ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ Όπως αναφέρθηκε, παραδοσιακά οι πολιτικοί ηγέτες στην Ελλάδα αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό την ανακίνηση του Κυπριακού, που μοιραία θα έφερνε τη χώρα μας σε αντιπαράθεση με τους Βρετανούς. Είναι χαρακτηριστικά αυτά που είπε ο Ν. Πλαστήρας στον Μακάριο σε μια συνάντησή τους: «... Άκουσε, Μακαριότατε, εάν ερχόσουν στην πτωχή μου καλύβα και μου ζητούσες να πάω να πολεμήσω για την Κύπρο θα το έκανα ευχαρίστως γιατί είμαι στρατιώτης, αλλά έρχεσαι στο γραφείο του Πρωθυπουργού της Ελλάδας και μου ζητάς να κάψω την Ελλάδα χωρίς να μπορώ να ωφελήσω την Κύπρο, κάθισε λοιπόν ήσυχος...»*. * Μ. Χριστοδούλου, Η Πορεία μιας Εποχής: Η Ελλάδα, η Κυπριακή Ηγεσία και το Κυπριακό Πρόβλημα, εκδ. Φλώρος, Αθήνα 1987, σ. 71. 15
ΑΙΓΑΙΟ: ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ Ο φόβος ήταν ότι η ανακίνηση του Κυπριακού θα έφερε μοιραία σε σύγκρουση την Ελλάδα με τη Βρετανία, και γενικότερα τα συμφέροντα του δυτικού Συνασπισμού. Κοινή εκτίμηση της πολιτικής ηγεσίας της Ελλάδας ήταν ότι η προώθηση του κυπριακού αιτήματος για αυτοδιάθεση, κάτω από τις διεθνείς συνθήκες της εποχής εκείνης, θα είχε αρνητικά αποτελέσματα για τα εθνικά μας συμφέροντα. Εντούτοις, υπό την πίεση της ελλαδικής κοινής γνώμης, κυρίως της νεολαίας και του Μακαρίου, η κυβέρνηση των Αθηνών αναγκάζεται, την άνοιξη του 1954, να προσφύγει στον ΟΗΕ και να προτείνει την εγγραφή του θέματος στην Ημερήσια Διάταξη της Συνόδου με τίτλο: «Εφαρμογή υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών της αρχής των ίσων δικαιωμάτων και αυτοδιάθεσης των λαών και εις την περίπτωση της Κύπρου». Όπως αναφέραμε προηγουμένως, οι αρχηγοί των πολιτικών κομμάτων της Ελλάδας ήταν αντίθετοι με την προσφυγή. Παρ όλα αυτά, κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης και του κυπριακού ελληνισμού αναγκάστηκαν να συμφωνήσουν. Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ με ψήφους πενή- 16
ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ ντα υπέρ έναντι οχτώ αποχών έκρινε ότι, επί του παρόντος, δεν είναι σκόπιμη η εξέταση του θέματος και αποφάνθηκε όπως τούτο εξεταστεί μελλοντικά. Η απόφαση δεν ικανοποίησε την ελληνική πλευρά. Είχε όμως και ένα θετικό για μας στοιχείο, με την έννοια ότι το Κυπριακό αναγνωρίστηκε ως διεθνές πρόβλημα και όποια λύση θα δινόταν στο μέλλον θα βασιζόταν στις αρχές του Διεθνούς Οργανισμού. Οι Βρετανοί από την άλλη μεριά κατανόησαν ό- τι ο ΟΗΕ δεν είναι το κατάλληλο forum για συζήτηση ενός θέματος όπως το Κυπριακό, που τους έφερε σε αντιπαράθεση με τη μεγάλη ομάδα των αδέσμευτων. Αποφάσισαν λοιπόν να κάνουν στροφή στην πολιτική τους και άρχισαν να επιδεικνύουν ενδιαφέρον για τη συζήτηση του θέματος στα πλαίσια πολυμερών διασκέψεων που θα περιλάμβαναν ως μέλη και τους Τούρκους. Είναι σαφές ότι οι πραγματικές προθέσεις των Βρετανών δεν ήταν μια δίκαιη λύση για το Κυπριακό, αλλά η μετεξέλιξη του θέματος από ελληνοβρετανική διαφορά σε ελληνοτουρκική, με τους Βρετανούς σε ρόλο επιδιαιτητή! Ο μόνος που αντέδρασε μέχρι τέλους στη διαδι- 17
ΑΙΓΑΙΟ: ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ κασία των διασκέψεων, με συμμετοχή και της Τουρκίας, ήταν ο Μακάριος, ο οποίος είχε αντιληφθεί την παγίδα, δεν κατόρθωσε όμως να μεταπείσει την ελληνική κυβέρνηση, την οποία στο ζήτημα αυτό υ- ποστήριζαν και τα ανάκτορα. Σε προσωπικό μήνυμά του ο Παύλος χαρακτήριζε τη βρετανική πρωτοβουλία «διορατική»! Όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια, η συμμετοχή μας στις διασκέψεις αυτές, παρουσία και τουρκικής αντιπροσωπείας, υπήρξε σφάλμα που κόστισε στην Κύπρο και την Ελλάδα. Η συμμετοχή της Άγκυρας στις συζητήσεις για το Κυπριακό ακύρωσε de facto τις διατάξεις της Συνθήκης της Λωζάννης, με βάση τις οποίες η Τουρκία είχε παραιτηθεί από κάθε αξίωση επί της Μεγαλονήσου (άρθρα 16 και 20). Τη συσχέτιση των διαβουλεύσεων, εκτός του πλαισίου του ΟΗΕ, με τις στρατηγικές βλέψεις της Τουρκίας εξέθεσε καθαρά ο τότε Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Φατίν Ρουστού Ζορλού στη Διάσκεψη του Λονδίνου. Είναι φανερό ότι η τουρκική διπλωματία θεωρούσε τις πρόνοιες της Συνθήκης της Λωζάννης ως ένα πλέγμα στρατηγικών διευθετήσεων που δια- 18
ΣΤΟΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ σφάλιζε την άμυνά της. Επομένως όποια αλλαγή στο καθεστώς αυτό έδινε το δικαίωμα στην Άγκυρα να ε- πιδιώξει νέες ρυθμίσεις στην περιοχή. Είναι αμφίβολο αν η ελληνική πλευρά έδωσε σημασία στην προειδοποίηση αυτή των Τούρκων. 19
ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Ως συνέπεια της αλλαγής τακτικής εκ μέρους της Βρετανίας από τον ΟΗΕ στις πολυμερείς διασκέψεις σε ό,τι αφορά τον χειρισμό του Κυπριακού, συγκαλείται το 1959 η Διάσκεψη της Ζυρίχης, στην οποία μεταξύ άλλων μονογραφήθηκαν δύο σημαντικές συνθήκες: η Συνθήκη Εγγύησης και η Συνθήκη Συμμαχίας. Η πρώτη χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους το 1974 ως νομικό έρεισμα για την εισβολή στη Μεγαλόνησο. Ακολούθησε η πενταμερής του Λονδίνου, όπου οι Βρετανοί παρουσίασαν μια σειρά εννέα κειμένων με τίτλο «Συμφωνημένη βάση για την οριστική λύση του Κυπριακού». 21
ΑΙΓΑΙΟ: ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ Σε αυτήν περιέλαβαν και θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος, ένα από τα οποία καθορίζει ότι: «Η Δημοκρατία της Κύπρου αναλαμβάνει την υ- ποχρέωση να μη συμμετάσχει σε πολιτικές ή οικονομικές ενώσεις με οποιοδήποτε άλλο κράτος». Μια προσεχτική ανάγνωση του νομικού αυτού κατασκευάσματος των Βρετανών αποκαλύπτει ότι ε- γκαθίσταται στην Κύπρο ένα καθεστώς δεσμευμένης ανεξαρτησίας που περιέχει το σπέρμα της διχοτόμησης. Μια μικρή μειοψηφία επιβάλλει τη βούλησή της στη μεγάλη πλειοψηφία που είναι Ελληνοκύπριοι. Στην άλλη όχθη, ο Τουρκοκύπριος ηγέτης Φαζίλ Κιουτσούκ πανηγυρίζει για τις συμφωνίες Ζυρίχης- Λονδίνου και δηλώνει: «Ακριβώς πριν από ογδόντα χρόνια ο τουρκικός στρατός αποχωρούσε από την Κύπρο. Του χρόνου επιστρέφει την ίδια ημερομηνία. Σήμερα εμφανιζόμαστε σαν κυρίαρχοι της νήσου με τα ίδια δικαιώματα, ίσο τρόπο ζωής. Σαν κύριοι στο εξής θα διοικούμε τον εαυτό μας. Οποιοσδήποτε νόμος θεσπιστεί πρέπει να εγκριθεί από τον (Τούρκο) Αντιπρόεδρο. Η τουρκική σημαία θα κυματίζει πάνω από το κεφάλι μας». 22
ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ Η ανισοβαρής κατανομή εξουσιών αποτέλεσε α- φορμή διενέξεων μεταξύ των δύο κοινοτήτων της νήσου, που πολλές φορές κατέληγαν σε βίαιες συγκρούσεις και αιματοχυσία. Είναι η εποχή που ο διαβόητος Υφυπουργός Α- ποικιών της Βρετανίας Χένρι Χόπκινσον έκανε τη γνωστή δήλωσή του: «Υπάρχουν ορισμένα μέλη της Κοινοπολιτείας τα οποία, λόγω ιδιαζουσών συνθηκών, ουδέποτε πρέπει να αναμένουν ότι θα καταστούν πλήρως ελεύθερα». Η κατάσταση στην Κύπρο εξελισσόταν όπως την είχαν σχεδιάσει οι Βρετανοί. Η διένεξη με την Αγγλία είχε μετεξελιχτεί σε ελληνοτουρκική, σηματοδοτώντας την έναρξη ενός μακροχρόνιου αγώνα μεταξύ των δύο νατοϊκών χωρών. Δύο εχθροί σε μία Συμμαχία! Οι Τούρκοι, ερμηνεύοντας την ενέργεια του Μακαρίου, να ζητήσει τον Δεκέμβριο του 1963 την α- ναθεώρηση του Συντάγματος της Κύπρου, ως προσπάθεια αλλαγής του status quo της Λωζάννης, επιχειρούν την πρώτη εδαφική διχοτόμηση της νήσου, ενώ παράλληλα εγκαινιάζουν μια επιθετική πολιτική στο Αιγαίο, με προφανή στόχο την αναθεώρηση του καθεστώτος του. Υλοποιούν δηλαδή ό,τι υπαινίχτηκε ο Ζορλού στο Λονδίνο το 1959. 23
ΑΙΓΑΙΟ: ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ ΚΑΙ ΡΟΛΟΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ Η σύγκρουση λοιπόν με την Τουρκία επεκτείνεται τώρα και στον ελλαδικό χώρο, με τη χρησιμοποίηση διπλωματικών και στρατιωτικών μέσων, και δημιουργείται ένταση... Ο αγώνας από πλευράς μας άρχισε με λαβωμένο το εσωτερικό μας μέτωπο. Με ανοιχτές ακόμα τις πληγές του Εμφυλίου, εμπλακήκαμε σε έναν μακροχρόνιο αγώνα για την αντιμετώπιση των επεκτατικών σχεδίων της Τουρκίας και της υπονόμευσης από «φίλους». Όπως θα δούμε στη συνέχεια, η πολιτική ηγεσία του τόπου δεν είχε υπό τον έλεγχό της την κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας. Ο ε- χθρός βρισκόταν εντός των τειχών! 24