Η σημασία της φαινομενολογίας στην αρχιτεκτονική της κατοικίας και της πόλης σήμερα και στο μέλλον

1 Aλέξανδρος Τσίγκας Η σημασία της φαινομενολογίας στην αρχιτεκτονική της κατοικίας και της πόλης σήμερα και στο μέλλον Aλέξανδρος Τσίγκας Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης Υπ. Διδάκτωρ του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Βας. Σοφίας 12, 67 100 Ξάνθη, Ελλάς, atsigkas@pme.duth.gr WWW home page: http://www.duth.gr Περίληψη. Η διδασκαλία της φιλοσοφίας στην αρχιτεκτονική, και ιδιαιτέρως της φαινομενολογίας είναι αρωγός στην «δημιουργία δρόμων στο δάσος που οδηγούν στις πηγές». Αυτοί οι δρόμοι θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη νέων θεωριών της αρχιτεκτονικής, μία βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη εναλλακτικών τρόπων σύνθεσης κατοικίας και πόλης και σήμερα και στο μέλλον. Η ουσία της αρχιτεκτονικής ξεπερνάει την υλικότητα και την δομή του αρχιτεκτονήματος. Aρχιτεκτονική σημαίνει «αρχή της γέννησης». Επομένως η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς δημιουργία, αλλά ένας τρόπος αποκάλυψης της αλήθειας, αλήθεια που οδηγεί στην ελευθερία κατά τον Heidegger. Η ελευθερία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της αναδυόμενης κοινωνίας της μαζικής δημοκρατίας, όπως την όρισε ο Παναγιώτης Κονδύλης. Ο αρχιτέκτων καλείται να σχεδιάσει κατοικίες και πόλεις για την αναδυόμενη κοινωνία του μετάκαπιταλισμού που ήδη έχει ξεκινήσει. Η ανοικτή αυτή κοινωνία θα ποιεί και θα χρησιμοποιεί ελεύθερα την γνώση μέσα από ένα ανθρώπινο δίκτυο όπου το άτομο θα είναι ταυτόχρονα και δημιουργός και χρήστης γνώσης. Η φαινομενολογία χρησιμεύει στην Αρχιτεκτονική επειδή ασχολείται με τα φαινόμενα που αφορούν στην μορφολογία της υποκειμενικότητας, δηλαδή στην μορφή της εμπειρίας του «Είναι» του ανθρώπου. Αυτό επιχειρείται μέσω της αναθεώρησης των όρων, χώρου, μορφής, τόπου και περιβάλλοντος σε σχέση με την συνειδητότητα του «Είναι». Λέξεις κλειδιά: χώρος, μορφή, τόπος, περιβάλλον, συνειδητότητα, Heidegger

2 Aλέξανδρος Τσίγκας 1 Εισαγωγή Η διδασκαλία της φιλοσοφίας στην αρχιτεκτονική, και ιδιαιτέρως της φαινομενολογίας είναι αρωγός στην «δημιουργία δρόμων στο δάσος που οδηγούν στις πηγές» (παραφθορά πρότασης του Heidegger [1]). Οι δρόμοι αυτοί οδηγούν στην ανάπτυξη νέων θεωριών της αρχιτεκτονικής, μία από τις βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μεθόδων αρχιτεκτονικού σχεδιασμού κατοικίας και κατ επέκταση πόλης, σήμερα και στο μέλλον. Η ουσία της αρχιτεκτονικής ξεπερνάει την υλικότητα του αρχιτεκτονήματος. Αρχιτεκτονική σημαίνει πραγμάτωση του «Είναι», και εκ βαθέων, «γέννηση της αρχής», προερχόμενο από τις λέξεις «αρχή και τίκτω», αυτό που στην Γερμανική γλώσσα αποδίδεται με την λέξη «Ursprung», δηλαδή αρχέγονη πηγή ή προέλευση. Η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς ποίηση υπό την έννοια της δημιουργίας, αλλά είναι ένας τρόπος αποκάλυψης της αλήθειας, αλήθεια που οδηγεί στην ελευθερία κατά τον Heidegger [2]. Η ελευθερία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της αναδυόμενης κοινωνίας της μαζικής δημοκρατίας, όπως την όρισε ο Παναγιώτης Κονδύλης [3]. Καλείται επομένως ο αρχιτέκτων να σχεδιάσει κατοικίες και πόλεις για την αναδυόμενη κοινωνία στην καινούργια πραγματικότητα του μετά-καπιταλισμού που ήδη έχει ξεκινήσει. Η ανοικτή αυτή κοινωνία θα παράγει και θα χρησιμοποιεί γνώση μέσα από ένα ανθρώπινο δίκτυο όπου το άτομο θα είναι ταυτόχρονα και ποιητής και χρήστης γνώσης. Η φαινομενολογία, ως κλάδος της φιλοσοφίας, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί στην αρχιτεκτονική κυρίως επειδή ασχολείται με τα φαινόμενα που αφορούν στην μορφολογία της υποκειμενικότητας, δηλαδή στην μορφή της εμπειρίας, δηλαδή του χώρου του «Είναι» του ανθρώπου. Ο Husserl και ο Heidegger είναι δύο κύριοι εκπρόσωποι της φαινομενολογίας από τους οποίους εμπνεύστηκαν σπουδαίοι σύγχρονοι Αρχιτέκτονες, όπως π.χ. ο Christian Noberg-Schulz και άλλοι. Όμως «Εν αρχή πάντων ει ο Αριστοτέλης». 2 Η αλήθεια και η ουσία της αρχιτεκτονικής Η φιλοσοφία προσθέτει βαθμούς ελευθερίας και έτσι απελευθερώνει την σκέψη από την λεγόμενη «αυστηρή επιστήμη». Σκοπός της φιλοσοφίας είναι να λύσει τα δεσμά που δεσμεύουν συνήθως την σκέψη από την φαινομενική αναγκαιότητα να απαντηθούν επακριβώς ερωτήματα της επιστημονικής αλήθειας. Ειδικά την αρχιτεκτονική, η φιλοσοφία

3 Aλέξανδρος Τσίγκας θα βοηθήσει μέσω των άπειρων, πρακτικώς, βαθμών ελευθερίας που διαθέτει, έτσι ώστε να φωτισθούν και να αποκαλυφθούν πολλές πλευρές που τώρα παραμένουν στην «λήθη» λόγω κυρίως της ανελευθερίας στον τρόπο σκέψης πολλών δημιουργών. Αυτή η ανελευθερία, οφείλεται κυρίως στην υλικότητα και την δομή του αποτελέσματος της άσκησης της αρχιτεκτονικής το αρχιτεκτόνημα. Είναι σημαντικό ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούν πρώτοι την λέξη «σοφία». Ειδικότερα ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τη φιλοσοφία ως αιτιολογία, καθώς η επιστήμη αυτή ερευνά τα πρώτα αίτια και τις πρώτες αρχές των πραγμάτων:«οὗ δ ἕνεκα νῦν ποιούμεθα τὸν λόγον τοῦτ ἐστίν, ὅτι τὴν ὀνομαζομένην σοφίαν περὶ τὰ πρῶτα αἴτια καὶ τὰς ἀρχὰς ὑπολαμβάνουσι πάντες [4]». Η φιλοσοφία προηγείται της επιστημονικής γνώσης και δηλώνει «αγάπη προς την σοφία», δηλαδή αγάπη, προς στην ελληνική γλώσσα.. Όμως η λέξη «σοφία» δηλώνει κάτι πάνω και πέρα από την επιστημονική γνώση. Η σοφία αφορά στον τρόπο σκέψης στην λειτουργία της επιστημονικής γνώσης, στο πως κανείς φτάνει στην ουσία της. Επομένως η φιλοσοφία δηλώνει την αγάπη του σκέπτεσθαι Η αυστηρή επιστήμη δεν μπορεί παρά να έπεται της φιλοσοφίας και να εξαρτάται από αυτή. Η λέξη γνώση προέρχεται από το «γίγνεσθαι», που υποδηλώνει το αποτέλεσμα μιας πορείας, δηλαδή αφορά στην πηγή και όχι στον τρόπο που φθάνει κάποιος εκεί. Ο Kant και άλλοι «δυσκολεύτηκαν» λίγο, γιατί ερευνούσαν για την ύπαρξη της μίας και μοναδικής της «απόλυτης» αλήθειας. Δηλαδή μια αλήθεια που είναι «λυτή» απ όλες τις δεσμεύσεις, άρα και ελεύθερη, διαθέσιμη να προσκο-ληθεί σε κάτι που φαίνεται, «αποκαλύπτεται» ως αληθές, ως ένα «πλαίσιο». Αν δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, τότε κάτι που είναι α-ληθές και μη ελεύθερο είναι μόνο κατ επίφαση αληθές. Δηλαδή αφορά στην α-λήθεια της κυριαρχίας του μη ελεύθερου και άρα πρέπει να απορριφθεί από την φιλοσοφία επειδή δεν οδηγεί σε ένα ελεύθερο τρόπο σκέψης. Ο εν λόγω συλλογισμός οδηγεί στο συμπέρασμα ότι μια ελεύθερη σχέση προς την αρχιτεκτονική δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς την βοήθεια της φιλοσοφίας. Μια ελεύθερη σχέση όμως μπορεί να αναπτυχθεί μόνο με την πρόσβαση στην ουσία της αρχιτεκτονικής. Ποιά όμως είναι η ουσία της αρχιτεκτονικής;; Αρχιτεκτονική είναι ότι αποκαλύπτεται από το ολοκλήρωμα όλων των τεχνών. Το αρχιτεκτόνημα είναι η αποκρυστάλλωση της «αρχής της γέννησης», δηλαδή η «γέννηση της αρχής». Αν η τέχνη, κατά τον Heidegger, αποκαλύπτει την αλήθεια, η αρχιτεκτονική ως ολοκλήρωμα, ως ενσωμάτωση όλων των

4 Aλέξανδρος Τσίγκας τεχνών, έχει σχέση με την αποκάλυψη και την αρχή της αλήθειας. Αν η αρχιτεκτονική περιορισθεί στην υλικότητα και την δομή του αποτελέσματος, τότε είναι αδύνατη μια ελεύθερη σχέση με την αρχιτεκτονική. Το πρώτο μέλημα ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος και των μελών του είναι η με όλα τα μέσα διευκόλυνση στην σύναψη της ελεύθερης αυτής σχέσης, καθώς η αλήθεια θα αποκαλυφθεί μόνο μέσω αυτής της σχέσης. Εδώ υποστηρίζεται, ότι η ουσία της αρχιτεκτονικής είναι αυτό που ο Heidegger αποκαλεί «πλαίσιο» (Gestell) [5] όλων των τεχνών. Επειδή ακριβώς υπάρχει η αρχιτεκτονική, υπάρχουν και οι άλλες τέχνες. Αποτελεί δηλαδή την πρωταρχική αιτία (Ursache) όλων των άλλων τεχνών, δηλαδή η αρχιτεκτονική προκαλεί τις τέχνες, χωρίς να είναι τέχνη η ίδια. Χρησιμοποιώντας συμβολισμό και για την οικονομία της έκφρασης, αποτυπώνεται εδώ η ουσία της αρχιτεκτονικής έτσι όπως ορίσθηκε παραπάνω. Αρχιτεκτονική = f (x), x = (1 έως 4) Το διπλό ολοκλήρωμα αναφέρεται ως προς μεν το πρώτο, στην ενσωμάτωση όλων των τεχνών και ως προς δε το δεύτερο, στις τέσσερες αιτίες του Αριστοτέλη για κάθε τέχνη που ενσωματώνεται στην ουσία της Αρχιτεκτονικής. Οι τέσσερες αιτίες αφορούν: στο υλικό(1), την μορφή(2), την ενέργεια(3) και το τέλος(4). 3 Χώρος, μορφή, τόπος Η αποκάλυψη της αλήθειας που φέρεται μέσω του αρχιτεκτονήματος, συμβαίνει μέσω «γέννησης της αρχής», δηλαδή μέσω μιας διεργασίας, κατά την οποία ο αρχιτέκτων χωρίζει, ορίζει, δημιουργεί όρια, τέλος για μορφές. Χωρίζω σημαίνει ορίζω χώρο. Ορίζω χώρο, σημαίνει δημιουργώ πεδίο που διαμορφώνεται από ένα σύνολο σχέσεων και αλληλεπιδράσεων που ονομάζεται μορφή. Μία μορφή, ή ένα σύνολο μορφών, υπό αυτήν την έννοια, με συγκεκριμένες ιδιότητες και χαρακτηριστικά, ονομάζεται τόπος. Μόνο ο τόπος μπορεί να έχει δομή, ο χώρος και η μορφή όχι. Επομένως, χώρος, μορφή και τόπος συνυπάρχουν και δεν υπάρχουν ανεξάρτητα καθαρά αυτά καθαυτά Η πράξη της δημιουργίας αυτής καθεαυτής, καθοδηγείται από αυτό που θέλει να αποκαλυφθεί και δεν είναι άλλο από την ιδέα, το είδος, το θέαμα, το θαύμα, το θέατρο. Επειδή υπάρχει η αρχιτεκτονική υπάρχει το θέατρο, αυτό δηλαδή που παράγει ιδέες, είδος, γνώση

5 Aλέξανδρος Τσίγκας (θεατήρ). Ο χώρος επομένως δεν υπάρχει a priori και αυτοδικαίως, παρά μόνο επειδή κάτι θέλει να αποκαλυφθεί, που μόνο μέσω του χώρου αποκαλύπτεται. Αυτό που αποκαλύπτεται είναι η μορφή (Gestalt), που αποτελεί το «πλαίσιο» (Gestell) του χώρου. Χωρίς την μορφή χώρος δεν υπάρχει. Σε παρόμοια συμπεράσματα φαίνεται να φτάνει και ο Arnheim [6] όταν γράφει ότι: «ο χώρος δεν είναι κατά κανένα τρόπο δεδομένος από μόνος του. Δημιουργείται από ένα συγκεκριμένο σύμπλεγμα φυσικών και τεχνητών αντικειμένων, στο οποίο συνεισφέρει ο αρχιτέκτονας». Όμως το «πλαίσιο» του χώρου, όπως υποστηρίζει ο μεγάλος ερευνητής της ψυχολογίας της τέχνης, εξαρτάται από τον εκάστοτε νου του δημιουργού, του χρήστη ή του θεατή κάθε αρχιτεκτονικού συμπλέγματος, όπου ο κάθε ένας από αυτούς εγκαθιστά το δικό του χωρικό πλαίσιο. Σε αντίθεση προς αυτή την άποψη, υποστηρίζεται εδώ, ότι το πλαίσιο του χώρου αποτελεί η μορφή, και μέσω αυτής αποκαλύπτεται αυτό που ο χώρος θέλει να αποκαλύψει κατά την χαϊντεγγεριανή αντίληψη του πλαισίου, όπως περιγράφεται παραπάνω και αναλύεται παρακάτω. Είναι αδόκιμο να αποδίδεται με την λέξη «χώρο» το διάστημα, κάτι που οι Αγγλοσάξωνες ονομάζουν «space» ή οι Γερμανοί «Raum». Υποβιβάζεται ο χώρος αν πρέπει να ονομασθεί διάστημα, του αφαιρείται η ουσία και καταπίπτει σε κάτι καθαρά γεωμετρικό, που είναι αντιληπτό μέσω των αισθήσεων. Ο χώρος όμως αποκαλύπτει και ως τέτοιος γεννάει αρχές, έχει δυναμική. Το διάστημα αντιθέτως έχει φύσει και θέσει την έννοια του μέτρου, κάτι δηλαδή που ήταν μετέωρο και εντάχθηκε σε κάποιο σύστημα συντεταγμένων, δηλαδή ανελεύθερο. Αλλά κάτι ανελεύθερο είναι στατικό. Έτσι υποστηρίζεται εδώ, ότι ο ενώ ο χώρος αποκαλύπτει μέσω της ελευθερίας, το διάστημα περιορίζει μέσω της δέσμευσης σε κάτι δομημένο όπως το σύστημα των συντεταγμένων που όρισε ο Καρτέσιος. Η δομή δεσμεύει περιορίζει, και ο αρχιτέκτων πρέπει να αποδράσει από την δέσμευση, της δομής. Η δομή είναι ιδιότητα του τόπου και έρχεται αργότερα στο επίκεντρο της διεργασίας προς την δημιουργία του αρχιτεκτονήματος, και ειδικότερα κατά την διαδικασία της σύνθεσης τόπων, είτε αυτοί οδηγούν στην σύνθεση κατοικίας, είτε πόλεως. Αν η δομή περιορίζει τότε τι μένει;; Η ερώτηση αναφέρεται στην ουσία της αρχιτεκτονικής και το επιδιωκόμενο είναι η δημιουργία μιας ελεύθερης σχέσης προς αυτή. Κατά τον Heidegger [5], το ερωτάν είναι η πίστη της σκέψης. Το ερωτάν κατά τον ίδιον φιλόσοφο είναι «χτίζειν» πάνω σε ένα δρόμο. Ο δρόμος είναι ο δρόμος της σκέψης. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο, θα μπορεί να

6 Aλέξανδρος Τσίγκας εξελίσσεται το «κατοικείν» και η πόλις σήμερα και στο μέλλον. 4. Τοπολογία της ανοικτής κοινωνίας Η πρώτη ερώτηση που πρέπει να τεθεί αφορά στην μορφή της αλληλεπίδρασης μεταξύ της κατοικίας και της ύπαρξης (dasein) του ανθρώπου, και που με αυτόν τον τρόπο θα ορισθεί ο χώρος που θα πλαισιωθεί από την μορφή αυτή. Εφόσον πρόκειται για τον χώρο που ορίζει την κατοίκηση, η κατοικία είναι ο τόπος ο οποίος μέσω της μορφής με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά αναδεικνύει, αποκαλύπτει την ύπαρξη του ανθρώπου. Ο τόπος είναι μια συγκεκριμένη συνάρτηση, χώρου και μορφής. Οι πιθανές αλληλεπιδράσεις κατοικίας και ύπαρξης του ανθρώπου είναι δυνατόν να αναπαρασταθούν γραφικώς ως εξής (εικ. 1): εικόνα 1 Δημιουργούνται κατ αυτόν τον τρόπο, τέσσερες δυνατές αλληλεπιδράσεις, που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη όλες μαζί και όχι μεμονωμένα η μία από την άλλη. Η μορφή των αλληλεπιδράσεων αποτελεί και το πλαίσιο πάνω στο οποίο θα ορισθεί ο χώρος. Επομένως ο χώρος αποτελείται από ένα συντονισμένο, σε δυναμική ισορροπία ευρισκόμενο σύνολο τεσσάρων αλληλεπιδράσεων που αντανακλώνται στην δημιουργία τόπου, αυτού της κατοικίας. Οι σχέσεις αυτές μπορούν να αναχθούν σε διαφορετικά αίτια. Ο παρακάτω πίνακας (εικ.2) συστηματοποιεί τις σχέσεις σε συνδυασμό με τα αίτια που τις προκαλούν. Για το σκοπό αυτό, δανειζόμαστε από την φιλοσοφία του Αριστοτέλη [4], την θεωρία του για τα τέσσερα αίτια που προκαλούν κάθε μεταβολή στην φύση το υλικό, την μορφή, την ενέργεια και την εντελέχεια. Η σχέση κατοικίας και dasein, κατά την φορά ύπαρξης του ανθρώπου προς την κατοικία, ονομάζεται ποίησις, επειδή η ύπαρξη του ανθρώπου είναι εκείνη που επιτρέπει στην κατοικία να γίνει αυτό που είναι η κατοικία, δηλαδή το μέσον αποκάλυψής του. Η ίδια σχέση κατά την φορά της κατοικίας προς την ύπαρξη του ανθρώπου, ονομάζεται εντελέχεια, επειδή η κατοικία έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό για την ύπαρξη του ανθρώπου εντός αυτής. Επί πλέον, επειδή η κατοικία είναι το μέσον για το

7 Aλέξανδρος Τσίγκας άνοιγμα της ύπαρξης του ανθρώπου προς την κοινωνία, ονομάζεται η σχέση, κατοικίας με τον εαυτόν της ανοικτότητα. Επίσης επειδή η υποκειμενικότητα του ανθρώπου, αποκαλύπτεται στην ανοικτή κοινωνία σήμερα και στο μέλλον ονομάζεται συνειδητότητα η σχέση της ύπαρξης του ανθρώπου με τον εαυτόν της. Η ανοικτή αυτή κοινωνία θα ποιεί και θα χρησιμοποιεί ελεύθερα την γνώση μέσα από ένα ελεύθερο ανθρώπινο δίκτυο όπου το άτομο θα είναι ταυτόχρονα και δημιουργός και χρήστης γνώσης. εικόνα 2 Επεκτείνοντας τον παραπάνω συλλογισμό πέρα από τα σύνορα της κατοικίας προς την πόλη, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί μία προσέγγιση στην σχέση κατοικίας και πόλης, όμοια με εκείνη με την οποία χρησιμοποιήθηκε στην σχέση ύπαρξης του ανθρώπου και κατοικίας. Ενσωματώνοντας και τις σχέσεις ύπαρξης του ανθρώπου με την κατοικία και την πόλη αντίστοιχα, οι πιθανές αλληλεπιδράσεις είναι δυνατόν να αναπαρασταθούν γραφικώς (εικ.3). εικόνα 3

8 Aλέξανδρος Τσίγκας Δημιουργείται με τον τρόπο αυτό ένα νέο δίκτυο σχέσεων, όπου εκτός από τις σχέσεις, ύπαρξης του ανθρώπου και κατοικίας, κατοικίας και πόλης, δημιουργείται και η σχέση, ύπαρξης του ανθρώπου με την πόλη. Αυτή η μορφή σχέσεων ονομάζεται εδώ περιβάλλον. Η συγκεκριμένη έννοια του περιβάλλοντος ξεπερνά τα όρια της σημερινής αντίληψης περί περιβάλλοντος το οποίο περιορίζεται στον πράσινο περίγυρο του ανθρώπου, μέσα στην πόλη και εκτός αυτής, περιορίζεται στην παθητική ή ενεργητική προφύλαξή του, μέσω κυρίως της τεχνολογίας και αγνοεί την σχέση ουσίας μεταξύ ανθρώπου και πόλης και που είναι ιδιαίτερης σημασίας για τον σχεδιασμό πόλεων. Το περιβάλλον εδώ αφορά στην μορφή της σχέσης της ύπαρξης του ανθρώπου με την πόλη αυτή καθαυτή. Για την συστηματοποίηση των σχέσεων αυτών χρησιμοποιείται η ίδια μέθοδος αναπαράστασης όπως και παραπάνω (εικ. 4). εικόνα 4 Με την εμφάνιση αυτών των τριών μορφών σχέσεων, δημιουργούνται τρείς χώροι που πλαισιώνονται από τις εκάστοτε μορφές που ορίζονται από τις σχέσεις αυτές και κατ επέκταση τρείς τόποι οι οποίοι κάθε φορά θα έχουν συγκεκριμένο χαρακτήρα. Οι τόποι αυτοί αφορούν, στην κατοικία, την πόλη και το περιβάλλον αντιστοίχως και θα πρέπει να βρίσκονται σε δυναμική ισορροπία μεταξύ τους. Σε περίπτωση ανισορροπίας, αυξάνεται η εντροπία στο δυναμικό σύστημα, αυξάνεται δηλαδή η εσωτερική ενέργεια που θα χρειασθεί περαιτέρω έρευνα για να μελετηθεί το φαινόμενο αυτό. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα, στο σχεδιασμό κατοικιών ή ατελιέ καλλιτεχνών, ένας τέτοιος τόπος μπορεί να βοηθήσει τον καλλιτέχνη στην σύλληψη νέων ιδεών.

9 Aλέξανδρος Τσίγκας Η εξαίρεση ενός από αυτούς στο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, είτε κατοικίας είτε πόλης θα επιφέρει αστάθεια που μπορεί να οδηγήσει σε ανισορροπία το σύστημα έως και αποτυχία στις διεργασίες του. Πρακτικά αυτό μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή του περιβάλλοντος, της αισθητικής, του κοινωνικού και συγκοινωνιακού ιστού και στην υποβάθμιση του ατόμου. Επομένως είναι εξαιρετικής σημασίας, στην αρχιτεκτονική σύνθεση, να ξεκινά ο αρχιτέκτων με βάση την επιθυμητή τοπολογία και την ιδιάζουσα δυναμική της. Κάθε άλλη αρχή οδηγεί στο «πράσσειν άλογα». 5. Περαιτέρω έρευνα Η μελέτη της έννοιας της δυναμικής ισορροπίας των τόπων και η μεταφορά της στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό για την σύνθεση ολοκληρωμένων συστημάτων με την επιθυμητή τοπολογία είναι ο στόχος περαιτέρω έρευνας που βρίσκεται ήδη στα αρχικά της στάδια. 6. Βιβλιογραφία 1. Heidegger, M. (1986) Der Ursprung des Kunstwerkes, translation into Greek, Dodoni, original M. Heidegger, Holzwege, Frankfurt a.m. 2. Heidegger, M. (1930) Gesamtausgabe, Band 51 Vom Wesen der menschlichen Freiheit, Einleitung in die Philosophie. Freiburger Vorlesung Sommersemester 1930, Vittorio Klostermann 3. Kondylis, P. (1991) Der Niedergang der bürgerlichen Denkund Lebensform, die liberale Moderne und die massendemokratische Postmoderne, Acta humaniora, Weinheim, for the Greek edition, Themelio 2000, Athens, Greece. 4. Αριστοτέλης, Μετὰ τὰ Φυσικά, Α 981b 27-29 5. Heidegger, Μ. (2007), Die Technik und die Kehre, Klett Cotta 6. Arnheim, R. (2003), Η δυναμική της Αρχιτεκτονικής Μορφής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη