα να είναι ευκολότερη η τοµεακή κινητικότητα. 3. Υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο εργασίας. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Οι επιχειρήσεις από τις βιωµατικές συνεντεύξεις επισηµάνθηκε ότι έχουν καλύψει προβλήµατα τέτοιου είδους και παράλληλα οι µισθωτοί των συγκεκριµένων επιχειρήσεων εµφανίζονται ιδιαίτερα ευχαριστηµένοι µε τις συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας στο χώρο εργασίας. Έγινε µια προσπάθεια καταγραφής των παραµέτρων µε βάση τη θετική ανταπόκριση των απασχολουµένων. Αρνητικές: 27

1. Χρόνος εργασίας. Το διευρυµένο ωράριο αποτελεί από µόνο του, βασικό παράγοντα κόπωσης που επηρεάζει την υγιεινή των απασχολουµένων. Θετικές: 1. Ιδιοµορφία του εµπόρου. Οι θέσεις που µπορεί να κατέχει κάποιος εργαζόµενος σε µία εµπορική επιχείρηση απαιτούν τις περισσότερες φορές ασφαλές περιβάλλον (και ψυχολογικά) µε στόχο την καλύτερη απόδοση του. Προφανώς η παραπάνω παράµετρος ισχύει σε πολλούς εργασιακούς τοµείς. ιαδικασίες στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ: Ουσιαστικά το εργαλείο οδηγός «ιαδικασίες στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων», αφορά µόνο τους εργοδότες και κυρίως τις επιχειρήσεις µεγάλου µεγέθους. Αρνητικές: 1. Τρόπος οργάνωσης της επιχείρησης. Για την αποτελεσµατικότερη προώθηση µέτρων στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων σηµαντικό ρόλο έχει ο τρόπος που είναι οργανωµένη και δοµηµένη η επιχείρηση. Οι βιωµατικές συνεντεύξεις έδειξαν ότι όσο πιο οργανωµένη είναι η επιχείρηση, τόσο πιο δεκτική είναι σε µέτρα που προωθούν την απασχόληση των ατόµων µεγαλύτερης ηλικίας. Θετικές: 1. Εµπειρία: Οι εργαζόµενοι µεγαλύτερης ηλικίας που εργάζονται για µεγάλο διάστηµα στην ίδια επιχείρηση, πολλές φορές διάκεινται θετικά στη µετακίνηση τους στη διοίκηση του προσωπικού. Αισθάνονται οι περισσότεροι ότι µε αυτό τον τρόπο µπορούν να µεταφέρουν τις γνώσεις και να ασκήσουν κάποιο συµβουλευτικό ρόλο στην επιχείρηση. 28

2. Επιχειρησιακή ηθική. Οι σηµερνές εξελίξεις στα πλαίσια της επιχειρησιακής ηθικής δείχνουν να προωθούν πολιτικές ενίσχυσης της απασχόλησης των ατόµων ηλικίας µεγαλύτερης ηλικίας. Πρόκειται για επιχειρήσεις που χαρίζουν την αίσθηση της κοινοτικής συνοχής. Σε επιχειρήσεις (αν και λίγες) που ακολουθούν αυτές τις εξελίξεις, η προώθηση παρόµοιων αρχών στη διοίκηση προσωπικού των επιχειρήσεων είναι πολύ ευκολότερη. 29

5.2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι βιωµατικές συνεντεύξεις αποτέλεσαν τον κορµό της µελέτης τα συµπεράσµατα της οποίας στηρίχθηκαν στα ποιοτικά ευρήµατα. Με αυτό τον τρόπο έγινε δυνατή η ανίχνευση των παραµέτρων αποτελεσµατικότητας των πολιτικών ενίσχυσης για άτοµα µεγαλύτερης ηλικίας. Η µελέτη κατέγραψε δύο βασικά στοιχεία : 1. Την απουσία µέτρων και πολιτικών στο σύνολο του εµπορίου και κυρίως στους αυτοαπασχολούµενους και στις επιχειρήσεις µικρού µεγέθους για την ενεργό γήρανση. 2. Την εύρεση «καλών πρακτικών» σε επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν έστω και άτυπα υιοθετήσει πολιτικές ενεργούς γήρανσης, οι οποίες φαίνεται ότι αποτελούν πολύ περισσότερο την εξαίρεση παρά τον κανόνα στον τοµέα του εµπορίου. Το πρώτο συµπέρασµα (1) είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικό για την πιλοτική εφαρµογή µέτρων που αφορούν την ενεργό γήρανση, αφού αυτές οι επιχειρήσεις που δεν έχουν πρότερη γνώση τέτοιων πολιτικών ακόµα και θεωρητικά, παρουσιάζουν παράλληλα και αρνητική διάθεση για ενδεχόµενη εφαρµογή αυτών των µέτρων. Αντίθετα, η καταγραφή καλών πρακτικών από ορισµένες επιχειρήσεις µπορεί να αποτελέσει το έναυσµα για διάχυση των µέτρων στο σύνολο του εµπορίου, έστω και σταδιακά, ιδιαιτέρα σε µεγάλου µεγέθους επιχειρήσεις. Ακόµα και αν θεωρηθεί ότι η πρώτη περίπτωση αποτελεί την κυρίαρχη «στάση» του κλάδου, άποψη των συντακτών της υπόψη µελέτης είναι ότι το εµπόριο µπορεί να αποτελέσει τοµέας επιτυχούς άσκησης πολιτικών για την ενεργό γήρανση. Και τούτο, λόγω της ιδιαίτερης σχέσης του απασχολούµενου µε την επιχείρηση και της ευελιξίας που παρέχει το επάγγελµα σε σχέση µε άλλους κλάδους. Στην συνάφεια αυτή οι κύριες παράµετροι που επηρεάζουν την αποτελεσµατικότητα των πολιτικών ενίσχυσης της ενεργού γήρανσης είναι οι εξής: 1. Εκπαιδευτικό επίπεδο 2. Κουλτούρα Προσωπική εµπειρία απασχολούµενου 3. Ενηµέρωση ιάχυση πληροφορίας 4. Μέγεθος επιχείρησης 30

Στο σύνολο των παραπάνω παραµέτρων παρουσιάζεται θετική συσχέτιση µε µέτρα και πολιτικές ενεργούς γήρανσης. Είναι σηµαντικό να αναφερθεί ότι οποιαδήποτε οµαδοποίηση των παραµέτρων και συνοπτική παρουσίαση τους για τον τοµέα του εµπορίου µπορεί να προσκρούει στις έντονες διαφορές που παρουσιάζει ο τοµέας του εµπορίου στο εσωτερικό του. Παρ όλα αυτά µια τέτοια οµαδοποίηση είναι πάντα απαραίτητη ώστε να αναδεικνύει τα γενικά συµπεράσµατα. 31