ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ: ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ: Θ. Μητράκος Θ. Γεωργιάδης Ινστιτούτο Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Μελετών Αθήνα, Φεβρουάριος 2007 1
ΣΤΟΧΟΣ της μελέτης: Αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των κοινωνικών δαπανών στη μείωση της ανισότητας και της φτώχειας 1. «Πιάνουν τόπο» οι κοινωνικές δαπάνες; 2. Είναι το μέγεθός τους ικανοποιητικό; 3. Καταφέρνουν να εντοπίσουν πραγματικά δικαιούχους / φτωχούς; 4. «Μπορούν να καταφέρουν» περισσότερα και πως; ΔΟΜΗ της παρουσίασης: Εισαγωγή: Δεδομένα, Μεθοδολογία και Προβλήματα Εξελίξεις: Κοινωνικές Δαπάνες, Ανισότητα και Φτώχεια Σύνθεση και κατανομή των κοινωνικών δαπανών Αναδιανεμητική επίδραση των κοινωνικών παροχών Συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής 2
Εισαγωγή: Δεδομένα-Μεθοδολογία Μεθοδολογία-προβλήματα ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ: Έρευνα Εισοδήματος & Συνθηκών Διαβίωσης (EU-SILC 2004) Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ, και τεκμαρτά) Στοιχεία ESSPROS (Ολοκλ/μένο Σύστημα Στατ. Κοιν. Προστασίας) ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ: Α. Συντάξεις (γήρατος ή χηρείας), Β. Κοινωνικά επιδόματα (ανεργίας, ασθένειας, κ.ά.).) ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ-ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: Η έννοια των κοινωνικών δαπανών και η ποιότητα των στοιχείων (Προνοιακές και ανταποδοτικές δαπάνες, χρηματικό τμήμα κ.ά.).) Κοινωνική πολιτική: Φορολογία-Κοινωνική ασφάλιση-μεταβιβάσεις Αξιολόγηση ως προς ποιους στόχους; Εργαλεία ανάλυσης (ορισμός φτώχειας, επιλογή δεικτών ανισότητας, κλίμακες ισοδυναμίας κ.ά.).) 3
Διαχρονική εξέλιξη του ύψους των κοινωνικών δαπανών (Ελλάδα, ΕΕ): 2005 21,3 SW:32,3%-DEN:32% DEN:32%-FR,GER:29,1% 21,3% ή 26,0%? IR:15,8%-ES:19,2% ES:19,2%-PT:22,6% 29 27 25 26 23 21 19 17 15 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (% ) ΑΕΠ Ελλάδα EU-15 4
Διαχρονική εξέλιξη της ανισότητας (1974=100) Κατανομή καταναλωτικής δαπάνης, Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών. 105.0 100.0 95.0 90.0 85.0 80.0 75.0 70.0 65.0 60.0 55.0 50.0 100.0 86.7 87.6 83.9 Ο δείκτης ανισότητας GINI, από 100 το 1974, μειώθηκε σε 86,7 το 1982, σε 87,5 το 1999 και σε 79,2 το 2004 87.5 1974 1982 1988 1994 1999 2004 79.2 Συντελεστής Gini (G, δαπάνη) Δείκτης Atkinson (Α, ε=2.0, δαπάνη) Δείκτης Atkinson (A, ε=0.5, δαπάνη) 5
Επισκόπηση της ανισότητας στην Ελλάδα Η Ελλάδα κατατάσσεται στην ομάδα των χωρών της Ε.Ε. με σχετικά υψηλό επίπεδο ανισότητας (ES,PT,GR,IT,UK) ES,PT,GR,IT,UK). Το επίπεδο της συνολικής ανισότητας φαίνεται να παραμένει μάλλον σταθερό κατά την περίοδο 1981 81-1999. Μείωση της ανισότητας στην περίοδο 1999-2004 (ανάλογα με τον δείκτη 9%-20%, στοιχεία δαπάνης ΕΟΠ). Περίπου τα 2/3 της συνολικής ανισότητας οφείλονται σε διαφορές που καταγράφονται μεταξύ των μελών της ίδιας κοινωνικοοικονομικής ομάδας. Οι εκπαιδευτικές ανισότητες φαίνεται να είναι στενά συνδεδεμένες με τις οικονομικές ανισότητες. Σημαντική βελτίωση της «ευημερίας», των συνθηκών διαβίωσης, ανέσεων κατοικίας την τελευταία δεκαετία 6
Διαχρονική εξέλιξη της σχετικής φτώχειας Κατανομή καταναλωτικής δαπάνης ΕΟΠ, ορισμός Eurostat (Γραμμή( φτώχειας το 60% της διαμέσου). 22.0 20.0 18.0 16.0 14.0 12.0 20.4 5.8 17.6 4.3 18.7 5.1 17.1 4.1 4.4 17.9 Το ποσοστό των φτωχών το 1999 ήταν 17,9% και η απόστασή τους από την γραμμή φτώχειας ήταν ίση με το 4,4% της γραμμής αυτής 15.1 2.9 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 10.0 1974 1982 1988 1994 1999 2004 0.0 Ποσοστό Φτωχών (σχετική, ΕΟΠ) Χάσμα φτώχειας (σχετική, ΕΟΠ) 7
Διαχρονική εξέλιξη της «απόλυτης» φτώχειας Κατανομή καταναλωτικής δαπάνης ΕΟΠ Σταθερή γραμμή φτώχειας στο 1999 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 50.8 18.1 23.0 6.0 Κρατώντας σταθερή τη γραμμή φτώχειας στα επίπεδα του 1999, το ποσοστό των φτωχών μειώνεται το 2004 στο 9,9% από 17,9% που ήταν το 1999. Ανάλογα, η απόσταση των φτωχών από την γραμμή φτώχειας μειώνεται από το 4,4% στο 1,8% 21.2 6.0 1974 1982 1988 1994 1999 2004 23.6 6.1 4.4 17.9 9.9 1.8 20.0 18.0 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 Ποσοστό Φτωχών (απόλυτη, ΕΟΠ) Χάσμα φτώχειας (απόλυτη, ΕΟΠ) 8
Επισκόπηση της φτώχειας στην Ελλάδα H Ελλάδα και οι υπόλοιπες χώρες της νότιας Ευρώπης εμφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά σχετικής φτώχειας στο χρηματικό εισόδημα. Μείωση της φτώχειας στην περίοδο 1999-2004 (2,8% μονάδες ή 300 χιλ. άτομα, με βάση την δαπάνη της ΕΟΠ). Ιδιαίτερη η συμβολή της ιδιοκατοίκησης και των άλλων τεκμαρτών εισοδημάτων στην Ελλάδα (3,5%). Η μικρή μείωση του σχετικού ποσοστού φτώχειας υποκρύπτει αξιόλογη βελτίωση στο επίπεδο ζωής («απόλυτη» φτώχεια). Ομάδες υψηλού κινδύνου: τα μέλη των αγροτικών νοικοκυριών (28,2%), οι ηλικιωμένοι (28%), τα μέλη των νοικοκυριών με αρχηγό άτομο χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου (25,2%) ή άνεργο (33,1%). Όμως το 32% των φτωχών είναι εργαζόμενοι 9
Η Αποτελεσματικότητα των συντάξεων στη μείωση της φτώχειας των ηλικιωμένων Ποσοστό φτώχειας ατόμων >65 % Συντάξεων στο ΑΕΠ 40% 35% 35% 33% 34% 35% 31% 33% 14% 13.0% 12.9% 13% 30% 25% 20% 15% 10% 11.2% 11.7% 11.8% 12.6% 12.8% 12.6% 28% 29% 13% 12% 12% 11% 5% 11% % φτώχειας 0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 10% Συντάξεις ως (%) ΑΕΠ 10
Σχέση μεγέθους αποτελεσματικότητας; Κοινωνικές δαπάνες (πλην συντάξεων) και ποσοστό φτώχειας: Αποτυπώνεται μια αρνητική σχέση μεταξύ κοινωνικών δαπανών (πλην συντάξεων) ως % του ΑΕΠ και ποσοστού φτώχειας: : 2003 23% 21% 19% 17% 15% 13% 11% 9% 7% 5% IR GR IT ES POR UK EU 15 BE GER AU NL LUX FR FIN DEN SW 5,0% 7,0% 9,0% 11,0% 13,0% 15,0% 17,0% 19,0% 21,0% % φτώχειας κοινωνικές δαπάνες (πλην συντάξεων) ως % το υ ΑΕΠ 11
Χαρακτηριστικά και κατανομή κοιν. δαπανών Ανά εισοδηματικό πεμπτημόριο: EU-SILC 2004 Τα κοινωνικά επιδόματα παρουσιάζουν μικρό μέγεθος (μερίδιο 2,4%). Οι συντάξεις εμφανίζουν αξιόλογο μερίδιο: : 20,8%. «Προοδευτικότητα» στην κατανομή τους; Επιδόματα: : 1ο6,8%, 1 2ο5%, 2 3ο3,5%, 3 3,5%, 4ο1,9%, 4 5ο1% 5 Συντάξεις: : 1ο37,9%, 1 2ο27,8%, 2 27,8%, 3ο25,3%, 3 4ο20,6%, 4 5ο15,2% 5 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1ο πεμπ/μόριο (Χαμηλού Εισοδήματος) 2ο πεμπ/μόριο 3ο πεμπ/μόριο 4ο πεμπ/μόριο 5ο πεμπ/μόριο (Υψηλού Εισοδήματος) Εισόδημα από κοινωνικά επιδόματα (δεν περιλαμβάνονται οι συντάξεις) Εισόδημα από συντάξεις Διαθέσιμο Εισόδημα πριν από τα κοινωνικά επιδόματα και τις συντάξεις 12
Προοδευτικότητα; Απόλυτα μεγέθη Σύνθεση Ισοδύναμου κατά κεφαλή διαθέσιμου εισοδήματος, ανά πεμπτημόριο: 3500 3000 2964 2500 2107 2366 2114 2000 1679 1500 1177 1000 500 213 304 287 213 198 242 0 1ο πεμπ/μόριο (Χαμηλού Εισοδήματος) 2ο 3ο 4ο 5ο (Υψηλού Εισοδή-ματος) Σύνολο Πληθυσμού Συντάξεις Kοινωνικά επιδόματα 13
Αναδιανεμητική επίδραση των κοινωνικών παροχών: Ευρήματα για την ανισότητα Η κρατική παρέμβαση παρουσιάζει αξιοσημείωτη επίδραση στην μείωση της ανισότητας. Συγκεκριμένα, το σύνολο των συντάξεων και των κοινωνικών επιδομάτων μειώνουν την ανισότητα κατά 30% σύμφωνα με το συντελεστή Gini. Ωστόσο, η μείωση αυτή προέρχεται κυρίως από τις συντάξεις, καθώς τα κοινωνικά επιδόματα από μόνα τους μειώνουν την ανισότητα κατά 3.8% (Gini). Εστιάζοντας στα κοινωνικά επιδόματα, προκύπτει ότι σημαντική συμβολή στην μείωση της ανισότητας έχουν κατά σειρά τα επιδόματα αναπηρίας (1,5%), τα επιδόματα ανεργίας (0,7%), οι παροχές απόρων (0,6%) και τα οικογενειακά επιδόματα (0,6%). 14
Αναδιανεμητική επίδραση των κοινωνικών παροχών: Ευρήματα για τη φτώχεια Το σύνολο των κοινωνικών δαπανών μειώνουν το ποσοστό φτώχειας από το 39,2% 19,6% ή 1,2 εκατομμύρια άτομα. Το τελικό ευεργετικό αποτέλεσμα δημιουργείται κυρίως από τις συντάξεις, από 39,2%22,5% 22,5%, και πολύ λιγότερο από τα κοινωνικά επιδόματα, από 22,5%19,6% (ΕΣΥΕ,, 18.1.07). Μείωση φτώχειας λόγω επιδομάτων:sw SW19%, DEN20%, FIN17%, AU-UK UK-NL11%, ES3%, IT4%, PT7% Το χάσμα της φτώχειας μειώνεται από 29%9% λόγω συντάξεων και από 9%7,4% λόγω κοινωνικών επιδομάτων. Οι κοινωνικές δαπάνες ενισχύουν ιδιαίτερα την εισοδηματική θέση των φτωχών νοικοκυριών. 15
Αναδιανεμητική επίδραση των κοινωνικών παροχών: Ευρήματα για τη φτώχεια Η μεταβολή στους δείκτες φτώχειας μετά την παρέμβαση: 45.0% 40.0% 35.0% 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0% 22.9% 42.7% 29.5% 13.4% 20.1% 7.4% 8.9% 12.4% 34.6% Δείκτης Ποσοστού Φτώχειας Δείκτης Χάσματος Φτώχειας Δείκτης Χάσματος Εισοδήματος των Φτωχών Συνολικό Διαθέσιμο Εισόδημα Εισόδημα πριν από τα κοινωνικά επιδόματα Εισόδημα πριν από τα κοινωνικά επιδόματα και τις συντάξεις 16
Κατανομή των κοινωνικών δαπανών ανά δεκατημόριο Δεκατημόρια 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Συν. Εισόδημα 2,0 4,6 5,8 6,8 8,0 9,4 10,8 12,8 15,5 24,1 Συντάξεις και 5,1 7,0 7,6 10,1 10,4 10,3 11,1 11,5 12,6 14,3 επιδόματα Κοινωνικά Επιδόματα 6,6 10,9 11,5 14,4 12,5 10,7 9,3 8,1 8,3 7,4 Συντάξεις 4,3 6,7 7,4 9,8 10,6 10,5 11,3 11,2 12,6 15,0 Επίδομα Ανεργίας 6,2 9,9 8,8 12,7 9,7 8,1 14,6 8,8 11,3 9,9 Επίδομα ασθένειας 7,1 4,4 16,8 8,8 14,2 3,5 5,3 26,5 7,1 6,2 Επίδομα Αναπηρίας 5,4 14,8 14,5 18,9 11,6 12,2 10,9 7,6 2,0 2,1 Εκπαιδευτικό 0,3 3,8 0,2 0,8 1,3 14,5 16,9 0,2 26,0 36,2 Επίδομα Οικογενειακό επίδομα 8,5 11,1 10,4 8,9 12,2 7,3 9,8 7,1 11,8 12,9 Παροχές απόρων 6,1 13,9 19,4 22,6 14,8 8,4 5,8 2,3 5,2 1,6 Επίδομα στέγασης 4,6 14,8 14,6 23,1 20,1 6,1 0,0 2,7 13,8 0,2 Σύνταξη γήρατος 5,5 6,5 6,8 9,0 10,1 10,6 10,5 12,3 13,7 14,9 Σύνταξη χηρείας 1,9 6,2 8,6 12,7 11,3 9,9 15,5 9,4 8,9 15,5 17
Προσδιοριστικοί παράγοντες της πιθανότητας λήψης κοινωνικών παροχών Οι γυναίκες έχουν μικρότερη πιθανότητα (15 μονάδες) να λάβουν κάποια κοινωνική παροχή. Η πιθανότητα λήψης κάποιας κοινωνικής παροχής (σύνταξη ή επίδομα) φαίνεται να σχετίζεται: με την ηλικία (+), τον αριθμό των παιδιών (+), την οικογενειακή κατάσταση [άγαμος(+), χήρος(+) (+)], το επίπεδο εκπαίδευσης (+), την κατάσταση απασχόλησης [εκτός αγοράς εργασίας (+)], την κατάσταση υγείας (-), την διαμονή στην Αττικής (-), την τάξη του εισοδήματος (-). Η πιθανότητα λήψης κάποιου κοινωνικού επιδόματος φαίνεται να σχετίζεται: με την ηλικία (U), το φύλλο [γυναίκες (-)], την οικογενειακή κατάσταση [άγαμος(+)], το επίπεδο εκπαίδευσης (+), την κατάσταση απασχόλησης [άνεργος (+)], την κατάσταση υγείας (-), την διαμονή στην Αττικής (-), την τάξη του εισοδήματος (-), την μη κατοχή κατοικίας (+). 18
Συμπεράσματα-Προτάσεις (1) Σε απόλυτους όρους το επίπεδο διαβίωσης του πληθυσμού και κυρίως των φτωχών, έχουν διαχρονικά βελτιωθεί. Συμπεριλαμβανομένων των συντάξεων η αναδιανεμητική επίδραση του κοινωνικού κράτους γίνεται σημαντική. Διακρίνεται μια «προοδευτική» αλλά με προβλήματα κατανομή των συντάξεων και κυρίως των κοινωνικών επιδομάτων. Η σύνθεση των κοινωνικών παροχών υπέρ των συντάξεων και σε βάρος των κοινωνικών επιδομάτων περιορίζει την αποτελεσματικότητά τους. Σε σχέση με το μικρό μέγεθός τους η αποτελεσματικότητα των κοινωνικών επιδομάτων είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη των συντάξεων. 19
Συμπεράσματα-Προτάσεις (2) Η ενίσχυση της στοχοθέτησης των κοιν. παροχών, με νέα ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια που να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες, μπορεί να βελτιώσει την αποτελεσματικότητά τους. Ο αναδιανεμητικός ρόλος των κοινωνικών παροχών ενισχύθηκε στη δεκαετία 1994-2004 τόσο λόγω της αύξησης του μεγέθους τους, όσο και λόγω καλύτερης στόχευσης (π.χ. ΕΚΑΣ, χαμηλές συντάξεις, συντάξεις ανασφαλίστων). Παρά την σημασία των «στοχευμένων» παρεμβάσεων, η έλλειψη ενός καθολικού και ταυτόχρονα επιλεκτικού ως προς το εισόδημα προγράμματος διασφάλισης ενός ελαχίστου εισοδήματος για όλους παραμένει το ζητούμενο. Σε κάθε περίπτωση, η σχετική υστέρηση δεν εξαντλείται στο εισόδημα, και συνεπώς απαιτείται μία πολυδιάστατη δράση και στην κατεύθυνση της παροχής υπηρεσιών (παιδεία, υγεία, πολιτισμός κ.λπ.) και διευκόλυνσης της πρόσβασης των δικαιούχων σε υπηρεσίες. Αύξηση-Εξορθολογισμός Εξορθολογισμός-Μεταρρύθμιση της Δ. Διοίκησης 20