Σηµειώσεις για την παρουσίαση του βιβλίου της Eurobank, Από τη διεθνή κρίση στην κρίση της Ευρωζώνης και της Ελλάδας: Τι µας επιφυλάσσει το µέλλον;» 21-3-2011. Βασίλης Θ. Ράπανος Καθηγητής Πανεπιστηµίου Αθηνών και πρόεδρος του.σ. της Εθνικής Τράπεζας
1 Κυρίες και κύριοι, Ευχαριστώ θερμά τους διοργανωτές της σημερινής εκδήλωσης, τον εκδοτικό οίκο «Λιβάνης» και τη Eurobank, για την τιμή που μου έκαναν να με καλέσουν να παρουσιάσω, μαζί με άλλους διακεκριμένους ομιλητές, ένα εξαιρετικό βιβλίο. Έχει ιδιαίτερη σημασία, κατά τη γνώμη μου, το γεγονός ότι αυτό είναι το πρώτο και ίσως το μοναδικό βιβλίο στην Ελληνική γλώσσα που αναλύει συστηματικά και πολύπλευρα το θέμα της οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε το 2007 στις ΗΠΑ, ως κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και επεκτάθηκε με πρωτοφανή ταχύτητα σε οικονομική κρίση του συνόλου της υφηλίου. Πολύ γρήγορα επίσης, η κρίση αυτή εξελίχθηκε σε δημοσιονομική κρίση των χωρών της περιφέρειας της Ευρωζώνης. Το βιβλίο που σας παρουσιάζουμε σήμερα με τον τίτλο «Από τη διεθνή κρίση στην κρίση της Ευρωζώνης και της Ελλάδας: Τι μας επιφυλάσσει το μέλλον;», αποτελεί μια συλλογή άρθρων από διακεκριμένους οικονομολόγους και πανεπιστημιακούς οι οποίοι συνδυάζουν βαθιά γνώση της οικονομικής θεωρίας και μεγάλη πρακτική εμπειρία στον οικονομικό και χρηματοοικονομικό χώρο. Στον τόμο, μεταξύ άλλων, αναλύονται τα αίτια που οδήγησαν στη σημερινή πολλαπλή κρίση, ενώ παρουσιάζονται συγκεκριμένες προτάσεις για έξοδο από αυτήν. Αξίζουν πράγματι συγχαρητήρια στους επιμελητές της έκδοσης το Νίκο Καραμούζη και τον Γκίκας Α. Χαρδούβελη για την πολύ κοπιώδη προσπάθεια τους να βρουν τους συγγραφείς και μέσα σε πολύ λίγο χρόνο να μας παραδώσουν το βιβλίο που έχουμε στα χέρια μας. Τα αίτια της κρίσης, οι συνέπειες της και το ξεπέρασμα της είναι τα βασικά θέματα του βιβλίου. Το πρώτο ερώτημα είναι που οφείλεται η
2 κρίση. Οι απόψεις ποικίλουν. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι ο πυρήνας της βρίσκεται σε αυτό που ανάφερε ο κ. Greenspan προς τον εκπρόσωπο του Κογκρέσου κ. Henry Waxman: «Έκανα λάθος στην εκτίμησή μου ότι το ιδιωτικό συμφέρον των οργανισμών, συγκεκριμένα των τραπεζών και άλλων, ήταν τέτοιο που θα οδηγούσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην προστασία των μετόχων και της μετοχικής αξίας των εταιρειών τους [ ] Έσπασε ένας βασικός πυλώνας του ανταγωνισμού και των ελεύθερων αγορών. Και με σοκάρισε. Ακόμη δεν έχω πλήρως καταλάβει τι ακριβώς συνέβη». Με απλά λόγια, η κρίση ξεκίνησε από αυτό που λέει μια παλιά βρετανική παροιμία, την οποία φαίνεται ότι ξεχάσαμε, ότι δηλαδή «η αγορά είναι καλός υπηρέτης, αλλά κακό αφεντικό.» Μετά από μια παρατεταμένη περίοδο ταχείας οικονομικής μεγέθυνσης σε όλο τον κόσμο, με τη νέα παγκοσμιοποίηση να εισάγει σημαντικούς νέους παίκτες στη διεθνή οικονομική σκηνή, οι περισσότεροι οικονομολόγοι και αναλυτές θεώρησαν ότι η πιθανότητα παγκόσμιας οικονομικής κρίσης ήταν πολύ μικρή. Είναι αλήθεια ότι, την περίοδο αυτή, τα τελευταία 20 χρόνια, είχαμε κάποιες κρίσης, οι οποίες όμως ήταν σε περιφερειακό επίπεδο, οι οποίες είτε ξεπεράστηκαν σχετικά γρήγορα, είτε επειδή οι επιπτώσεις τους αφορούσαν συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές και δεν επηρέασαν τον υπόλοιπο κόσμο ξεχάστηκαν. Δεν είναι αλήθεια ότι το οικονομικό επάγγελμα δεν μπόρεσε να προβλέψει την κτίση. Πολλοί οικονομολόγοι, από τις αρχές του 2000 έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου.. Όπως ανέφερε ήδη από το 2003 ο J. Stiglitz στο βιβλίο του The Roaring Nineties, η απληστία που χαρακτήριζε τους ανθρώπους των χρηματαγορών δεν ήταν καλό, ούτε για τις εταιρίες, ούτε για τα άτομα ούτε για την κοινωνία. Αν μάλιστα
3 αυτή αφεθεί ανέλεγκτη τόνιζε μπορεί να οδηγήσει σε παρανοήσεις, στρεβλώσεις και καταστροφές. Μέσα στην ευφορία όμως που επικρατούσε, κανείς δεν άκουγε ή δεν ήθελε να ακούσει. Το χρονικό της κρίσης παρουσιάζεται με εξαιρετική ενάργεια και πληρότητα στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου. Ο κ. Χαρδούβελης δεν κάνει απλά και μόνο μια λεπτομερειακή αφήγηση των συμβάντων, αναλύει συστηματικά τις αιτίες που οδήγησαν από τη μία φάση στην άλλη και περιγράφει εξαιρετικά τις μελλοντικές προοπτικές του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος, της παγκόσμιας οικονομίας, της Ευρωζώνης και της Ελλάδας ειδικότερα. Στη συνέχεια, το βιβλίο σε τέσσερις ενότητες, όπου πολύ γνωστοί οικονομολόγοι, παρουσιάζουν τις απόψεις τους. Στην πρώτη, παρουσιάζονται τα αίτια της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης. Στη δεύτερη, αναλύονται οι επιπτώσεις της κρίσης στην οικονομία και στη χρηματοοικονομική πρακτική, με αναφορά και στη δημοσιονομική κρίση στην Ελλάδα. Στην τρίτη, παρουσιάζονται απόψεις και προτάσεις για το μέλλον της χρηματοοικονομικής εποπτείας και τη σταθερότητα του χρηματοοικονομικού συστήματος. Στην τέταρτη ενότητα αναλύονται θέματα που αφορούν την εξελισσόμενη κρίση στην Ευρωζώνη και παρουσιάζονται συγκεκριμένες προτάσεις για την έξοδο από αυτήν και τη σταθεροποίηση της Ευρωζώνης. Τέλος, στον επίλογο του βιβλίου, ο Ν. Καραμούζης, μετά από μια σύνοψη των αιτίων και των επιπτώσεων της κρίσης αναφέρεται αρκετά διεξοδικά στην Ελλάδα και στο πως η χώρα μας θα μπορούσε να βρει οδούς εξόδου από την κρίση. Διαβάζοντας το βιβλίο, επιτρέψτε μου να πω ότι το θεωρώ ως τον πρώτο τόμο μιας έκδοσης για την κρίση. Προσδοκώ ότι ο οι επιμελητές
4 θα προσπαθήσουν να εκδώσουν ένα δεύτερο τόμο με αποκλειστική θεματολογία την Ελλάδα. Ακούμε και βλέπουμε κάθε μέρα έντονες συζητήσεις για τις διαρθρωτικές αλλαγές, χωρίς όμως και πολύ τεκμηριωμένες αναλύσεις. Ένας τόμος, αντίστοιχος με τον σημερινό, γι αυτά τα θέματα θα ήταν πολύ χρήσιμος. Με αφορμή το βιβλίο και τις απόψεις των συγγραφέων, επιτρέψτε μου να διατυπώσω και μερικές δικές μου σκέψεις για το πώς οδηγηθήκαμε στη δημοσιονομική κρίση στη χώρα μας και στο πως, κατά τη γνώμη μου, δεν θα έχουμε στο μέλλον επανάληψη παρόμοιων καταστάσεων. Ένα βασικό ερώτημα που τίθεται είναι γιατί η χώρα μας δεν μπόρεσε να τιθασεύσει το δημοσιονομικό της έλλειμμα και να μειώσει το δημόσιο χρέος της, παρά την ισχυρή αύξηση του ΑΕΠ για μακρά χρονική περίοδο; Οι απαντήσεις που μπορούν να δοθούν είναι πολλές, με πιο συνηθισμένη την απάντηση ότι το πολιτικό μας σύστημα δεν έχει το θάρρος να πάρει τα δύσκολα και μη δημοφιλή μέτρα που απαιτούνταν. Μια πιο διεισδυτική ανάλυση όμως αποκαλύπτει ότι ίσως αυτή η αδυναμία του πολιτικού μας συστήματος οφείλεται στη δυσλειτουργία ή και ανυπαρξία σύγχρονων και αποτελεσματικών θεσμών, οι οποίοι δημιουργούν ελέγχους και αντίβαρα σε μια Δημοκρατία, και συντελούν στο να είναι το πολιτικό σύστημα πιο υπεύθυνο. Με θεσμούς εννοούμε τους βασικούς κανόνες που διέπουν τη διαμόρφωση και άσκηση της οικονομικής πολιτική μιας χώρας Το θέμα είναι αρκετά σύνθετο και γι αυτό στη θα περιοριστώ στο θέμα των δημοσιονομικών θεσμών. Στην Ελλάδα, παρά τις τεράστιες αλλαγές που έγιναν, τόσο στην τεχνολογία όσο και στο ευρύτερο πλαίσιο της οικονομίας μας, ιδίως μετά την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωζώνη,
5 πολλοί από τους βασικούς μας θεσμούς δεν έχουν προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Χαρακτηριστική εξαίρεση αποτελεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Μεθοδικά και σταδιακά έγιναν σημαντικές αλλαγές στη δεκαετία του 1990 και το τραπεζικό σύστημα μας σύστημα αναμορφώθηκε ολοκληρωτικά. Δεν είναι τυχαίο το ότι το ελληνικό τραπεζικό σύστημα δεν κλονίστηκε από τη διεθνή χρηματοοικονομική κρίση. Αλλά και μετά το ξέσπασμα της δημοσιονομικής κρίσης και τη δραματική υποβάθμιση της αξιολόγησης της ελληνικής οικονομίας, οι τράπεζες έχουν επιδείξει σημαντικές αντοχές και παραμένουν κατά βάση υγιείς. Κάτι τέτοιο δεν έγινε δυστυχώς σε άλλους τομείς και ιδιαίτερα στο δημοσιονομικό τομέα. Οι αδυναμίες και ανεπάρκειες του δημοσιονομικού μας συστήματος δεν φάνηκαν στην περίοδο της αδιάκοπης οικονομικής μεγέθυνσης, που ξεκίνησε με την προσπάθεια της ένταξης της χώρας μας στην ΟΝΕ, μέχρι το 2008. Με τη διεθνή όμως κρίση και την εκδήλωση της δημοσιονομικής κρίσης στην Ελλάδα, έγινε φανερό ότι η τιθάσευση του ελλείμματος και η μείωση του τεράστιου δημόσιου χρέους είναι πλέον θέμα εθνικής επιβίωσης. Ποια τα αίτια της δημοσιονομικής κρίσης; Αναμφίβολα οι ανεύθυνες πολιτικές που ακολουθήθηκαν στο παρελθόν και η αδυναμία του πολιτικού μας συστήματος να ελέγξει τις δημόσιες δαπάνες και να αυξήσει τα φορολογικά έσοδα, όχι μέσα από αύξηση συντελεστών, αλλά μέσα από διεύρυνση της φορολογικής βάσης. Δεν δέχομαι όμως ότι δεν έγιναν κάποιες προσπάθειες. Αν αυτές απέτυχαν, αυτό οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό, κατά τη γνώμη μου, στους αδύναμους και ανεπαρκείς δημοσιονομικούς θεσμούς της χώρας μας. Πολύ συνοπτικά θα
6 προσπαθήσω να παρουσιάσω κάποιες από τις αδυναμίες και ανεπάρκειες των θεσμών αυτών είναι: Ξεπερασμένο σύστημα σύνταξης και εκτέλεσης προϋπολογισμού. Έλλειψη διαφάνειας στον κρατικό προϋπολογισμό και απουσία μηχανισμών ελέγχου της ακρίβειας των στοιχείων. Απουσία μεσοπρόθεσμου σχεδιασμού. Οι όποιοι έλεγχοι δαπανών είναι έλεγχοι νομιμότητας και μόνο και δεν υπάρχουν μηχανισμοί ελέγχου αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας.. Τα πληροφοριακά συστήματα παρακολούθησης εκτέλεσης των δαπανών είναι ακόμη πρωτόγονα. Ακόμη και το ΤΑΧΙS έχει προβλήματα. Ο ρόλος του Κοινοβουλίου είναι πολύ περιορισμένος και πέρα από την ψήφιση του προϋπολογισμού δεν ασκεί κανένα ουσιαστικό ρόλο στην εκτέλεση του. Η φορολογική διοίκηση λειτουργεί με πρότυπα οργάνωσης που είναι ξεπερασμένα και η φοροδιαφυγή είναι ενδημικό φαινόμενο. Η φορολογική μας νομοθεσία είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα του φορολογουμένου για τις υποχρεώσεις του. Το σύστημα φορολογικών ελέγχων είναι τέτοιο που δημιουργεί κίνητρα για φοροδιαφυγή και διαφθορά.
7 Η μόνη ουσιαστική οδός επίλυσης φορολογικών διαφορών είναι τα δικαστήρια και με τις αδυναμίες που αυτά παρουσιάζουν η απονομή δικαιοσύνης είναι και αναποτελεσματική και παίρνει υπέρμετρα πολύ χρόνο. Οι προϋπολογισμοί εκτός κεντρικής κυβέρνησης ελάχιστα πληρούν τις σύγχρονες απαιτήσεις λογιστικών προτύπων και διαφάνειας. Είναι αλήθεια ότι μετά την κρίση έχουν ληφθεί μια σειρά από μέτρα που βελτιώνουν την κατάσταση, αλλά οι θεσμικές αδυναμίες και τα θεσμικά κενά συνεχίζουν να είναι σημαντικά. Με το νόμο 3871 του 2010 για τη Δημοσιονομική Διαχείριση και Ευθύνη εισάγονται μια σειρά από αξιοσημείωτες καινοτομίες. Οι αλλαγές του νέου νόμου είναι πράγματι φιλόδοξες και η υλοποίηση τους θα βελτιώσει σημαντικά τη διαφάνεια, την αποτελεσματικότητα και τη λογοδοσία της κυβέρνησης και των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των φορέων του Δημοσίου. Μια πιο προσεκτική εξέταση όμως δείχνει ότι ο νόμος, αν και προς τη σωστή κατεύθυνση δεν είναι τόσο τολμηρός όσο θα μπορούσε. Παρά τις όποιες επιφυλάξεις που μπορεί να εκφράσει κανείς, ο νόμος 3871/2010 αποτελεί ένα σημείο εκκίνησης για αλλαγές που θα αλλάξουν ριζικά τη δημοσιονομική διαχείριση της χώρας. Σε ό,τι αφορά τη φορολογία, ένας νέος έρχεται ο οποίος εισάγει μια σειρά από καινοτομίες, όπως η αλλαγή στο σύστημα φορολογικών ελέγχων, η διαιτητική επίλυση των φορολογικών διαφορών, η δημιουργία ειδικού οργάνου που θα ελέγχει περιπτώσεις διαφθοράς, ο Εισαγγελέας Οικονομικού Εγκλήματος, η δυνατότητα συμψηφισμού
8 οφειλών, κ.α. Όλα αυτά είναι στη σωστή κατεύθυνση, αλλά ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας του φοροεισπρακτικού μηχανισμού δεν αλλάζει φιλοσοφία. Προσωπικά θα περίμενα ένα νομοσχέδιο ειδικά επικεντρωμένο στην αναδιάρθρωση της φορολογικής διοίκησης και όχι μερικές διατάξεις διάσπαρτες σ ένα νομοσχέδια με πλήθος άλλων ρυθμίσεων από τη φορολογία μερισμάτων μέχρι την αξιοποίηση ακίνητης περιουσίας. Ειδικότερα για το θέμα της διαφθοράς βλέπουμε ότι και το Υπουργείο Οικονομικών εισάγει ειδικές διατάξεις, με τη δημιουργία ειδικού όργανο Παρόμοιες διατάξεις βρίσκουμε σε νομοσχέδια που αφορούν άλλα υπουργεία. Φτάσαμε το κάθε Υπουργείο, ή και η κάθε υπηρεσία να έχει τη δική του μονάδα πάταξης της διαφθοράς. Εδώ και πολλά χρόνια διερωτώμαι και το έχω επισημάνει. Αντί να έχουμε διάσπαρτες υπηρεσίες εδώ κι εκεί, που δρουν ασυντόνιστα μεταξύ τους, είναι δύσκολο να γίνει μια ενιαία ανεξάρτητη αρχή, σε εθνικό επίπεδο, που θα ασχολείται με τα θέματα διαφθοράς; Η εμπειρία από άλλες χώρες που ίδρυσαν τέτοιες αρχές είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική. Είναι αλήθεια ότι τον τελευταίο χρόνο έχουν γίνει πολλά, πολύ περισσότερα απ ότι τα τελευταία είκοσι χρόνια για να αλλάξει το θεσμικό πλαίσιο του δημοσιονομικού μας συστήματος. Η κρίση πιέζει και ζητούμε να γίνουν πολλά. Όμως, όπως δείχνει και η διεθνής εμπειρία, όλες οι μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση θεσμών ή τη δημιουργία νέων δεν είναι μόνο τεχνικές μεταβολές, αλλά πολιτικές διαδικασίες, που παίρνουν χρόνο και αντιμετωπίζουν ισχυρές αντιστάσεις. Γι αυτό και η ψήφιση νόμων είναι το πρώτο μόνο στάδιο
9 μιας διαρθρωτικής αλλαγής. Η ολοκλήρωση της απαιτεί την ύπαρξη μηχανισμών και διαδικασιών που θα υλοποιήσουν τους νόμους. Και σε αυτό η χώρα μας υστερεί χαρακτηριστικά. Το δυστύχημα στον τόπο μας είναι ότι ακόμη και οι πιο εύλογες και γενικότερα αποδεκτές θεσμικές αλλαγές γίνονται πεδία έντονων πολιτικών αντιπαραθέσεων, αντί να είναι πεδία σύγκλησης απόψεων και θέσεων. Κυρίες και κύριοι, Ο τόπος μας βιώνει μια πολύ δύσκολη περίοδο. Οι επιπτώσεις της κρίσης δεν είναι σύμμετρες σε όλα τα στρώματα του Ελληνικού λαού. Οι διαρθρωτικές αλλαγές που είναι σε εξέλιξη δημιουργούν τις προϋποθέσεις όχι μόνο για οικονομική ανάκαμψη, αλλά και για πιο δίκαιο μοίρασμα του μόχθου των εργαζομένων. Είναι πλέον καιρός να περιοριστούν και να εξαλειφθούν οι πρόσοδοι τις οποίες αποκομίζουν πολλές επαγγελματικές κατηγορίες εις βάρος των πολλών. Από τον τόμο που έχουμε στα χέρια μας είναι φανερό ότι η παγκόσμια χρηματοπιστωτική και μετέπειτα οικονομική κρίση δεν προέκυψε τυχαία. Ήταν αποτέλεσμα λαθεμένων επιλογών και πολιτικών και αμέλειας για τα μαθήματα της ιστορίας. Το ίδιο πιστεύω ότι συνέβη και στην Ελλάδα. Σε καλές εποχές δεν μπορέσαμε ή δεν θελήσαμε να αποδεχθούμε τη νέα πραγματικότητα και να προσαρμοστούμε. Τώρα καλούμαστε να κάνουμε μέσα σε λίγους μήνες ότι δεν κάναμε επί δεκαετίες. Το ερώτημα που συχνά τίθεται είναι αν κάνοντας όλες αυτές τις διαρθρωτικές αλλαγές θα αλλάξουν τα πράγματα και η Ελλάδα θα ξαναβρεί αναπτυξιακή διέξοδο. Δεν είμαι σίγουρος. Είναι όμως απολύτως βέβαιο ότι για να μπορέσει η χώρα μας να ξαναμπεί σε διατηρήσιμη αναπτυξιακή τροχιά, οι αλλαγές αυτές πρέπει να γίνουν.
10 Και στην περίπτωση μας, νομίζω ότι ισχύει αυτό που έλεγε ο Δαρβίνος, ότι δηλαδή δεν είναι τα πιο δυνατά ή πιο έξυπνα είδη που επιβιώνουν, αλλά εκείνα που ανταποκρίνονται καλύτερα στις αλλαγές που επέρχονται. Σε τελική ανάλυση είμαι αισιόδοξος ότι στο τέλος θα τα καταφέρουμε. Στηριζόμενοι στις δικές μας δυνάμεις, και πιστεύοντας ότι το μέλλον ανήκει σε αυτούς που δεν περιμένουν την άνωθεν ή την έξωθεν σωτηρία θα διαψεύσουμε τις Κασσάνδρες και η πατρίδα μας θα βρει τη θέση που της αξίζει.