Η αιηιόηηηα ζηην ψύχωζη

Νηόζια Αβδελίδη Η αιηιόηηηα ζηην ψύχωζη Ο Λαθάλ ακθηηαιαληεχηεθε ζηελ δηδαζθαιία ζρεηηθά κε ηελ ςπρηθή αηηηφηεηα. Υπάξρεη δηαθνξά αλάκεζα ζηελ αλεμηρλίαζηε απφθαζε ηνπ είλαη ηνπ 1946, ηελ ζεσξία ηεο απνηπρίαο ηεο παηξηθήο κεηαθνξάο ηεο θιαζζηθήο πεξηφδνπ, θαη ηελ ηπραία ζπλάληεζε κε ηελ απφιαπζε, ζπλάληεζε πνπ ζπληζηά ηξαχκα, ηεο ηειεπηαία δηδαζθαιίαο ηνπ. Η ςπρηθή αηηηφηεηα απνηειεί απφθαζε ηνπ ππνθεηκέλνπ, αθνξά ηελ ζέζε πνπ ε κεηέξα επηθπιάζζεη ζηνλ ιφγν ηνπ παηέξα, έρεη λα θάλεη κε ηνλ ηξφπν πνπ νη γνλείο δηακνξθψλνπλ ην παηδί, φπσο αλαθέξεη ν Λαθάλ ην 1975, ή αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ην ππνθείκελν ιακβάλεη ηε γιψζζα; Η ςπρηθή αηηηφηεηα είλαη ηειηθά κηα ππφζεζε ππνθεηκεληθήο επηινγήο; Σην θείκελν ηνπ «Πεξί ηεο ςπρηθήο αηηηφηεηαο», ν Λαθάλ απνδίδεη ηελ αηηηφηεηα ηεο ςχρσζεο ζε κηα αλεμηρλίαζηε απφθαζε ηνπ είλαη, κηα απφθαζε ρσξίο αίηην, αθαηαλφεηε, κηα απφθαζε πνπ δελ έρεη θάλεη νχηε κε ην ζπλεηδεηφ, νχηε κε ηελ ζθέςε, αιιά κε ηελ επηινγή ηνπ ππνθεηκέλνπ. Η ςχρσζε απνδίδεηαη ζε κηα αδηακεζνιάβεηε ηαχηηζε θαη ζε έλα θαληαζηαθφ δίρσο φξηα. Σηελ δεχηεξε ζεψξεζε ηνπ, ην 1958, ν Λαθάλ δηεπθξηλίδεη φηη ε ζπλζήθε ηνπ ππνθεηκέλνπ (είηε πξφθεηηαη γηα λεχξσζε, είηε πξφθεηηαη γηα ςχρσζε), εμαξηάηαη απφ απηφ πνπ ζα ζπκβεί ζηνλ ηφπν ηνπ Άιινπ 1. Είλαη ε δηάθιεηζε ηνπ Ολφκαηνο-ηνπ-Παηξφο πνπ δίλεη ζηελ ςχρσζε ηελ νπζηαζηηθή ηεο ζπλζήθε. Η δηάθιεηζε ηνπ Ολφκαηνο-ηνπ-Παηξφο απνηειεί γηα ηνλ Λαθάλ απφξξηςε ηεο παηξηθήο απάηεο, είλαη ην ππνθείκελν πνπ ζηέιλεη πεξίπαην, φπσο ιέεη, ηελ παηξηθή απάηε. Πξφθεηηαη γηα κηα ππνθεηκεληθή πξάμε, γηα κηα επηινγή ηνπ ππνθεηκέλνπ. Όκσο απφ ηελ άιιε, επηκέλεη φηη γηα λα ιεηηνπξγήζεη ην Όλνκαηνπ-Παηξφο πξέπεη λα ην επηηξέςεη ε κεηέξα. Αλ ινηπφλ εθείλε δελ πξνσζήζεη ζηνλ ιφγν ηεο ην ζεκαίλνλ ηνπ Ολφκαηνο-ηνπ-Παηξφο, ην παηδί 1 Lacan jacques, «D une question préliminaire à tout traitement possible de la psychose», Ecrits, Paris :Seuil, 1966, p. 549

δελ ζα έρεη πξφζβαζε ζε απηφ. Οκνίσο, δηεπθξηλίδεη φηη φηαλ ν παηέξαο ελζαξθψλεη ν ίδηνο ηνλ λφκν, δελ επηηξέπεη ζην ζεκαίλνλ ηνπ Ολφκαηνο-ηνπ- Παηξφο λα ιεηηνπξγήζεη, πξνθαιψληαο ςπρσηηθά απνηειέζκαηα ζην παηδί 1. Δέθα ρξφληα κεηά ην πξνθαηαξθηηθφ εξψηεκα, ν Λαθάλ αξζξψλεη ην ζχκπησκα ηνπ παηδηνχ ζε ζρέζε κε ην ζχκπησκα ηεο νηθνγέλεηαο. Όηαλ ην ζχκπησκα ηνπ παηδηνχ δελ απνξξέεη απφ ην γνλετθφ δεχγνο αιιά απφ ηελ θαληαζίσζε ηεο κεηέξαο, φηαλ δελ ππάξρεη δηακεζνιάβεζε ηεο παηξηθήο ιεηηνπξγίαο, ηφηε ην παηδί γίλεηαη αληηθείκελν ηεο κεηέξαο 2. Οκνίσο, ζηελ Λογική της υαντασίωσης, ν Λαθάλ ππνζηεξίδεη φηη ε ππνθεηκεληθή δνκή ηνπ παηδηνχ ζα εμαξηεζεί απφ ην θαληαζηαθφ ηεο κεηέξαο. Ο Λαθάλ ζεσξεί θαζνξηζηηθφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν επηζπκήζεθε έλα παηδί. Τν φηη έλα παηδί είρε ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο γνλείο θαη φρη εθείλνπο ηνπ γείηνλα, φπσο ιέεη, δελ είλαη αδηάθνξν. Ο ηξφπνο πνπ κηιά έλα ππνθείκελν θέξεη ην ζεκάδη ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ην δέρηεθαλ νη γνλείο ηνπ 3. Τειηθά ζα πεη φηη «απηφ πνπ δεκηνπξγεί ηελ δνκή είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν αλαδχεηαη αξρηθά ε γιψζζα ζε έλα αλζξψπηλν νλ» 4. Γηα ηνλ Λαθάλ ε επηζπκία ηνπ Άιινπ είλαη θαζνξηζηηθή γηα ην ππνθείκελν. Θα πεη κάιηζηα, φηη φζν αθνξά ηνλ θαλάγηα, δελ έρεη δεη πνηέ ηνπ εμαίξεζε. Αλ έλα ππνθείκελν γελλεζεί απφ ηελ επηζπκία ελφο θαλάγηα, ζα γίλεη, δίρσο εμαίξεζε, θαλάγηαο 5. Η χπαξμε ηνπ ππνθεηκέλνπ, έρεη απνθαζηζζεί σο αζψα ή έλνρε, πξηλ θαλ ηελ γέλλεζε ηνπ 6. Σην ζεκηλάξην Από ένα Άλλον στον άλλο, ν Λαθάλ ζέηεη γηα αθφκα κηα θνξά ηελ επηζπκία ησλ γνληψλ σο θαζνξηζηηθή, επηζπκία ηελ νπνία ζπλδέεη κε ηνλ ηξφπν πνπ παξνπζηαζηήθαλ ζην παηδί ε γλψζε, ε απφιαπζε 1 Με μια ιδιαίτερη ςυχνότητα, όπωσ λζει το ςεμινάριο 3 και ςτισ περιςςότερεσ των περιπτώςεων όπωσ θα πει αργότερα. 2 Id., «Note sur l enfant», Autres Ecrits, Paris : Seuil, 2001 3 Id., «Conférence à Genève sur le symptôme» Le bloc-notes de la psychanalyse no5, 1975 4 Id., «Conférences et entretiens aux universites nord-americaines», Scilicet 6/7, Paris :Seuil, 1976, p.13 5 Id., ou pire, Le séminaire livre XIX, 1971-1972, Paris : Seuil, 2011 6 Id., «Remarque sur le rapport de Daniel Lagache, Ecrits, op.cit., p. 653

θαη ην αληηθείκελν α. Δελ ππήξμε επηινγή, φπσο ιέεη, ε επηινγή είρε ήδε γίλεη ζε απηά πνπ παξνπζηαζηήθαλ ζην παηδί 1. Καη ζην ηέινο ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ, απηή ε δηάζηαζε ηεο επηζπκίαο ηνπ Άιινπ είλαη θαζνξηζηηθή αιιά απηή ηελ θνξά ζπλδέεηαη κε ην ηξαχκα θαη ηελ παξεμήγεζε δειαδή κε ηελ ίδηα ηελ γιψζζα. Λίγνπο κήλεο πξηλ ηνλ ζάλαηφ ηνπ, κηιά γηα ηελ παξεμήγεζε ηεο γιψζζαο σο ην κφλν ηξαχκα, ελψ δηεπθξηλίδεη φηη ην ηξαχκα ηεο γέλλεζεο δελ είλαη άιιν απφ ην γεγνλφο φηη γελληφκαζηε επηζπκεηνί. Καη ηειηθά είηε γελλεζνχκε επηζπκεηνί είηε φρη, είλαη ην ίδην πξάγκα αθνχ πξφθεηηαη γηα κηα επηζπκία πνπ πξνέξρεηαη απφ ην νκηιφλ 2. Σηελ δηάιεμε ηνπ γηα ηνλ Τδφπο ην 1975, ζα πεη φηη είλαη ην ηπραίν πνπ καο πάεη αξηζηεξά θαη δεμηά θαη ην νπνίν αλάγνπκε ζε πεπξσκέλν. Ννκίδνπκε φηη ιέκε απηφ πνπ ζέινπκε, αιιά ηειηθά ιέκε απηφ πνπ ήζειαλ νη άιινη θαη πην ζπγθεθξηκέλα ε νηθνγέλεηα καο. Όκσο ε δηάθιεηζε είλαη κηα ππφζεζε επηινγήο. Δελ είλαη έλαο κεραληζκφο πνπ επηβάιιεηαη ζην ππνθείκελν, αιιά πξνυπνζέηεη απφ ηελ κεξηά ηνπ ππνθεηκέλνπ κηα ζπγθαηάζεζε. Γηα ηνλ Μηιιέξ, ε δηάθιεηζε δελ λνείηαη ρσξίο κηα απφθαζε ηνπ ππνθεηκέλνπ, δειαδή κηα ππνθεηκεληθή επηινγή 3. Τν ππνθείκελν έρεη ηελ επηινγή λα δερζεί ή λα απνξξίςεη ην ζεκαίλνλ. Αλ ην δερηεί βξίζθεηαη απφ ηελ κεξηά ηεο λεχξσζεο ελψ αλ ην απνξξίςεη απφ εθείλε ηεο ςχρσζεο. Όπσο έιεγε θαη ν Λαθάλ: «Γηα ηελ ππνθεηκεληθή καο ζέζε είκαζηε πάληνηε ππεχζπλνη» 4. Καλέλαο ληεηεξκηληζκφο δελ καο απαιιάζζεη απφ ηελ επζχλε καο 5. Ο Λαθάλ αλάγεη ηελ αηηηφηεηα ζε κηα ππνθεηκεληθή ππφζεζε εθφζνλ ππνζηεξίδεη φηη «θάζε αηηηφηεηα καξηπξά κηα ππνθεηκεληθή εκπινθή» 6. Τν ππνθείκελν παίξλεη ζέζε. Αιιά ε ζεκαίλνπζα αηηηφηεηα δελ εμαξηάηαη απφ ην 1 Id., D un Autre à l autre, Le séminaire livre XVI, 1968-1969, Paris ; Seuil, SXVI, p.332 2 Id., «Le malentendu», Ornicar? 20/21 3 Miller Jacques-Alain, «Sur la leçon des psychoses», Cause Freudienne no13 4 Lacan Jacques, «La science et la vérité», Ecrits, op.cit., p.858 5 Miller Jacques-Alain, Cause et consentement, cours 1987-1988, inédit. Βζβαια, ο Λακάν προςθζτει ςτο τζλοσ τησ διδαςκαλίασ του, ότι «είμαςτε υπεφθυνοι ςτο βαθμό τησ τεχνογνωςίασ μασ». 6 Lacan Jacques, «La chose freudienne», Ecrits, op.cit., p. 416

ππνθείκελν 1. Τν ππνθείκελν δελ δηαιέγεη ηνλ Άιιν, ην ζπλαληά θαη φπσο θάζε ζπλάληεζε, είλαη ελδερφκελε. Η θιαζζηθή ιαθαληθή ζεσξία ηεο αηηηφηεηαο βαζίδεηαη ζην ζεκαηλφκελν σο ιεηηνπξγία ηνπ ζεκαίλνληνο. Όκσο είλαη ην ππνθείκελν πνπ ζα θαζνξίζεη ην λφεκα, πνπ ζα απνθαζίζεη γηα ην λφεκα. Με απηή ηελ έλλνηα «ην λφεκα είλαη έλα απφ ηα νλφκαηα ηεο ειεπζεξίαο» 2. Παξφια απηά, ην λφεκα είλαη πάληα ηνπ Άιινπ. Σχκθσλα κε απηή ηελ πξννπηηθή, ε επηινγή ηνπ ππνθεηκέλνπ είλαη αλάκεζα ζην είλαη θαη ην λφεκα. Αλ δηαιέμεη ην είλαη, απνθφβεηαη απφ ηνλ Άιιν. Αλ δηαιέμεη ην λφεκα, ράλεη ην είλαη ηνπ. Ο Λαθάλ ζεσξεί φηη ε αιινηξίσζε δελ καο επηηξέπεη λα επηιέμνπκε: «αλάκεζα ζηα ιεθηά ή ηε δσή, δελ έρνπκε επηινγή, δηαιέγνπκε θπζηθά ηελ δσή θαη ράλνπκε ηα ιεθηά. Εθεί φπνπ δελ κπνξνχκε λα επηιέμνπκε, είλαη απηφ πνπ νλνκάδσ αιινηξίσζε» 3. Η αιινηξίσζε απνηειεί επηβεβιεκέλε επηινγή: δηαιέγνπκε είηε ην λφεκα είηε ηελ απνιίζσζε 4. Τν ππνθείκελν αλαδχεηαη ζην ζεκαίλνλ σο έιιεηςε ηνπ είλαη. Καηά ηνλ Μηιιέξ, απηή ε ζπλζήθε είλαη πξνβιεκαηηθή ζηελ ςχρσζε. Αλ ην λεπξσηηθφ ππνθείκελν ζπγθαηαηίζεηαη ζε απηή ηελ έιιεηςε ηνπ είλαη, ην ςπρσηηθφ ππνθείκελν αληηζηέθεηαη. Η επηινγή ηεο ςχρσζε είλαη κηα αδηαλφεηε επηινγή. Είλαη ε αδηαλφεηε επηινγή, παξαζέησ ηνλ Μηιιέξ, «ελφο ππνθεηκέλνπ πνπ ελίζηαηαη ζηελ έιιεηςε ηνπ είλαη πνπ ην ζπγθξνηεί κέζα ζηελ γιψζζα. Είλαη κηα επηινγή πνπ είλαη επαθξηβψο κηα αλεπηινγή [déchoix]. Λέσ «αδηαλφεηε» γηαηί αληηβαίλεη ζηελ επηβεβιεκέλε επηινγή ηεο αιινηξίσζεο» 5. Τειηθά ην ππνθείκελν επηιέγεη; Απφ ηελ κηα ην ππνθείκελν είλαη ελεξγφ, επηιέγεη λα ζπγθαηαηεζεί ή λα απνξξίςεη ην ζεκαίλνλ, απφ ηελ άιιε, ππάξρεη ε δηάζηαζε ηνπ ππνθεηκέλνπ σο αληηθείκελν. Όπσο ηνλίδεη ν Μηιιέξ «ηα πάληα έρνπλ λα θάλνπλ κε ηα ιφγηα ησλ νπνίσλ έπεηαη ην ππνθείκελν» 6. Καη 1 Miller Jacques-Alain, Cause et consentement, op.cit. 2 Miller Jacques-Alain, Cause et consentement, op.cit., cours du 2.12.1987 3 Lacan Jacques, «Petit discours aux psychiatres», p.32 4 Lacan Jacques, «Position de l inconscient», Ecrits, op.cit., p. 841 5 Miller Jacques-Alain, «Produire le sujet?», Cause Freudienne no4, version cd-rom, p.33 6 ibidem

βέβαηα δελ πξέπεη λα μερλάκε θαη ηελ ηειεπηαία δηδαζθαιία ηνπ Λαθάλ, φπνπ εγθαηαιείπεη ηελ θαηεγνξία ηεο αηηηφηεηαο γη απηήλ ηεο ελδερνκεληθφηαο 1. Ο Μηιιέξ πξνηείλεη ηξεηο πεξηπηψζεηο αηηηφηεηαο. Τελ θαληαζηαθή, ηε ζπκβνιηθή θαη ηελ πξαγκαηηθή. «Ο Λαθάλ εγθαηέιεηςε ηελ θαληαζηαθή αηηηφηεηα γηα ηελ ζπκβνιηθή, κέρξη πνπ δηέθξηλε ηελ πξαγκαηηθή αηηηφηεηα» 2. Σηελ θαληαζηαθή αηηηφηεηα, ην αίηην είλαη ε εηθφλα, ε ηαχηηζε θαη ην εγψ. Σηε ζπκβνιηθή αηηηφηεηα ν Μηιιέξ αξζξψλεη ηα ιφγηα πνπ ζεκάδεςαλ ην ππνθείκελν κε ηελ ελδερνκεληθφηεηα ηφζν ηνπ ζεκαίλνληνο γεγνλφηνο, φζν θαη ηνπ λνήκαηνο πνπ ηνπ απέδσζε ην ππνθείκελν. Ελψ ζηελ θαξδηά ηεο πξαγκαηηθήο αηηηφηεηαο βξίζθεηαη ην Ελ, φπνπ ην θεληξηθφ απνηέιεζκα είλαη ην ζίλζσκα θαη ε επαλάιεςε. 1 Miller Jacques-Alain, Tout le monde est fou, cours 2007-2008, inédit 2 Miller Jacques-Alain, L Etre et l Un, cours 2011, cour du 18.5.11