ΝΑ ΤΟ ΠΕΙΣ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ ΣΟΥ

ΝΑ ΤΟ ΠΕΙΣ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ ΣΟΥ Τιμή και χαρά να παρουσιάζω απόψε το μυθιστόρημα του Παναγιώτη Πετράκη, μαζί με εκλεκτούς συν ομιλητές και με την παρουσία του ίδιου του συγγραφέα. Το μυθιστόρημα ήταν για μένα μια έκπληξη. Γνωρίζω τον Παναγιώτη Πετράκη ως καθηγητή στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ, έχω διαβάσει ένα μέρος από το ευρύτατο επιστημονικό έργο του, ανακάλυψα ότι είχαμε και κάποια κοινά σημεία στην πορεία μας. Τώρα συναντούμε μια άλλη πλευρά του τη λογοτεχνική. Αξίζει να την ανακαλύψουμε και αυτήν. Με τις σκέψεις αυτές αποφάσισα να δω το μυθιστόρημα από τρεις πλευρές. ως υπόθεση ως υπόθεση της Οικονομικής Επιστήμης ως υπόθεση του αναγνώστη 1

1. ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΩΣ ΥΠΟΘΕΣΗ Καθώς διάβαζα το μυθιστόρημα διαπίστωσα ότι η πλοκή του δημιουργούσε ένα αφαιρετικό σχήμα, κάτι σαν κι αυτά τα διαγράμματα που βλέπουμε στα εγχειρίδια της Οικονομίας. Το διάγραμμα δείχνει ότι η υπόθεση του βιβλίου αναπτύσσεται πάνω σε δυο παράλληλους δρόμους (το δρόμο ενός φόνου και το δρόμο μιας παρέας), με μια διαγώνιο να λειτουργεί ως συνδετικός άξονας μεταξύ τους. 1.1 Πρώτος άξονας : Ο φόνος Το μυθιστόρημα ξεκινά με ένα φόνο. Ανυποψίαστο θύμα: ένας μανιώδης συλλέκτης γραμματοσήμων. Ένοχοι: δυο αδέλφια που δολοφονούν για να κλέψουν μια πολύτιμη συλλογή γραμματοσήμων τις «κεφαλές του Ερμή», το όνειρο κάθε φιλοτελιστή. Ο φόνος στο βιβλίο αποτελεί ένα στιγμιαίο γεγονός. Ωστόσο αυτό το στιγμιαίο έγκλημα σταματά ανεπιστρεπτί το νήμα της ζωής του θύματος. 2

Άραγε, Αν κάποιος τρίτος επενέβαινε έγκαιρα; Αν οι ένοχοι ή το θύμα μπορούσαν να προβλέψουν το φόνο; Θα μπορούσε ο φόνος να αποφευχθεί; Ναι. Όμως ο φόνος ήταν μη προβλέψιμος, ένα σχεδόν μηδενικής πιθανότητας γεγονός. Έτσι, ο δρόμος του φόνου θα παρουσιάσει μια ασυνέχεια. Μετά από αυτήν θα συνεχιστεί ως διαδικασία διαλεύκανσης του εγκλήματος. Εκεί θα σταματήσει. 1.2 Δεύτερος άξονας: Η παρέα Στον καμβά του μυθιστορήματος ακόμα πιο κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί ο δεύτερος δρόμος, που κινείται παράλληλα με τον πρώτο. Σε αντίθεση με το φόνο που είναι στιγμιαίος, ο δεύτερος δρόμος δημιουργεί ένα πολύ ισχυρό, μόνιμο και σχετικά σταθερό σκηνικό. Στο κάδρο της υπόθεσης, ο δεύτερος αυτός δρόμος διαμορφώνεται από μια ομάδα ανθρώπων. Ο Αριστείδης, ο Διονύσης, η Φαίη, η Μυρτώ, η Μελίνα, ο Φώτης, μια παρέα στην Αθήνα, με κοινά χαρακτηριστικά, και αρκετές διαφορές, αποτελούν τον πυρήνα των ηρώων του Παναγιώτη Πετράκη. 3

Η παρέα αυτή δεν είναι κλειστό σύστημα. Γύρω της κινούνται και άλλα άτομα (μέλη της οικογένειας των ηρώων, φίλοι, συνεργάτες και γνωστοί) που μπαινοβγαίνουν από το σκηνικό, δημιουργώντας ένα διευρυμένο κύκλο τον ευρύτερο κοινωνικό και επαγγελματικό περίγυρο των μελών της παρέας. Ακόμα πιο ανοικτά, ένας ακόμα ευρύτερος κύκλος αποτελεί το γνώριμο σκηνικό της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας. Γεννημένοι κάπου στη δεκαετία του 50, συνομήλικοι οι περισσότεροι μεταξύ τους όπως και με τον συγγραφέα οι ήρωες αντιπροσωπεύουν το κλασικό προφίλ των ανθρώπων της μέχρι πρότινος ανερχόμενης ελληνικής μεσαίας τάξης (ή ό,τι τέλος πάντων συνηθίσαμε να αποκαλούμε μεσαία τάξη στην ελληνική πραγματικότητα). Στην κοινωνική τους συμπεριφορά οι ήρωες ζουν με την αξιοπρέπεια των σύγχρονων πολιτισμένων ανθρώπων. Φροντίζουν την οικογένεια τους, σέβονται τους θεσμούς, περνούν καλά, πηγαίνουν στις συναυλίες, παρακολουθούν τα σημαντικά events, απολαμβάνουν τη συζήτηση και τη συντροφικότητα όλοι μαζί ή λίγοι λίγοι σε συναντήσεις στα σπίτια, στις καφετέριες και στα εστιατόρια της σύγχρονης Αθήνας. 4

Είναι προσαρμοσμένοι στην εποχή τους. παρατηρητές της πόλης τους, που ζει σε ένα όνειρο ως κοινωνία της αφθονίας, λίγο πριν τον εφιάλτη της κατάρρευσης. Στο επαγγελματικό πεδίο επίσης είναι προσαρμοσμένοι στην οικονομική ζωή χώρας. Βλέπουμε ανάμεσά τους τον επιστήμονα, τον ελεύθερο επαγγελματία, τον επιχειρηματία, το μεσαίο υπαλληλικό στέλεχος. Όλοι τους αξιοποιούν τις ευκαιρίες που τους παρέχει το σύστημα, χωρίς ωστόσο να έχει κανένας από αυτούς τη δύναμη να επηρεάσει τα πράγματα. Έτσι υφίστανται τις συνέπειες των εξελίξεων μιας οικονομίας που ζει την ευημερία ενός boom, λίγο πριν αρχίσει ο κατήφορος του κραχ. Όπως για τον άτυχο συλλέκτη, έτσι και για τους ήρωες υπάρχει ένα μοιραίο χρονικό σημείο που ανατρέπει την πορεία τους. Η οικονομική κρίση έρχεται σαν ένα γεγονός, όχι απαραίτητα στιγμιαίο, όσο μη προβλέψιμο σε έκταση και διάρκεια. Τους βρίσκει απροετοίμαστους. Σαν φουρτούνα ή σαν κεραυνός, τους αποσυντονίζει και τους καλεί να αναμετρηθούν μαζί της, για να διαχειριστούν την απότομη πτώση του εισοδήματος και του επιπέδου ζωής τους. 5

Η κρίση λειτουργεί με εναλλακτικούς τρόπους στον ευρύτερο κύκλο τους: Κάποιος θα χάσει τη δουλειά του, κάποιος θα αποφασίσει να φύγει, κάποιοι θα επιχειρήσουν να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους. Παρ όλα αυτά, στο δρόμο που γίνεται κατηφορικός.. το κάδρο παραμένει στη θέση του και η φιλική σχέση που συνδέει την παρέα παραμένει δυνατή. Η κρίση δεν αγγίζει τα πάντα. 1.3 Τρίτος άξονας: Η διαγώνιος ανάμεσα στην παρέα και στο φόνο Τώρα Ποια η σχέση της παρέας με το φόνο; Αρχικά ελάχιστη. Ωστόσο ας φανταστούμε ότι υπάρχει αυτή η διαγώνιος που με κάποιο τρόπο (Ανεξήγητο; Μεταφυσικό; Τυχαίο;), συνδέει το δρόμο του φόνου με το δρόμο της παρέας. Σε ανύποπτο χρόνο, η διαγώνιος μεταφέρει πληροφορίες είτε από την πλευρά του φόνου προς κάποιον ήρωα, είτε από κάποιον ήρωα προς την πλευρά του φόνου. Έτσι τελικά ο κάθε ήρωας βρίσκεται να έχει μια σχέση με την υπόθεση του φόνου. Η πληροφορία από και προς τον καθένα είναι τόσο ασύνδετη με τις υπόλοιπες πληροφορίες, είναι τόσο ασήμαντη σε σχέση με τον καταιγισμό των ζητημάτων που απασχολούν τον κάθε ήρωα, ώστε περνά απαρατήρητη. 6

Χρειάζεται επομένως κάποια δύναμη που θα συνθέσει τις πληροφορίες και θα δώσει τη λύση. Ποια είναι η δύναμη αυτή; Είναι το πνεύμα του συλλέκτη που, ως μεταφυσική παρουσία, σαν φάντασμα, κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον για το έγκλημα και καθοδηγεί στην εξιχνίασή του; Είναι η σχεδόν μεταφυσική επιμονή και το αίσθημα δικαίου που οδηγεί τον έντιμο αστυνόμο να μην τοποθετήσει στο αρχείο της μνήμης του την υπόθεση; Είναι η συλλογικότητα που εντέλει ομαδοποιεί τα στοιχεία και τους δίνει συνεκτικότητα Είναι η ευελιξία των ανοικτών συστημάτων που επιτρέπει την κινητικότητα ανάμεσα σε διαφορετικούς δρόμους; Ό, τι κι αν είναι, η δύναμη υπάρχει, ή μάλλον οι δυνάμεις συνυπάρχουν. Είναι άραγε επαρκείς ώστε να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες και να οδηγήσουν στην αποκάλυψη των ενόχων; Ανεξάρτητα από την τελική έκβαση της υπόθεσης του φόνου ας μην την αποκαλύψω εδώ η παρουσία της δύναμης αυτής ή μάλλον των δυνάμεων αυτών προσφέρει μια αισιόδοξη προοπτική 7

Γιατί αυτές οι δυνάμεις, ορατές και αόρατες, είτε είναι αξίες των ηρώων, ως ατόμων και ως μελών της συντροφιάς και της κοινωνίας, είτε είναι συμπτώσεις (αν δεν μπορούμε να τις ερμηνεύσουμε αλλιώς) λειτουργούν δημιουργικά και αποτελεσματικά. Τέτοιου είδους δυνάμεις αυξάνουν τις προσδοκίες και μπορεί να κατευθύνουν τους ήρωες, μετά από μια περίοδο αδράνειας, να ανακαλύψουν και άλλους δρόμους και να ισορροπήσουν ξανά, με νέους όρους, ίσως με λιγότερη αφθονία και σίγουρα με περισσότερη σοφία 2. ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΩΣ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Κάπως έτσι είδα την υπόθεση στο βιβλίο του Παναγιώτη Πετράκη. Όμως επειδή η ακαδημαϊκή πορεία του Παναγιώτη Πετράκη είναι γνωστή στο πεδίο της Οικονομικής Επιστήμης, ο πειρασμός με έσπρωξε να εξετάσω τη συμβολή του μυθιστορήματος του στην Οικονομική Επιστήμη. Γιατί, νομίζω, συνειδητά ή μη ο Παναγιώτης Πετράκης, ακόμα ως λογοτέχνης, δεν απαλλάσσεται από την ιδιότητα του πανεπιστημιακού που διδάσκει, μελετά και ερμηνεύει οικονομικά φαινόμενα. 8

Σε μια εναλλακτική λοιπόν ανάγνωση, βρίσκω ότι το βιβλίο, με ένα μεταμοντέρνο και εξαιρετικά διακριτικό τρόπο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο στη Διδακτική της Οικονομίας όσο και στη Μεθοδολογίας Έρευνας στην Οικονομία, μέσα από τρία εργαλεία: (α) την αλληγορία, (β) τη βιογραφία και (γ) το μύθο. 2.1 Η αλληγορία ως εργαλείο στην Οικονομική Επιστήμη Στην προσπάθεια συσχέτισης του βιβλίου με την οικονομία, ανακαλύπτουμε ότι το μυθιστόρημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη διδασκαλία των επιχειρησιακών κύκλων της οικονομίας (business cycles) μέσα από τον παραλληλισμό δύο στοιχείων της κρίσης και του φόνου. Οι ομοιότητες της κρίσης φόνου είναι πολλές. Ενδεικτικά: Ο φόνος έρχεται ως βίαιη, μη αναστρέψιμη διακοπή της ζωής του θύματος. Αντίστοιχα η κρίση ως βίαιη, σχεδόν μη αναστρέψιμη, διακοπή της οικονομικής πορείας ή/και της ανάπτυξης ενός ολόκληρου λαού. Ο φόνος έχει αίτια οικονομικά, αναγόμενα στην απληστία των εγκληματιών. Οικονομικά είναι και τα αίτια της κρίσης ανάμεσα τους και η απληστία κάποιων υπεύθυνων. 9

Επίσης, οι περιορισμοί στην πρόβλεψη είναι κοινό στοιχείο μεταξύ φόνου και κρίσης. Στο φόνο, προβλέψιμη για το θύμα ήταν η συνέχιση του δρόμου του. Προβλέψιμη για την κρίση ήταν η προβολή στο μέλλον των μέχρι το 2009 ισχυουσών τάσεων των οικονομικών μεταβλητών. Στην πρόβλεψη αυτή δύσκολα περιλαμβάνεται η μείωση των εισοδημάτων (κερδών, μισθών, συντάξεων), η υπερφορολόγηση κλπ Όμως, τόσο στο φόνο όσο και στην κρίση, το απρόβλεπτο (ως υπόλοιπο ανάμεσα στο απόλυτα σίγουρο και σε αυτό που θεωρείται ως το πιο πιθανό) μπορεί τελικά να συμβεί και να αποτελέσει την πραγματικότητα. Αυτό το απρόβλεπτο πρέπει να το λάβουμε υπόψη ως ενδεχόμενο. Αναλογία ανάμεσα στην κρίση και στο φόνο υπάρχει ακόμα και στο ρόλο της συλλογικότητας. Ένα από τα πιο δυνατά στοιχεία του βιβλίου είναι η ανάδειξη ότι ενώ η ατομική συμβολή του κάθε ήρωα ήταν ασήμαντη, συλλογικά δημιουργούσε μια πολλαπλασιαστική δυναμική. Αντίστοιχα η συλλογικότητα είναι καθοριστική σε ό,τι αφορά τόσο την ανίχνευση των αιτίων της κρίσης όσο και τους τρόπους επανόδου στην κανονικότητα. 10

Η ανάγκη συνεργασίας πολιτείας και πολιτών μπορεί επίσης να θεωρηθεί κοινό σημείο φόνου κρίσης. Για να προχωρήσει η εξιχνίαση του φόνου χρειάζεται αφενός η αφοσίωση ενός ειδικού (του αστυνομικού), πέραν και έξω από τις υπηρεσιακές του υποχρεώσεις, αφετέρου ο διάλογος με τους άμεσα και έμμεσα εμπλεκόμενους. Αντίστοιχα για να βρεθούν τα ένοχα αίτια της κρίσης απαιτείται τόσο η βούληση των ειδικών όσο και η ευρεία, συνεχής, πολύ επίπεδη διαλεκτική σχέση των πολιτών με την πολιτεία. Η αλληγορία και ο παραλληλισμός χρησιμοποιούνται ελάχιστα στην οικονομική επιστήμη (ενδεικτικά αναφέρω την αλληγορία του Ροβινσόνα Κρούσου στη διδασκαλία ενός απλού μονοπρόσωπου οικονομικού μοντέλου). Αν αναλογιστούμε πόσο εύκολα μαθαίνουμε μέσω αλληγορίας, αξίζει να αυξήσουμε τη συχνότητα χρησιμοποίησής της στη Διδακτική της Οικονομίας. 11

2.2 Η βιογραφία ως εργαλείο στην οικονομική επιστήμη Εάν εξετάσουμε το βιβλίο, από μια ερευνητική οπτική, διαπιστώνουμε ότι ο συγγραφέας θέτει δυο ερευνητικά ερωτήματα: (α) ποια είναι η οικονομική εξέλιξη της μεσαίας τάξης υπό συνθήκες κανονικότητας και (β) ποιες οι αντιδράσεις της στη μεγάλη οικονομική κρίση. Η διερεύνηση των δυο αυτών ερωτημάτων επιχειρείται στο βιβλίο μέσα από τις βιογραφίες ενός «στοχευμένου» δείγματος, έξι οικονομικά ενεργών πολιτών της μεσαίας τάξης, μια προσέγγιση που παραπέμπει σε εθνογραφική έρευνα. Η ανάλυση της πορείας καθενός από τα μέλη του δείγματος μέχρι το 2009, δείχνει τις ευκαιρίες προσωπικής και επαγγελματικής ανάπτυξης της μεσαίας τάξης, υπό συνθήκες σταθερότητας σε ό,τι αφορά το γεωγραφικό χώρο και τα προσωπικά στοιχεία του κάθε μέλους. Αντίστοιχα η ανάλυση της πορείας των ηρώων την τελευταία δεκαετία οδηγεί σε μια περιγραφή των συνεπειών της κρίσης, και μια πρώτη καταγραφή των εναλλακτικών επιλογών τις οποίες τα μέλη του δείγματος ακολούθησαν. 12

Η καταγραφή αυτή, με κατάλληλο συμπληρωματικό υλικό, μπορεί να γίνει και διεξοδική. Η βιογραφία ως ερευνητικό εργαλείο δεν είναι ξένη στις Κοινωνικές Επιστήμες. Έχει όμως απασχολήσει ελάχιστα την Οικονομική Επιστήμη. Ίσως είναι ώρα να διερευνηθεί η συμβολή της στη μελέτη πολυπαραγοντικών οικονομικών φαινομένων που εξελίσσονται στο χρόνο και έχουν διάρκεια. 2.3 Ο μύθος ως εργαλείο της Οικονομικής Επιστήμης Η σύγκλιση του Μύθου με την Οικονομική Επιστήμη δεν είναι κάτι που συναντά κανείς συχνά. Η αιτία βρίσκεται στο θετικισμό και στον ορθολογισμό της Οικονομικής Επιστήμης, στοιχεία που δύσκολα συνδυάζονται με το στοιχείο του εξωπραγματικού ή του μεταφυσικού που συναντάμε στο μύθο. Ωστόσο, στο πλαίσιο των αρχών της διεπιστημονικής προσέγγισης στη μάθηση, ο μύθος, γραμμένος από τον ειδικό, που τον χειραγωγεί και τον προσαρμόζει στο οικονομικό φαινόμενο, έχει τη δύναμη να κάνει το φαινόμενο κατανοητό στον μη μυημένο αναγνώστη. 13

Αντίστοιχα, όσο ο μύθος βοηθά στην κατανόηση του πολύπλοκου οικονομικού κόσμου, αυτός ο πολύπλοκος οικονομικός κόσμος μπορεί να τροφοδοτεί συνεχώς με νέες θεματικές το λογοτεχνικό μύθο. Η αλληλοτροφοδότηση αυτή δημιουργεί μια δυναμική διαλεκτική σχέση Οικονομικής Επιστήμης και Λογοτεχνίας, που κατ αναλογία με τη Μαθηματική Λογοτεχνία, ως Οικονομική Λογοτεχνία, αποτελεί πεδίο για νέους δρόμους. 3. ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΩΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ Σε αυτούς τους δρόμους με τραβούσε το βιβλίο. Αλλά όσο διάβαζα, συνειδητοποιούσα παράλληλα ότι το βιβλίο βοηθούσε να σχηματοποιήσω βήμα βήμα την ταυτότητα της γενιάς στην οποία ανήκω κι εγώ: Σελίδα σελίδα αναπολούσα τον τόπο και το χρόνο στον οποίο αναφέρεται ο Παναγιώτης Πετράκης, και νοσταλγούσα τα όνειρα και τις ελπίδες των συνομηλίκων μας, τις συνήθειες μας, τα ακούσματά μας, τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τα γεγονότα που μας σημάδεψαν. 14

Έβλεπα να περιγράφεται η γενιά μας, με τις μοναδικές πινελιές που βάζει αυτός που έχει προβληματιστεί, από πρώτο χέρι, αν κάναμε αυτά που έπρεπε, αν μπορούσαμε να κάνουμε διαφορετικά, αν μπορούμε να δικαιολογήσουμε τα λάθη μας, αν έχουμε ευθύνες ή όχι. Και όπως προχωρούσα στο διάβασμα, με συνεπήρε αυτή η αισιόδοξη αίσθηση που εκπέμπει ο συγγραφέας, ότι υπάρχουν γύρω μας δυνάμεις που συνηγορούν θετικά για να αντέχουμε στο χρόνο και να βγαίνουμε ζωντανοί, άλλοτε νικητές και άλλοτε νικημένοι. αφού «ερχόμαστε από πολύ παλιά και, αν δεν συμβεί κάτι τελείως αναπάντεχο και ανεξέλεγκτο θα πάμε και πολύ μακριά.». Έτσι έκλεισα το βιβλίο, αναγνωρίζοντας ότι μπορούμε να προχωρούμε χωρίς απαραίτητα να έχουμε απαντήσεις σε όλα τα ερωτήματα Αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα, ας τα πούμε στη νύχτα μας Πού ξέρεις; Αυτή ίσως μας δώσει απαντήσεις το πρωί. 15