ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΣΜΖΜΑ ΓΔΧΓΡΑΦΗΑ ΠΣΤΥΙΑΚΗ ΔΡΓΑΙΑ ΘΔΜΑ ΔΡΓΑΗΑ: ΤΝΟΡΑ ΚΑΙ ΔΛΛΑΓΑ: ΓΔΩΓΡΑΦΙΚΔ ΚΑΙ ΙΣΟΡΙΚΔ ΓΙΑΣΑΔΙ ΑΠΟ ΣΟ 1830 ΜΔΥΡΙ ΗΜΔΡΑ

ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΣΜΖΜΑ ΓΔΧΓΡΑΦΗΑ ΠΣΤΥΙΑΚΗ ΔΡΓΑΙΑ ΘΔΜΑ ΔΡΓΑΗΑ: ΤΝΟΡΑ ΚΑΙ ΔΛΛΑΓΑ: ΓΔΩΓΡΑΦΙΚΔ ΚΑΙ ΙΣΟΡΙΚΔ ΓΙΑΣΑΔΙ ΑΠΟ ΣΟ 1830 ΜΔΥΡΙ ΗΜΔΡΑ λνκα θνηηεηή: Κνπξηίλνο Υξπζφζηνκνο Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: Υσξηαλφπνπινο Ησάλλεο ΜΤΣΙΛΗΝΗ 2011 1

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΔΙΑΓΩΓΗ... 4 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΝΟΡΑ: ΙΣΟΡΙΚΗ ΑΝΑΓΡΟΜΗ... 6 1.1 χλνξα... 6 1.2 χλνξα θαη Κξάηνο... 8 1.3 χλνξα θαη Έζλνο - Κξάηνο... 10 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2: Θεωρηηικές Γεωγραθικές σζηηήζεις για ηα ύνορα.... 15 2.1 Θεσξεηηθέο ζπδεηήζεηο γηα ηα ζχλνξα... 15 2.2 χλνξα θαη ζπιινγηθέο ηαπηφηεηεο... 18 2.3 Υάξηεο θαη ζχλνξα... 19 2.4 Ννεηηθνί ράξηεο (mental maps)... 22 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3: Παγκοζμιοποίηζη και ύνορα: Γιεθνικές και Τπερεθνικές διαζηάζεις... 23 3.1 χλνξα ΝΑΣΟ θαη ΔΔ... 26 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4: Ιζηορική αναδρομή ηης εδαθικής ολοκλήρωζης ηης Δλλάδας (1830-1947)... 31 4.1 Ζ αλαγλψξηζε ηνπ Διιεληθνχ θξάηνπο... 32 4.2 Ζ πξνζάξηεζε ησλ Δπηαλήζσλ... 34 4.3 Ζ πξνζάξηεζε ηεο Θεζζαιίαο... 38 4.4 Οη Βαιθαληθνί πφιεκνη... 40 4.5 Α Παγθφζκηνο πφιεκνο... 42 4.6 Β Παγθφζκηνο πφιεκνο... 45 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5: Έρεσνα Μελέηης... 48 5.1 ηφρνη ηεο έξεπλαο... 48 5.2 Σν δείγκα ηεο έξεπλαο... 48 5.3 Ζ κέζνδνο πνπ αθνινπζήζεθε... 50 5.4 Ζ λνεηηθή ραξηνγξάθεζε σο κέζνδνο ζπιινγήο δεδνκέλσλ... 51 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 6: Παροσζίαζη Αποηελεζμάηων... 52 6.1 Σα ζχλνξα θαη ε Διιάδα... 52 6.2 Παξνπζίαζε δεδνκέλσλ λνεηηθήο ραξηνγξάθεζεο (mental mapping)... 57 6.2.1 Μαζεηέο Π.Δ (10 11 εηψλ)... 58 6.2.2 Φνηηεηέο παλεπηζηεκίνπ (18 25 εηψλ)... 61 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 7: σμπεράζμαηα - σζήηηζη... 65 2

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:... 68 Ι. ΔΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 68 ΙΙ. ΞΔΝΟΓΛΩΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 69 IΙΙ. ΓΙΑΓΤΚΣΙΑΚΟΙ ΣΟΠΟΙ... 69 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑΣΑ... 71 I. ΔΡΩΣΗΜΑΣΟΛΟΓΙΟ... 71 3

ΔΙΑΓΩΓΗ Σα ζχλνξα απνηεινχλ έλα ηξφπν νξηνζέηεζεο απφ ην αηνκηθφ σο ην ζπιινγηθφ επίπεδν κε θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο, πνιηηηζκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπληζηψζεο θαη απφ απηή ηελ άπνςε απνηεινχλ έλα δηαρξνληθφ θαηλφκελν ζηηο αλζξψπηλεο θνηλσλίεο. Ζ παξνχζα εξγαζία ελδηαθέξεηαη θπξίσο γηα ηα θξαηηθά ζχλνξα, έλα θαηλφκελν ην νπνίν παξνπζηάδεηαη πεξίπνπ ηνλ 17 ν αηψλα ζηελ Δπξψπε γηα λα δηαρπζεί ηνπο επφκελνπο αηψλεο ζε φιν ηνλ θφζκν. Σα ζχλνξα γηα ηελ επηζηήκε ηεο πνιηηηθήο γεσγξαθίαο είλαη έλα ζεκαληηθφ αληηθείκελν πνπ ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηε ζπγθξφηεζε ηνπ ρψξνπ θαη ηελ νξγάλσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Σν θνηλφ ζηνηρείν πνπ αλαδχεηαη απφ ηε κειέηε ησλ ζπλφξσλ είλαη φηη νη άλζξσπνη νξηνζεηνχζαλ θαη πξνζηάηεπαλ ηηο πεξηνρέο φπνπ δνχζαλ ή ηνπιάρηζηνλ ήηαλ έλαο απφ ηνπο ζηφρνπο ηνπο. ηελ Δπξψπε ηνπ 15 νπ κε 17 νπ αηψλα νη εγέηεο ησλ ηφηε απηνθξαηνξηψλ αλαδεηνχζαλ έλαλ ηξφπν λα κεηαηξέςνπλ ηελ ηνπηθηζηηθή αληίιεςε ησλ ππεθφσλ ηνπο ζε κία πην επξχηεξεο θιίκαθαο, πξνζπαζψληαο έηζη λα ελψζνπλ θαη λα ειέγμνπλ θεληξηθά ηε δηαζπαζκέλε ρσξηθά απηνθξαηνξία ηνπο. Μπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη απηέο νη πξνζπάζεηεο ζηελ Δπξψπε εθηείλνληαη απφ ηε πλζήθε ηεο Βεζηθαιίαο ην 1648 κέρξη ην ηέινο ηνπ 1 νπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ νη νπνίεο φκσο επηθέξνπλ λέεο ρσξηθέο δηαζπάζεηο θαη ζπζζσκαηψζεηο αιιά θαη δηεζλείο ζπλέπεηεο ηεο πνιηηηθήο νξγάλσζεο ηνπ ρψξνπ κε ηελ ζπγθξφηεζε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο. Μηα ζεηξά φκσο παξαγφλησλ αλαζπγθξνηνχλ απηή ηελ νξγάλσζε θαη νδεγνχλ ζε επαλαπξνζδηνξηζκνχο ηνπ ρψξνπ πνιηηηθά θαη ηεο νξηνζέηεζήο ηνπ. Έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο είλαη ε εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο ε νπνία ελ δπλάκεη ζπκβάιιεη ζηελ δηαθίλεζε θαη θηλεηηθφηεηα πιεξνθνξηψλ, θεθαιαίσλ θαη αλζξψπσλ πέξα θαη πάλσ απφ ηα ζχλνξα. Απηή ε αιιαγή θαη ε δηαδηθαζία αλαζπγθξφηεζεο θαη επαλαπξνζδηνξηζκνχ ηνπ ρψξνπ θαη ηεο νξηνζέηεζήο ηνπ απνηειεί ην αληηθείκελν ηεο παξνχζαο εξγαζίαο θπξίσο κέζα απφ ην παξάδεηγκα ηεο Διιάδαο θαη ησλ πνιηηηθψλ αιιαγψλ ησλ ζπλφξσλ αιιά θαη ηνπ ηξφπνπ πνπ νη άλζξσπνη αληηιακβάλνληαη ηα ζχλνξα. Ζ παξνχζα εξγαζία απνηειείηαη απφ έμη θεθάιαηα. Σν πξψην θεθάιαην πξαγκαηεχεηαη ηελ ηζηνξηθή αλαδξνκή γηα ηηο κνξθέο θαη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη άλζξσπνη νξηνζεηνχζαλ ηνλ ρψξν γηα λα εδξαηψζνπλ εδαθηθά ηελ εμνπζία ηνπο αιιά θαη ηηο ιεηηνπξγίεο θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ ηα ζχλνξα επηηεινχζαλ. Σν δεχηεξν θεθάιαην αθνξά ζηελ ζεσξεηηθή ζπδήηεζε γηα ηελ έλλνηα ησλ ζπλφξσλ, ηηο ζπδεηήζεηο γηα ηα ζχλνξα θαη ηηο ζπγθπξίεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ ζεκεξηλή κνξθή ηνπο. ην ηξίην θεθάιαην 4

παξνπζηάδνληαη νη δηεξγαζίεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ ζπλφξσλ ζήκεξα Σν ηέηαξην θεθάιαην αλαθέξεηαη ζηηο ηζηνξηθέο, θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο πνπ νδήγεζαλ ην Διιεληθφ θξάηνο ζηελ ζεκεξηλή ηνπ κνξθή απφ ην 1830 πνπ αλαγλσξίζηεθε σο αλεμάξηεην θαη θπξίαξρν θξάηνο, κέρξη ην 1947 φπνπ απφθηεζε ηελ ηειεπηαία εδαθηθή δηεχξπλζε. Σν πέκπην θεθάιαην αλαθέξεηαη ζην ζρεδηαζκφ θαη ηελ πινπνίεζε ηεο εκπεηξηθήο έξεπλαο. Σν έθην θεθάιαην αθνξά ζηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ πνπ ζπιιέρηεθαλ απφ ηνλ εξεπλεηή θαη παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ. Σέινο ζην έβδνκν θεθάιαην παξνπζηάδνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο εξγαζίαο 5

Κεθάλαιο 1: ύνορα: ιζηορική αναδρομή 1.1 ύνορα Σα ζχλνξα απνηεινχλ αλαπφζπαζην θνκκάηη νξηζκνχ ηεο εδαθηθήο θπξηαξρίαο ηνπ θξάηνπο εληφο ηεο νπνίαο ην ίδην αζθεί εμνπζία. Πξηλ ηελ εκθάληζε ησλ εζληθψλ θξαηψλ θαη ηελ ζεκεξηλή έλλνηα ησλ ζπλφξσλ, νη νκάδεο ησλ αλζξψπσλ πνπ ζηακάηεζαλ ηελ λνκαδηθή δσή θαη εγθαηαζηάζεθαλ ζε κηα πεξηνρή «νξηνζέηεζαλ» ηαπηφρξνλα απηή ηελ πεξηνρή γηα λα ηελ πξνζηαηεχζνπλ απφ ηξίηνπο (Θενδσξφπνπινο, 2000). ηελ αξραία Διιάδα νη πφιεηο-θξάηε, νη νπνίεο δελ απνηεινχζαλ ην κνλαδηθφ παξάδεηγκα ηέηνηνπ είδνπο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο δνκήο, ήηαλ δηνηθεηηθά αλεμάξηεηεο νληφηεηεο πνπ ε έθηαζή ηνπο δελ ήηαλ απζηεξά νξνζεηεκέλε. Υξεζηκνπνηνχζαλ σο ζεκείν αλαθνξάο ηελ νπηηθή επαθή ηεο αθξφπνιεο ηεο πφιεο-θξάηνπο κε ηελ επηθξάηεηά ηεο. πλήζσο νη κεγάιεο πφιεηο θξάηε είραλ ππφ ηελ πξνζηαζία ηνπο ή εληφο ηεο πεξηνρήο πνπ εμνπζίαδαλ θαη θάπνην ιηκάλη (Αζήλα Πεηξαηάο). Υαξαθηεξηζηηθφ απηήο ηεο δνκήο ζπλφξσλ ήηαλ ε έθηαζε ε νπνία ππνινγίδεηαη πεξίπνπ ζηα 6ρικ. Οη κεγαιχηεξεο πφιεηο κπνξεί λα είραλ θαη κηθξνχο νηθηζκνχο, άκεζα εμαξηεκέλνπο απφ απηέο θαη ζε κηθξή απφζηαζε, ελψ ε Αζήλα θαη ε πάξηε δηαηεξνχζαλ ππφ ηελ εμνπζία ηνπο, φληαο κεγάιεο δπλάκεηο ηεο επνρήο, θαη άιιεο πφιεηο-θξάηε σο απνηθίεο ή θαηαθηήζεηο (ηατλρανπεξ, 2009). Οη αξραίεο πφιεηο θξάηε φξηδαλ σο ζχλνξν ηελ πην απνκαθξπζκέλε πεξηνρή ηεο πφιεο ε νπνία δελ είρε αγξνηηθή ή είρε κεξηθή αγξνηηθή ρξήζε θαζψο θαη αλαγλσξηδφηαλ απφ φκνξεο πφιεηο θξάηε σο κεηαβαηηθή δψλε (απη., 361). Ζ έθηαζε ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο δηεπξπλφηαλ κέζα απφ θαηαθηήζεηο ζέηνληαο ην πξφβιεκα ηεο θχιαμεο ησλ ζπλφξσλ αιιά θαη ηεο νξηνζέηεζήο ηνπο. Έηζη ε Ρσκατθή θεληξηθή εμνπζία φξηδε ηα ζχλνξά ηεο ρξεζηκνπνηψληαο θαη απηή κε ηελ ζεηξά ηεο γεσκνξθνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά ηέηνηα πνπ λα δεκηνπξγνχλ εκπφδην ζε δηάθνξνπο εηζβνιείο φπσο π.ρ. ησλ ηξαληθψλ, γεξκαληθψλ θαη ζξαθηθψλ θχισλ. Υαξαθηεξηζηηθφ ήηαλ ην λνεηφ ηείρνο ην νπνίν είρε δεκηνπξγεζεί θαηά ηνλ 2 ν κ. Υ. αηψλα φπνπ ηα πνηάκηα ηνπ Ρήλνπ, Γνχλαβε θαη Δπθξάηε δεκηνπξγνχζαλ έλα θπζηθφ ηείρνο ην νπνίν εληζρπφηαλ ηαθηηθά απφ ζηξαηεχκαηα, θξνχξηα, παξαηεξεηήξηα ζε θπζηθέο νδνχο θαζψο θαη κηθξά ηείρε ηα ιεγφκελα «limes» εκπφδηα θαηά ησλ επηδξνκψλ ησλ θπιψλ πνπ πξναλαθέξακε (απη., 731). 6

Δηθφλα 1: Δηθφλα πνπ απεηθνλίδεη ηα φξηα ηνπ Ρσκατθνχ θξάηνπο Πεγή: http://en.wikipedia.org/wiki/limes Δηθφλα 2: Φσηνγξαθία Ρσκατθψλ Limes Πεγή: http://heritage-key.com/category/tags/roman-limes Μεηά ηελ πηψζε ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο θαη ηε δηαίξεζε ηεο ζε Γπηηθή θαη Αλαηνιηθή - θαη κεηέπεηηα Βπδαληηλή 1 - ε Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία αλαγλψξηδε σο ζχλνξα ηεο, ηα θπζηθά ζχλνξα γχξσ απφ ηε Μεζφγεην ζάιαζζα πνπ θαηά θαηξνχο φηαλ ε Απηνθξαηνξία ζπξξηθλσλφηαλ απνηεινχζαλ ζεκεία αλαθνξάο γηα ηελ κειινληηθή ηεο 1 ε νλνκαζία βπδαληηλή απηνθξαηνξία ήηαλ αλχπαξθηε σο νξνινγία θαη απνηειεί λενινγηζκφ (Καξαγηαλλφπνπινο, 1995). 7

επέθηαζε. ηελ πεξίπησζε ηνπ Βπδαληίνπ, φπσο θαη ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, ε ζπλνξηαθή πξνζηαζία ηνπ θξάηνπο απνηεινχζε κέιεκα ηεο θεληξηθήο εμνπζίαο ε νπνία κε ζπζηεκαηηθέο ηνπνζεηήζεηο ζηξαηησηηθψλ κνλάδσλ θαη θξνπξίσλ πξνζηάηεπε ηηο θπζηθέο νδνχο εηζφδνπ θπιψλ ζε εδάθε ηεο απηνθξαηνξίαο (Καξαγηαλλφπνπινο, 1995 :31-33). Ζ Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία εθάξκνζε κηα λένπ είδνπο πνιηηηθή πξνζηαζίαο ησλ ζπλφξσλ ηεο ζηε βάζε ηεο πνιπεζλνηηθήο ζχλζεζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ επηθξάηεηά ηεο θαζψο θαη ζηελ πνηθηιία ησλ θπιψλ νη νπνίεο είραλ εγθαηαζηαζεί εθηφο ησλ ζπλφξσλ ηεο. πλδχαζε ζηνηρεία απφ ηελ αξραία ειιεληθή παηδεία κε ηελ ρξηζηηαληθή ζξεζθεία σο κέζν νκνγελνπνίεζεο ηεο επηθξάηεηά ηεο θαη επηδίσμε ηνλ εμειιεληζκφ ησλ θπιψλ πνπ είραλ εγθαηαζηαζεί εθηφο ησλ ζπλφξσλ ηνπ θαη ηελ απεηινχζαλ κε εηζβνιέο (απη., 35). Ζ χπαξμε ζπλφξσλ πξηλ απφ ην έζλνο-θξάηνο, π.ρ. ζηηο αξραίεο πφιεηο θξάηε θαζψο θαη ζηηο Απηνθξαηνξίεο δελ ζεκαίλεη φηη φξηδαλ ηελ επηθξάηεηα ηνπο κε ην ίδην ηξφπν φπσο ηα έζλε- θξάηε. π.ρ. δελ παξαηηνχληαλ απφ κειινληηθέο πξνζπάζεηεο θαηάθηεζεο πέξαλ απηψλ. Απνηεινχζαλ ζεκεία αλαθνξάο θαη πξνζηαζίαο ησλ ήδε απνθηεκέλσλ εδαθψλ (Θενδσξφπνπινο, 2000 :14). Απηή ε εδαθηθή νξηνζέηεζε ζπλερίζηεθε γηα πνιινχο αηψλεο ελψ ζηε Γπηηθή Δπξψπε, ε κεγάιε απηνθξαηνξία ηνπ Καξινκάγλνπ αδπλαηψληαο λα θπβεξλεζεί απφ κηα θεληξηθή εμνπζία ρσξίδεηαη ζε θένπδα-θξαηίδηα ηα νπνία δηνηθνχληαλ απφ κία θεληξηθή αξηζηνθξαηηθή θαη απφιπηε εμνπζία. Οη δηνηθεηέο ησλ θένπδσλ, έρνληαο δψζεη έλαλ φρη θαη ηφζν ζαθή φξθν ζηνλ απηνθξάηνξα, απνβιέπνπλ ζηελ δεκηνπξγία αλεμάξηεησλ ρσξνδεζπνηεηψλ. Ζ πξνζπάζεηα ησλ ρσξνδεζπνηψλ λα αλεμαξηεηνπνηεζνχλ θαζψο θαη ε πνιηηηθή πνπ αθνινχζεζε ε Παπηθή εθθιεζία, ηεο νπνίαο ε εμνπζία θαη επηξξνή βξηζθφηαλ ζην απφγεην ηεο, νδήγεζαλ ηειηθψο ζηελ δηαίξεζε θαη ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο δπηηθήο Δπξψπεο (Βιπζίδνπ, 2008: 105-106). 1.2 ύνορα και κράηος Ο Καξβνχλεο αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά φηη νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα δεκηνπξγίαο νξηζκνχ θαζνιηθήο ηζρχνο γηα ην θξάηνο νδεγεί ζε «α-ηζηνξηθνχο» ή «ππέξ-ηζηνξηθνχο» νξηζκνχο (Καξβνχλεο, 2001: 31). Σν θξάηνο αλαδχεηαη κέζα απφ ηηο δηεξγαζίεο πνπ ζπληεινχληαη ζηελ Δπξψπε απφ ηνλ 15 ν αηψλα θαη κεηά θαη θπξίσο κε ηε πλζήθε ηεο Βεζηθάιηαο ην 1648. Μέρξη πεξίπνπ 8

ηα ηέιε ηνπ 19 νπ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ ζπλππάξρνπλ κε ηηο απηνθξαηνξίεο (Θενδνξσπνπινο,2000). Σν θξάηνο αλαθέξεηαη ζε κηα νξγαλσκέλε πνιηηηθή νληφηεηα ε νπνία θαηέρεη νξηνζεηεκέλν έδαθνο εληφο ηνπ νπνίνπ αζθεί θπξηαξρία. πγθεθξηκέλα ν Anthony Smith (1991:91-92) νξίδεη ηo θξάηνο σο θάηη θαζαξά δεκνζηνζεζκηθφ, δηάθνξν θαη αλεμάξηεην απφ ηνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο δηαζέηνληαο ηελ κνλαδηθή εμνπζία ηνπ θαηαλαγθαζκνχ θαη ηνπ απνθιεηζκνχ ζε έλαλ νξηζκέλν εδαθηθφ ρψξν. Ο Max Weber νξίδεη σο θξάηνο ηνλ κεραληζκφ πνπ έρεη ην κνλνπψιην άζθεζεο λφκηκεο γηα απηφ βίαο θαη ειέγρνπ ζε κηα πξνζδηνξηζκέλε εδαθηθή πεξηνρή (Υνπιηάξαο, 1997: 77). Ο Θενδσξφπνπινο (2000: 18) αλαθέξεη σο παξάδεηγκα φηη ε εζσηεξηθή δνκή ησλ λνκαδηθψλ θχισλ κπνξεί λα είλαη φκνηα κε απηή ηνπ θξάηνπο, φκσο ελλνηνινγηθά ην θξάηνο απαηηεί ζχλνξα κέζα ζηα νπνία ην ίδην θαη «κφλν» απηφ αζθεί θπξηαξρία θαη εμνπζία. Μηα κνξθή ηνπ θξάηνπο ε νπνία αλαδχζεθε ζηελ Δπξψπε είλαη ην έζλνο-θξάηνο ηνπ νπνίνπ ε θπξηαξρία βαζίδεηαη ζην έζλνο. Απηφ ηζρχεη ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ θξαηψλ κηαο θαη ππάξρνπλ παξαδείγκαηα κε ζπζηήκαηα δηαθπβέξλεζεο ρσξίο εδαθηθή επηθξάηεηα φπσο είλαη νη λνκαδηθέο θηιέο ή νη ππεξεζληθνί νξγαληζκνί πνπ επεκβαίλνπλ ζηελ εδαθηθή θπξηαξρία θξαηψλ (Ο.Ζ.Δ., Ν.Α.Σ.Ο). κσο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ηα ζχγρξνλα θξάηε αζθνχλ απφιπηε εμνπζία εληφο ησλ εζληθψλ ζπλφξσλ ηνπο (άζελ, 2003:69). Σν ζχγρξνλν, εδαθηθφ θξάηνο είλαη κηα ζρεηηθά πξφζθαηε κνλαδηθή ηζηνξηθή δεκηνπξγία. Σα ζχγρξνλα εδαθηθά θξάηε είλαη πνιηηηθέο νληφηεηεο ησλ νπνίσλ ηα φξηα ζεκαηνδνηνχληαη κέζσ ησλ ζπλφξσλ. «Ζ αλαγλψξηζε απφ ηελ δηεζλή θνηλφηεηα ηνπ δηθαηψκαηνο ηνπ θάζε θξάηνπο λα ειέγρεη ην έδαθνο πνπ πεξηθιείεηαη απφ ηα ζχλνξά ηνπ νλνκάδεηαη «θπξηαξρία». Παξάιιεια φκσο ε έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο πξνυπνζέηεη ηελ αλαγλψξηζε κέζα απφ ην δηεζλέο δίθαην φηη ε θπβέξλεζε ελφο θξάηνπο έρεη ηε δηθαηνδνζία πάλσ ζηελ επηθξάηεηά ηνπ»( Branden and Shelley, 2006: 22) Ο φξνο θπξηαξρία ζχκθσλα κε ηνλ S. D. Krasner (1999: 40-41) ρξεζηκνπνηείηαη κε ηέζζεξηο δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο: ηε δηεζλή λνκηθή θπξηαξρία, ηε Βεζηθαιηαλή θπξηαξρία, ηελ εζσηεξηθή θπξηαξρία, θαη ηελ θπξηαξρία αιιειεμάξηεζεο. Ζ δηεζλήο λνκηθή θπξηαξρία αλαθέξεηαη ζηηο πξαθηηθέο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε, ζπλήζσο κεηαμχ ησλ εδαθηθψλ νληνηήησλ πνπ έρνπλ ηελ επίζεκε δηθαζηηθή αλεμαξηεζία. Ζ Βεζηθαιηαλή θπξηαξρία αλαθέξεηαη ζηελ πνιηηηθή νξγάλσζε πνπ εδξεχεη ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ εμσηεξηθψλ δξαζηψλ απφ ηηο δνκέο αξρήο κέζα ζε κηα δεδνκέλε πεξηνρή. Ζ εζσηεξηθή θπξηαξρία αλαθέξεηαη ζηελ επίζεκε νξγάλσζε ηεο πνιηηηθήο αξρήο κέζα ζην θξάηνο θαη 9

ηε δπλαηφηεηα ησλ δεκφζησλ αξρψλ λα αζθήζνπλ ηνλ απνηειεζκαηηθφ έιεγρν εληφο ησλ πνιηηηθψλ ηνπο ζπλφξσλ. Σέινο, ε θπξηαξρία αιιειεμάξηεζεο αλαθέξεηαη ζηε δπλαηφηεηα ησλ δεκφζησλ αξρψλ λα ξπζκίδνπλ ηελ πεξαηφηεηα ησλ ζπλφξσλ ηνπο φζνλ αθνξά ηελ εηζξνή πιεξνθνξηψλ, ησλ ηδεψλ, ησλ αγαζψλ, ησλ αλζξψπσλ ή ηνπ θεθαιαίνπ (krasner, 1997:9-10). ήκεξα ππάξρεη κηα παγθφζκηα ηάμε ζηελ νπνία ηα θπξίαξρα θξάηε θαίλνληαη λα εμνπζηάδνπλ. Πξάγκαηη, νη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη δνπλ ζηα θξάηε ησλ νπνίσλ ε θπξηαξρία είλαη ξπζκηζκέλε θαη πεηζαξρεκέλε απφ ηνπο θαλφλεο ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο θαη απφ ηηο νξγαλψζεηο ηεο παγθφζκηαο θεθαιαηνθξαηηθήο νηθνλνκίαο. Οη ζηξαηησηηθέο, νηθνλνκηθέο, θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο ζέηνπλ ππφ ακθηζβήηεζε ηελ εδαθηθή θξαηηθή αλάγθε, θαζψο επίζεο θαη ηελ επηκνλή ηνπ ζχγρξνλνπ θξάηνπο ζε κηα πνιηηηθή ειέγρνπ απφ ηελ θεληξηθή εμνπζία. Ζ δπλαηφηεηα λα αληηπξνζσπεπζεί ην θξάηνο σο εδαθηθά θπξίαξρν θζίλεη ιφγσ ηεο πξφζθαηεο θάζεο ησλ ερζξνπξαμηψλ, ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ηεο θεθαιαηνθξαηίαο θαη ηνπ πνιιαπιαζηαζκνχ ησλ δηεζλψλ νξγάλσλ ζε φιε ηελ πδξφγεην. Οη παξνχζεο εμειίμεηο φρη κφλν θαίλεηαη λα πξνθαινχλ ηηο ηξέρνπζεο κνξθέο ηνπ θξάηνπο, αιιά ζέηνπλ επίζεο ππφ ακθηζβήηεζε έλλνηεο φπσο απηέο ηεο εδαθηθφηεηαο θαη ηεο θπξηαξρίαο. Απηφ δελ ζεκαίλεη φηη ην εζληθφ θξάηνο εμαθαλίδεηαη, αιιά φηη ε ζεκεξηλή έλλνηα ηνπ θξάηνπο βξίζθεηαη ζε κία κεηαβαιιφκελε κνξθή, κε αζάθεηα αθφκα ην πνηα ζα είλαη ε κειινληηθή κνξθή ηεο (Opello θα,,1999:151-152). 1.3 ύνορα και εθνικό κράηος Οη ζθεπηηθηζηηθνί κειεηεηέο φπσο ν H. Kohn ζην βηβιίν ηνπ the Idea of Nationalism: A Study of Its Origins and Background (New York: Macmillan, 1944), πηζηεχνπλ φηη ε εζληθή ηαπηφηεηα ήηαλ κηα θπζηθή αλζξψπηλε ζπγθίλεζε θαη φηη ν θφζκνο δηαηξέζεθε θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ 16 νπ αηψλα πιήξσο ζε έζλε πνπ βαζίζηεθαλ ζηνλ θνηλφ πνιηηηζκφ, ηε γιψζζα, ηε ζξεζθεία, θαη ηελ ηζηνξία. Απηνί νη κειεηεηέο έβιεπαλ ηνλ εζληθηζκφ σο μχπλεκα ησλ καθξνρξφλησλ θνηκηζκέλσλ ζπλαηζζεκάησλ ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο. Απφ απηήλ ηελ ζθνπηά ηνπ εζληθηζκνχ ην έζλνο μχπλεζε απφ ηελ αζπγθξάηεηε επηζπκία ηνπ γηα ειεπζεξία θαη απηνδηάζεζε. Αληίζεηα, νη πξφζθαηνη κειεηεηέο φπσο ν Ernest Gellner ζην βηβιίν ηνπ Nations and Nationalism (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1983) βιέπνπλ ηελ έλλνηα ηνπ έζλνπο φρη ηφζν σο θάηη θπζηθφ θαη αξρέγνλν αιιά σο εθεχξεκα θαη έλα θαληαζηαθφ ηερλεηφ δεκηνχξγεκα ην νπνίν ρξεζηκνπνηήζεθε γηα 10

ηελ απφθηεζε κηαο θνηλήο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο ε νπνία ζα πξνζέδηδε νκνηνγέλεηα ζηνλ πιεζπζκφ. Σν έζλνο ρξεζηκνπνηήζεθε ζπλεηδεηά πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγεζνχλ νη πνιηηηζηηθνί, θνηλσληνινγηθνί θαη ςπρνινγηθνί φξνη, απαξαίηεηνη ζηελ ζηήξημε ηνπ θπξίαξρνπ εδαθηθνχ θξάηνπο. Ζ αλάπηπμε κηαο εζληθήο ηαπηφηεηαο πνπ ππεξβαίλεη ηνπηθά, ηαμηθά, θαη ζξεζθεπηηθά πηζηεχσ, απαηηεί ηε ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα ηνπ θξάηνπο. Ζ δεκηνπξγία κηαο αίζζεζεο ππεθνφηεηαο απαηηεί ηε δηαθνπή ηεο ελαξκφληζεο ηνπ αηφκνπ ζηηο ηνπηθέο γιψζζεο θαη πνιηηηζκνχο, πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγεζεί έλαο θνηλφο εζληθφο πνιηηηζκφο (γιψζζα, θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο) πνπ εληάζζεη ηνλ ππαγφκελν πιεζπζκφ ζε έλα θνηλφ εζληθφ πιαίζην αλαθνξάο ζην ρψξν (δει., έδαθνο) θαη ζηνλ ρξφλν (δει., κηα εληαία εζληθή ηζηνξία). Δπνκέλσο, ε δεκηνπξγία κηαο εζληθήο ηαπηφηεηαο ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ην ζρεκαηηζκφ ησλ εδαθηθψλ θξαηψλ. Δπηπιένλ, ν εζληθηζκφο φρη κφλν αλάγεη ην ηνπηθηζηηθφ ζε εζληθφ, αιιά θαη κεζνιαβεί ζηελ κεηάβαζε ηνπ εζληθνχ ζε παγθφζκην. (Oppelo θα, :123). Οη έλλνηεο έζλνο θαη εζληθηζκφο ζπλερίδνπλ λα απνηεινχλ αληηθείκελα έληνλσλ δηακαρψλ. κσο ππάξρεη κηα ρξπζή ηνκή ζηελ νπνία ζπκθσλνχλ δηάθνξεο ζρνιέο. Γίλεηαη απνδεθηφ φηη ε έλλνηα ηνπ εζληθηζκνχ είλαη επθνιφηεξν λα πξνζδηνξηζηεί ζε αληίζεζε κε απηή ηνπ έζλνπο. Ο εζληθηζκφο είλαη έλα πνιηηηθφ δφγκα θαηά ην νπνίν πεγή θπξηαξρίαο θαη πνιηηηθήο λνκηκφηεηαο είλαη ην έζλνο θαζψο επίζεο θαη ην φηη ηα φξηα ελφο θξάηνπο πξέπεη λα ηαπηίδνληαη κε απηά ηνπ έζλνπο (απη., 127). Μηα λέα κνξθή θξάηνπο θάλεη ηελ εκθάληζε ηεο θαηά ηνλ 15 ν αηψλα ζηελ Δπξψπε. ηελ Ηζπαλία, ηελ Αγγιία θαη ηελ Γαιιία, απνηθηνθξαηηθέο δπλάκεηο ηεο επνρήο, εγθαζηδξχζεθαλ κνλαξρίεο νη νπνίεο κεζνδεπκέλα δεκηνχξγεζαλ έλα ζχζηεκα ην νπνίν ζα πξνζέδηδε ζπλνρή εληφο ηνπ ρψξνπ ηνπο, παξαγθσληζκφ ηνπ πξνζσπηθνχ ζπκθέξνληνο θαη δεκηνπξγία κηαο ζπκπαγνχο θνηλφηεηαο πνπ πξνσζνχζε ην θνηλφ ζπκθέξνλ έλαληη ηνπ ζπλφινπ θαη ηνπνζεηνχζε ην άηνκν απφ ηελ ηνπηθηζηηθή ζθέςε ζε κηα επξχηεξε, απηή ηνπ θξάηνπο. Απηφ επηηεχρζεθε κέζσ ηνπ θνηλνχ ζηξαηνχ θαη ηεο εληαίαο θνξνινγίαο θαη ηνπ εζληθηζκνχ. (Καξβνχλεο, 2003:38-39). Ηζηνξηθά, ε δηαδηθαζία εζληθνπνίεζεο ηνπ ππνθείκελνπ πιεζπζκνχ άξρηζε, ηελ ίδηα πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ε Δπξψπε θαηαζηξέθεηαη απφ ηηο πξνζπάζεηεο ηεο Αγγιίαο θαη ηεο Γαιιίαο κε ζηφρν ηελ θπξηαξρία ζηνλ Αηιαληηθφ Χθεαλφ θαη ηηο απνηθίεο ηεο Βνξείνπ θαη Ννηίνπ Ακεξηθήο. Σα θξάηε ηεο Αγγιίαο θαη ηεο Γαιιίαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ δέθαηνπ φγδννπ αηψλα, δεκηνπξγνχλ κηα θνηλή εζληθή θνηλφηεηα, ην έζλνο, φπνπ φια ηα ζέκαηα ηνπ θξάηνπο αλήθνπλ ζε απηφ. Ζ δεκηνπξγία ηνπ έζλνπο βαζίζηεθε ζε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά φπσο ε γιψζζα, ν πνιηηηζκφ, ε ζξεζθεία θαη ε ηζηνξία. Οη ζπλζήθεο νη νπνίεο 11

δεκηνπξγήζεθαλ, νπζηαζηηθά επέηξεπαλ ζηα θξάηε λα ζπληεξνχλ ηνπο ηεξάζηηνπο ζηξαηνχο ρσξίο λα δεκηνπξγείηαη απεηιή γηα ηελ ζπλνρή ηνπ θξάηνπο. Καηά ζπλέπεηα, ε δηαδηθαζία ηνπ θξαηηθνχ ζρεκαηηζκνχ ζηελ Δπξψπε ζην 18 ν αηψλα δεκηνχξγεζε ηα έζλε φπνπ θαλέλα δελ είρε ππάξμεη πξνεγνπκέλσο, πξνθεηκέλνπ λα θηλεηνπνηεζνχλ νη πφξνη θαη λα επηδήζνπλ ηα θξάηε ζε έλαλ θφζκν αληαγσληζηηθψλ θξαηψλ. (Oppelo θα, :125). Ζ πξνζπάζεηα απηή ζπλερίδεηαη κέρξη ηελ Γαιιηθή επαλάζηαζε ε νπνία είρε ζαλ απνηέιεζκα ηελ πηψζε ηνπ κνλαξρηθνχ θαζεζηψηνο κε ηελ άλνδν κηαο θαηλνχξηαο ηάμεο, ηεο αζηηθήο, θαζψο θαη ηνπ εζληθηζηηθνχ θηλήκαηνο πνπ νδήγεζαλ ζηελ απνδνρή θαη εγθαηάζηαζε ηνπ εζληθνχ θξάηνπο. Παξφια απηά κεηά ηελ ήηηα ηνπ Ναπνιένληα νδεγνχκαζηε ζηελ ζπλζήθε ηεο Βηέλλεο φπνπ νη κεγάιεο δπλάκεηο αλαδεηνχλ ιχζε γηα ηελ εγθαζίδξπζε ηεο εηξήλεο ζηε Δπξψπε. Απηφ επηηπγράλεηαη θαη δηαηεξείηαη γηα ζρεδφλ έλαλ αηψλα. Οη αδπλακίεο φκσο ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπζηήκαηνο, ηα απνηειέζκαηα ηεο Γαιιηθήο επαλάζηαζεο θαη ε άλνδνο ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο νδεγεί ηνλ Δπξσπατθφ ρψξν ζηνλ Α Παγθφζκην πφιεκν πνπ ζεκαηνδνηεί ην ηέινο ησλ απηνθξαηνξηψλ θαη ηελ εδξαίσζε εζληθψλ θξαηψλ (νιδάηνο, 2004:5-6). Ζ απνηθηνθξαηία βνήζεζε ζηελ κεηαθνξά ηεο ηδέαο ηνπ θξάηνπο ζηηο απνηθίεο νη νπνίεο θέξδηζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο θαη ηελ θπξηαξρία ηνπο. Μηα θξίζηκε δχλακε πνπ κεηαζρεκάηηζε ηνλ θφζκν ησλ απνηθηνθξαηηθψλ απηνθξαηνξηψλ ήηαλ ν εζληθηζκφο ν νπνίνο ζπλδέζεθε κε ηελ ιατθή θπξηαξρία θαη ηνλ θηιειεπζεξηζκφ, θαη βνήζεζε ζηελ δεκηνπξγία θαη αλάπηπμε θηλεκάησλ αλεμαξηεζίαο ζηηο απνηθίεο. Ο εζληθηζκφο άξρηζε λα ζπλδέεη ηα θξάηε κε «ηα έζλε», κε ην λα εγγξάςεη ην θπξίαξρν εδαθηθφ θξάηνο σο θπξίαξρε κνξθή πνιηηηθήο νξγάλσζεο ζε φιν ηνλ θφζκν θαη κε ηελ παξαγσγή πνηθίιεο ηδηαίηεξεο εκπεηξίαο ηεο ππεθνφηεηαο, αλάινγα κε ηηο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο θαηαζηάζεηο. Δλ νιίγνηο, ν εζληθηζκφο αλαζρεκάηηζε ην θξάηνο θαη θαηά ζπλέπεηα ηνλ πνιηηηθφ θφζκν. Γεκηνχξγεζε κηα ζεηξά πξνθιήζεσλ ζηνλ επξσπατθφ ρψξν θαη ηελ θπξηαξρία ηνπ κέζα ζην αλαδπφκελν παγθφζκην πιέγκα ησλ εδαθηθψλ θξαηψλ (Oppelo θα, :123-125). Ο Μαθξήο (1992: 92) νξίδεη σο έζλνο κηα θνηλσληθή νκάδα ε νπνία ππεξβαίλεη ηα ζχλνξα ηνπ θξάηνπο ηα νπνία ηα ελψλεη ε γιψζζα, νη θνηλνί αγψλεο παξαδφζεηο, ζξεζθεία, ήζε θαη έζηκα θαζψο θαη θνηλνί ηζηνξηθνί δεζκνί ζρεδφλ ηαπηφζεκνη. Πνιιέο θνξέο ην έζλνο εθθξάδεηαη σο γέλνο γηα λα ηνλίζεη απηήλ ηελ ππέξβαζε ησλ ζπλφξσλ θαζψο κέζα ζε απηφ εληάζζνληαη άιιεο εζλφηεηεο, νκνγελείο, κεηαλάζηεο. Αληίζεηα νη κνληεξληζηέο φπσο ν Hobsbawm (1994) ππνζηεξίδεη φηη ηα εζληθά θξάηε δεκηνχξγεζαλ νπζηαζηηθά έζηκα θαη παξαδψζεηο νχηνο ψζηε λα λνκηκνπνηήζνπλ 12

ηελ άζθεζε εμνπζίαο θαη ειέγρνπ θαζψο θαη λα νκνγελνπνηήζνπλ ηνλ πιεζπζκφ. Απηέο νη πξαθηηθέο αξγφηεξα δεκηνχξγεζαλ ην αίζζεκα ηνπ θνηλνχ θαη δεκηνχξγεζαλ ηα έζλε (Hobsbawm, 1994). Ο Gellner(1983:3-5) ζηνπ νπνίνπ ην κνληέιν βαζίζηεθε θαη ν Hobsbawm πηζηεχεη φηη o εζληθηζκφο είλαη απνηέιεζκα ηνπ εζληθνχ θξάηνπο θαζψο ην πξψην ρξεηάδεηαη ελλνηνινγηθά λα ζηεξίδεηαη θάπνπ. Δπίζεο ππνζηεξίδεη φηη ε έλλνηα ηνπ έζλνπο δεκηνπξγήζεθε κέζσ ηνπ εζληθηζκνχ ν νπνίνο δεκηνπξγήζεθε κε ηελ ζεηξά ηνπ απφ ην ίδην ην εζληθφ θξάηνο (Gellner, 1983: 3-5). ηα ηέιε ηνπ 19 νπ θαη αξρέο 20 νπ αηψλα ζπνπδαίν ξφιν ζπλέρηδε λα έρεη ην θαηλφκελν ηνπ εζληθηζκνχ ζηελ δηακφξθσζε ηνπ πνιηηηθνχ ράξηε ηεο Δπξψπεο. Μέζσ έλνπισλ ζπγθξνχζεσλ, ρψξεο φπσο ε Γαιιία θαη ε Αγγιία θαηάθεξαλ λα ελνπνηήζνπλ αλφκνηεο πεξηνρέο θαη ιανχο κε δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά ζηνηρεία. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ρψξεο φπσο ε Γεξκαλία θαη ε Ηηαιία ελνπνίεζαλ ιανχο κε θνηλά πνιηηηζκηθά ζηνηρεία. Αδηάζπαζην θνκκάηη απηψλ ησλ δηεξγαζηψλ ήηαλ ε βία κε απνηέιεζκα ε έλλνηα ηνπ θξάηνπο θαη ε έλλνηα ηνπ έζλνπο λα θαίλνληαη δηαζπλδεδεκέλα (Oppelo θα, :125-127). Ο A.D.Smith (2000:91-92) ζεσξεί φηη λαη κελ ε Γαιιηθή επαλάζηαζε έπαημε ξφιν ζηελ δεκηνπξγία ησλ εζληθψλ θξαηψλ φκσο ηα λενζχζηαηα εζληθά θξάηε επεξεάζηεθαλ πεξηζζφηεξν απφ ηα θξάηε ηεο 1 εο πεξηφδνπ ζρεκαηηζκνχ ησλ εζλψλ, ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θαη ζηξαηησηηθήο ηνπο δχλακεο. Απηά ηα θξάηε απνηέιεζαλ παξάδεηγκα πξνο κίκεζε γηα ηα αζρεκάηηζηα αθφκα θξάηε ηα νπνία ζεψξεζαλ σο θιεηδί ηεο επηηπρίαο ηελ νκνγελνπνίεζε εληφο ηεο επηθξάηεηαο ηνπο θαη κέζσ ηεο ζηξάηεπζεο θαη ηεο θνξνινγίαο έδηλαλ ην αίζζεκα ζην ιαφ ηνπ θνηλνχ ζηφρνπ θαη θαηά ζπλέπεηα ηεο θνηλήο ηαπηφηεηαο. (Smith, 1991: 91-92). Μεηά ηνλ Α Παγθφζκην πφιεκν ππάξρνπλ δχν κέησπα ηα νπνία ζπλερίδνπλ ηνλ παξειζνληηθφ ηνπο ξφιν δειαδή απηφλ ηεο άζθεζεο πνιηηηθήο επηξξνήο εθηφο ησλ ζπλφξσλ ηνπο. Σν έλα κέησπν ήηαλ νη απνηθίεο ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ νη νπνίεο ζηαδηαθά αλεμαξηεηνπνηνχληαη, αληηκεησπίδνληαο δχν ζνβαξά πξνβιήκαηα. Σν θελφ εμνπζίαο πνπ άθεζαλ νη απνηθηνθξαηηθέο δπλάκεηο κεηά ηελ απνρψξεζε ηνπο θαη ην πξφβιεκα δηεπζέηεζεο ησλ ζπλφξσλ ησλ νπνίσλ ε νξηνζέηεζε ήηαλ ηπραία ή δηαηεξνχζε ηελ ράξαμε ζπλφξσλ ησλ απνηθηψλ. Πξνβιήκαηα ηα νπνία νδήγεζαλ ζε αηκαηεξέο ζπγθξνχζεηο ζε απηέο ηηο πεξηνρέο (Αθξηθή, Ηλδία) (Θενδσξφπνπινο, 2000). Σν άιιν κέησπν ήηαλ νη πεξηνρέο πνπ βξέζεθαλ θάησ απφ ηελ εμνπζία ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Πεξηνρέο νη νπνίεο ελψ εζσηεξηθά δηαηεξνχζαλ κηα ζπλνξηαθή ειαζηηθφηεηα θπξίσο φζνλ αθνξά ηελ ηνπνζέηεζε ζπλφξσλ. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα 13

απνηειεί ε απνθνπή ηεο Κξηκαίαο απφ ηε Ρσζία θαη ε πξνζθφιιεζε ηεο ζηε Οπθξαλία. Δπίζεο ε δηαπεξαηφηεηα ησλ ζπλφξσλ δηεπθφιπλε ηελ κεηαθίλεζε αγαζψλ αιιά έθαλε πην δχζθνιε ηελ κεηαθίλεζε ησλ αλζξψπσλ εληφο ηεο ΔΓ κε ηα εμσηεξηθά ηεο ζχλνξα λα παξακέλνπλ αδηαπέξαζηα (Θενδσξφπνπινο, 2000). Ο Β Παγθφζκηνο πφιεκνο είρε σο απνηέιεζκα ηελ αιιαγή ηεο ζεκαζίαο πνπ είραλ σο ηφηε ηα ζχλνξα. Με ηελ ππνγξαθή ηνπ Υάξηε ηνπ Αηιαληηθνχ, πνπ ππνγξάθηεθε πνιχ πξηλ ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ (1941), νη ληθήηξηεο ρψξεο πιένλ δελ επηδίσθαλ εδαθηθά νθέιε. Οη ζπλνξηαθέο κεηαβνιέο θαλνλίζηεθε λα είλαη κφλν κέζσ θνηλήο ζπλαίλεζεο ησλ θξαηψλ πνπ αθνξνχζαλ. Σα θξάηε ζα πξέπεη λα ζέβνληαη ηα ζχλνξα θαη ηελ θπξηαξρία ηνπ άιινπ θξάηνπο ζην έδαθνο ηνπ. Σν γεγνλφο φηη νη ληθεηήξηεο δπλάκεηο δελ επηδίσθαλ εδαθηθά θέξδε απφ ηελ έθβαζε ηνπ πνιέκνπ πξνκήλπε κηα λέα δηάζηαζε ζην πσο ηα θξάηε αληηκεηψπηδαλ ηα ζχλνξα. Πιένλ έβιεπαλ φηη κέζσ ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο νηθνλνκίαο ε έθηαζε ελφο θξάηνπο δελ ζα έπαηδε θαλέλα ξφιν, κηαο θαη είραλ αληηιεθηεί έλα λέν θαη αλαδπφκελν θαηλφκελν απηφ ηεο παγθνζκηνπνίεζεο πνπ ζα αλαιχζνπκε ζε επφκελν ππνθεθάιαην (Θενδσξφπνπινο, 2000). Μεηά ην ηέινο ηνπ Β Παγθνζκίνπ πνιέκνπ θαη κέρξη ηελ δεθαεηία ηνπ 80 ε θαηεζηξακκέλε νηθνλνκηθά θαη πνιενδνκηθά Δπξψπε θαζψο θαη φινο ν θφζκνο βξέζεθε αληηκέησπνο κε έλα θαηλφκελν δηαρσξηζκνχ θαη αληαγσληζκνχ ηζρχνο ζε παγθφζκην επίπεδν. Σν θαηλφκελν νλνκάζηεθε Φπρξφο Πφιεκνο θαη απνηππψζεθε ζηελ Δπξψπε κε ππαξθηά ζχλνξα, π.ρ. κε απηά ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ, αιιά θαη αφξαηα απηά ηνπ αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ ΖΠΑ θαη ηεο ΔΓ ηα νπνία δηαπεξλνχζαλ ηα ζχλνξα φισλ ησλ θξαηψλ. (Kathleen, θ.ά, 2006). Μέζα ζε απηήλ ηελ αληηπαιφηεηα, νη Δπξσπατθέο ρψξεο βξίζθνπλ σο ιχζε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ απνηειεζκάησλ ηνπ πνιέκνπ ηελ έλσζε ηνπο κέζσ ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο Άλζξαθα θαη Υάιπβα (ΔΚΑΥ ). Ζ ΔΚΑΥ απνηέιεζε ην αξρηθφ ζηάδην ζην νπνίν ε έλλνηα ησλ ζπλφξσλ κεηαθέξεηαη ζε άιιν επίπεδν. Σα ζχλνξα πιένλ δελ απνηεινχλ εκπφδην ζηελ ειεχζεξε κεηαθνξά ησλ ζεκαληηθψλ πινπηνπαξαγσγηθψλ πεγψλ ησλ θξαηψλ. Έηζη δεκηνπξγήζεθαλ νη βάζεηο ζηηο νπνίεο ζηεξίρζεθε ε Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή Κνηλφηεηα (ΔΟΚ) θαη κεηέπεηηα ε Δπξσπατθή Έλσζε (EE)πνπ ζα επηηξέςεη ηελ ειεχζεξε κεηαθίλεζε πξνζψπσλ, θεθαιαίσλ θαη ππεξεζηψλ εληφο ησλ ζπλφξσλ ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο. (Θενδσξφπνπινο, 2000). 14

Κεθάλαιο 2: Θεωρηηικές γεωγραθικές ζσζηηήζεις για ηα ζύνορα 2.1 Θεωρηηικές ζσζηηήζεις για ηα ζύνορα «Τπφ κία έλλνηα ε πνιηηηθή γεσγξαθία έρεη αιιάμεη ηειείσο πεξηερφκελν: απφ πξνζέγγηζε πνπ εμεηάδεη ηνπ πσο ε γεσγξαθία επεξεάδεη ηελ πνιηηηθή έρεη εμειηρζεί ζε αλάιπζε πνπ κειεηά πσο ε πνιηηηθή επεξεάδεη ηε γεσγξαθία» (Υνπιηάξαο, Πεηξάθνπ, 2007:203). λησο νη θιαζηθνί πνιηηηθνί γεσγξάθνη αλαιχνπλ θαη ζπζρεηίδνπλ ζηαζεξνχο θαη κεηαβαιιφκελνπο γεσγξαθηθνχο παξάγνληεο φπσο ε θαηαλνκή ησλ θπζηθψλ πφξσλ θαη ε ππθλφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ νχησο ψζηε λα θαηαιήμνπλ ζε ζπκπεξάζκαηα γηα ην πψο θαηαλέκεηαη ε ηζρχο ζε παγθφζκην επίπεδν (Κνιηφπνπινο, 2002). Δλ αληηζέζεη, ε θξηηηθή πνιηηηθή γεσγξαθία βαζίδεηαη ζε ηξείο βαζηθέο ηδέεο: Α) ηη ππάξρεη κηα πνιηηηθή πίζσ απφ φιεο ηηο κνξθέο ηεο γεσγξαθηθήο γλψζεο, Β) ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλεο γεσγξαθηθέο ππνζέζεηο πάλσ ζηηο νπνίεο βαζίδνληαη φιεο νη πνιηηηθέο πξαθηηθέο θαη Γ) γηα λα απνθαιπθζνχλ νη παξαπάλσ ζρέζεηο απαηηείηαη δηαξθήο ακθηζβήηεζε απηψλ πνπ ζεσξνχληαη σο δεδνκέλα, ζηαζεξά θαη κφληκα (Υνπιηάξαο, Πεηξάθνπ,2007). Ζ πνιηηηθή γεσγξαθία εκθαλίζηεθε σο επηζηεκνληθφο θιάδνο ην 1980 απφ ηνλ Friedrich Ratzel ζηνπ νπνίνπ ην έξγν ηα θξάηε παξνκνηάδνληαη κε δσληαλνχο νξγαληζκνχο νη νπνίνη πεξλάλε απφ ηηο δηαδηθαζίεο ηεο γέλεζεο, ηεο αθκήο, ηεο γήξαλζεο θαη ηνπ ζαλάηνπ. Σα ζχλνξα είλαη πξνζσξηλά θαη αληηπξνζσπεχνπλ ηελ θπζηθή θίλεζε ησλ θξαηψλ. Δηζάγεη επίζεο ηελ έλλνηα ηνπ «δσηηθνχ ρψξνπ» (Υνπιηάξαο, Πεηξάθνπ,2007). Ο Ratzel επεξέαζε ηνπο κεηέπεηηα απφ απηφλ φπσο ηνλ Rudolf Kjellén, ηνπ νπνίνπ ε ζεψξεζε ππνζηεξίδεη φηη ηα θξάηε είλαη αλαγθαζκέλα λα πνιεκνχλ κεηαμχ ηνπο κε ζθνπφ ηελ επέθηαζε ηεο θπξηαξρίαο ηνπο θαη ηνλ Karl Haushofer ηνπ νπνίνπ ην θπξηφηεξν ζεκείν ηεο ζεψξεζήο ηνπ είλαη ε έλλνηα ηνπ «δσηηθνχ ρψξνπ» δειαδή, ε απφθηεζε απφ ηα κεγάια θξάηε εδαθψλ, απαξαίηεησλ γηα ηελ επηβίσζή ηνπο θαη ηελ αχμεζε ηεο ηζρχνο ηνπο (Υνπιηάξαο, Πεηξάθνπ,2007). Ζ πνιηηηθή γεσγξαθία πεξλψληαο απφ κία πεξίνδν αδξάλεηαο, ππαξμηαθήο θξίζεο θαη πξνζπάζεηαο απηνπξνζδηνξηζκνχ θαηαιήγεη ζηελ εκθάληζε ηεο «θξηηηθήο γεσπνιηηηθήο». Σνλ φξν εηζήγαγε ν G. O. Tuathail πνπ ππνζηήξηδε φηη νη γεσγξαθηθέο εξκελείεο δελ πξέπεη λα είλαη αληηθεηκεληθέο θαη δηαρξνληθέο άιια αλάινγα κε ηηο 15

ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ, αθνξνχλ φιν ην θάζκα ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο θαη ησλ πνιηηηθψλ πξαθηηθψλ (Υνπιηάξαο, Πεηξάθνπ, 2007). χκθσλα κε ηνλ Kolossov (2005) νη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε ησλ ζπλφξσλ ρσξίδνληαη ζε παξαδνζηαθέο θαη ζχγρξνλεο. ε θάζε ζηάδην αλάπηπμεο νη ζχγρξνλεο πξνζεγγίζεηο βαζίδνληαη ζηηο θιαζζηθέο ν νπνίεο είλαη πεξηζζφηεξν αλεπηπγκέλεο. Οη παξαδνζηαθέο πξνζεγγίζεηο πεξηιακβάλνπλ ηελ ηζηνξηθή ραξηνγξάθεζε ηηο ηππνινγηθέο, ιεηηνπξγηθέο θαη πνιηηηθέο κεζφδνπο. Ζ γεσγξαθηθή κειέηε ησλ ζπλφξσλ πξνέθπςε απφ ηηο πνιπάξηζκεο κειέηεο πνπ αθνξνχζαλ ηελ θαηαλνκή θαη ηελ νξηνζέηεζε ησλ ζπλφξσλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ κεηά ην ηέινο ηνπ Α Παγθνζκίνπ πνιέκνπ. Οη κειέηεο απηέο βαζίζηεθαλ ζε πέληε άμνλεο: Α) ηελ ζπλδπαζκέλε κειέηε ησλ ζπλφξσλ ζηνλ ρψξν θαη ηνλ ρξφλν εζηηάδνληαο ζηνλ ζρεκαηηζκφ θαη ηελ ζηαζεξφηεηα ησλ ζπλφξσλ, Β) ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ιεηηνπξγηψλ ησλ ζπλφξσλ θαη ηνπ πνιηηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ηνπ θξάηνπο θαζψο θαη ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο πνπ αθινπζνχζαλ ηα γεηηνληθά θξάηε, Γ) ηελ ζρέζε πνπ ππάξρεη κεηαμχ ηνπ θαζεζηψηνο ηνπ θξάηνπο, ησλ ιεηηνπξγηψλ θαη ηεο θχζεο ηνπ ζπλφξνπ θαζψο θαη ηεο νηθνλνκηθήο, ζηξαηησηηθήο θαη πνιηηηθήο θαηάζηαζεο ησλ γεηηνληθψλ θξαηψλ, Γ) αληηιήθηεθαλ φηη ηα φξηα ηνπ θξάηνπο δελ κπνξνχλ λα ηαπηηζηνχλ κε ηα θπζηθά γεσκνξθνινγηθά φξηα, Δ) μερσξηζηήθαλ νη έλλνηεο ησλ νξίσλ θαη ησλ ζπλφξσλ κε ηελ ρξήζε κηαο ζεηξάο γεσγξαθηθψλ θαη ηζηνξηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Σελ πεξίνδν κεηά ηνλ Β Παγθφζκην πφιεκν νη εξεπλεηέο αλέπηπμαλ κηα πην ιεηηνπξγηθή πξνζέγγηζε. Έηζη νη εξεπλεηέο πιένλ δελ εζηηάδνπλ ζηελ απηή θάζε απηή θχζε ηνπ νξίνπ/ζπλφξνπ αιιά ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπο. Έηζη ηα ζχλνξα ζεσξνχληαη σο θάηη δεδνκέλν θαη ππαξθηφ θαη κειεηνχληαη ραξαθηεξηζηηθά ηνπ φπσο ε δηαπεξαηφηεηα ηνπ ή ην αληίθηππν ηνπ ζηελ νηθνλνκία θαη ηελ θνηλσλία (kolossov, 2005:611). Οη πνιηηηθνί επηζηήκνλεο εηζήγαγαλ ηελ πνιηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ φπνπ κειεηνχλ ηνπο θχξηνπο ζπληειεζηέο δεκηνπξγίαο ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ θαζψο θαη ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ θξαηηθψλ ζπλφξσλ ζε απηέο. Έηζη ρσξίδνληαη θαη νη πνιηηηθνί επηζηήκνλεο ζε απηνχο πνπ ππνζηεξίδνπλ ην ξεαιηζηηθφ κνληέιν δειαδή φηη ηα θξάηε ζεσξνχληαη νη ζεκαληηθφηεξνη δξάζηεο ζηε δηεζλή ζθελή θαη ηα φξηά ηνπο είλαη δηαρσξηζηηθέο γξακκέο πνπ πξνζηαηεχνπλ ηελ θξαηηθή θπξηαξρία θαη αζθάιεηα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά ππάξρνπλ νη πνιηηηθνί επηζηήκνλεο πνπ ζπκθσλνχλ κε ηελ θηιειεχζεξε άπνςε φπνπ ηα θξάηε δελ είλαη νη κφλνη ζεκαληηθνί πνιηηηθνί δξάζηεο, ελψ ε ιεηηνπξγία ησλ νξίσλ ηνπο είλαη ε ζχλδεζε ηνπο κε ηα γεηηνληθά θαη ε δεκηνπξγία δηεζλψλ αιιειεπηδξάζεσλ (απη.,612). Οη ζεσξίεο γηα ηα ζχλνξα πξηλ απν ηνλ Β Παγθφζκην πφιεκν αζρνινχληαλ θπξίσο 16

κε ην λα θαηαλνήζνπλ ηνπ ηξφπνπο θαη ηηο δηαδηθαζίεο κε ηηο νπνίεο ραξάζνληαη θαη εμειίζνληαη ηα ζχλνξα θαζψο θαη ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ πνιηηηθψλ θαη θπζηθψλ ζπλφξσλ. χκθσλα κε ηηο ζεσξίεο ηεο επνρήο ηα θπζηθά ζχλνξα είλαη απηά νπ θαζνξίδνπλ ηα φξηα ησλ εζληθψλ θξαηψλ. Μεηαπνιεκηθά ε θπξηαξρνχζα αληίιεςε ζέιεη ηα θξάηε «δεδνκέλα θαη θπζηθά» θαη φρη σο «ηξφπν έθθξαζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη δνκψλ ζε θάπνην ζπγθεθξηκέλν ηζηνξηθφ πιαίζην». Απηέο νη ζεσξίεο αληηκεησπίδνπλ ηα ζχλνξα σο γξακκέο θαζνξηζκνχ ησλ νξίσλ ηεο εδαθηθήο θπξηαξρίαο ησλ θξαηψλ (Υνπιηάξαο, Πεηξάθνπ, 2007:209). Έλαο άιινο ηξφπνο αληηκεηψπηζεο ηεο έλλνηαο ησλ ζπλφξσλ είλαη απηή ηεο εμεηαζήο ηνπο κέζσ ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπο δειαδή ζηξαηησηηθέο, νηθνλνκηθέο,ιεηηνπξγηθέο. Πνινί γεσγξάθνη πηζηεχνπλ φηη ε κνλαδηθή ιεηηνπξγία ησλ ζχλνξσλ είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ησλ νξίσλ ηεο θπξηαξρίαο ηνπ θξάηνπο. Σέινο ππάξρεη θαη ε αληίιεςε φηη ηα ζχλνξα ζρεκαηίδνληαη βάζε θάπνηνλ θξηηεξίσλ ηα νπνία ζρεηίδνληαη κε ηα «ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πιεζπζκνχ π.ρ ηελ γιψζζα, ηελ ζξεζθεία» θαη επνκέλσο ηα ζχλνξα δηαρσξίδνπλ ηνπο «εκείο» απν ηνπο «άιινπο» (απη.210). χκθσλα κε ηνλ εζληθηζκφ ηα ζχλνξα δηαρσξίδνπλ θαη πνξζηαηεχνπλ πέξαλ ηεο θξαηηθήο θπξηαξρίαο θαη κία εζληθή νκάδα απν κία άιιε. ηελ θξηηηθή γεσπνιηηηθή ηα ζχλνξα ππάξρνπλ ζε δηαθνξεηηθέο θιίκαθεο απν ηελ ηνπηθή κέρξη ηελ δηεζληθή κε θάπνηα λα έρνπλ ζεκαληηθφηεξν ξφιν ζηελ θαζεκεξηλή δσή (απη.,211). Ζ θξηηηθή γεσγξαθία αληηιακβάλεηαη ηα ζχλνξα σο θνηλσληθέο θαηαζθεπέο. κσο πνιιέο θνξέο νη επηζηήκνλεο λνκηκνπνηνχλ βάζε ζπκθεξφλησλ λα επηιέγνπλ ην δήηεκα πνπ ζα κειεηήζνπλ. Οη ζχγρξνλεο πξνζεγγίζεηο ηεο πνιηηηθήο γεσγξαθίαο «αληηιακβάλνληαη ηα ζχλνξα θαη κέζα απν ηελ ζρέζε ηεο εδαθηθφηεηαο θαη ησλ ηαπηνηήησλ». Γηαθνξεηηθέο ζεσξήζεηο αλαδπθλείνπλ πνηθίια δεηήκαηα θπξίσο ζπλδεφκελα κε «ηελ εμαθάληζε ησλ ζπλφξσλ, ηελ ζρέζε ησλ ζπλφξσλ θαη ηελ θαηαζεπή ρσξηθψλ ηαπηνηήησλ, ηηο αθεγήζεηο θαη ην ιφγν ησλ ζπλφξσλ θαη ηηο δηαθνξεηηθέο ρσξηθέο θιίκαθεο ηεο θαηαζθεπήο ησλ ζπλφξσλ» (απη.,212). 17

2.2 ύνορα και ζσλλογικές ηασηόηηηες πιινγηθή ηαπηφηεηα είλαη ην ζχλνιν ησλ πνιηηηζηηθψλ ζηνηρείσλ πνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ην αίζζεκα ηνπ αηφκνπ φηη αλήθεη ζε κία νκάδα, ρσξίο λα απνηειεί πξφβιεκα γηα ην αλ απηή ε νκάδα είλαη θαληαζηαθφ δεκηνχξγεκα ή έρεη πξαγκαηηθή ππφζηαζε, θαζψο θαη έλα ζχλνιν αμηψλ ην νπνίν νπζηαζηηθά εμαζθαιίδεη ηελ ζπλνρή κηαο νκάδαο. ήκεξα ε ζπιινγηθή ηαπηφηεηα ηνπ έζλνπο ιφγσ ηεο δεκηνπξγίαο ησλ εζληθψλ θξαηψλ απνηεινχλ θχξηνπο εθθξαζηέο ηoπ ρψξνπ. Σα ζχλνξα νπζηαζηηθά νξηνζεηνχλ ηελ εζληθή ηαπηφηεηα θαζψο θαη ηελ δηαρσξίδνπλ απφ ηηο άιιεο. Ζ ηαπηφηεηα απφ ηελ κία κεξηά ζεκαίλεη ηελ απφιπηε νκνηφηεηα ή ηζφηεηα αλάκεζα ζε άηνκα, νκάδεο, απφςεηο, πξάγκαηα ή ζχκβνια ηα νπνία ηαπηίδνληαη ην έλα κε ην άιιν αληίζηνηρα. Απφ ηελ άιιε κεξηά είλαη ην ζχλνιν ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηνλ έλαλ απφ ηνλ άιιν (Βξχδαο 2003:169). Ο Μπέξθ δίλεη πέληε ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ: Α) Γελ ππάξρεη ηαπηφηεηα ε νπνία δελ κεηαζρεκαηίδεηαη, ν κεηαζρεκαηηζκφο ηεο ζρεηίδεηαη κε ηελ εζσηεξηθή δνκή ηεο, κηα ζπλερή αλαλέσζε θαη αιιαγή. Β) Ζ ηαπηφηεηα θαη ην ππνθείκελν είλαη ζπλερψο ζπλδεδεκέλα, κηα ηαπηφηεηα δηάθνξε απφ ηελ δηθή κνπ είλαη αληηθείκελν θαη αληηθεηκεληθή ζε ζρέζε κε εκέλα. Γ) Αληηθείκελν θαη ππνθείκελν είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλα κεηαμχ ηνπο θαη απνηεινχλ κέξε ηεο ηαπηφηεηαο, έλα ζηνηρείν ηεο ηαπηφηεηαο κνπ επεξεάδεηαη θαη επεξεάδεη φια ηα ππφινηπα ζηνηρεία ηεο ηαπηφηεηαο κνπ. Γ) Ζ ηαπηφηεηα απνηειεί έλα ζχλνιν ζηνηρείσλ ηα νπνία κπνξνχλ λα αλαιχνληαη ζπλερψο ιφγσ ησλ δηαθνξεηηθψλ ηνπο δξάζεσλ. Ζ κεηαβιεηφηεηα ησλ ζηνηρείσλ ηεο ηαπηφηεηαο είλαη ην ηειεπηαίν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ην νπνίν επεξεάδεη θαη κεηαβάιεη ην πεξηερφκελν ηεο κνξθήο ηεο αιιά θαη ηε κνξθή ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο (απη.,171). Έλαο άλζξσπνο θαζψο θαη κία θνηλσληθή νκάδα απαξηίδνληαη απφ πνιιέο ηαπηφηεηεο θαη ξφινπο, νηθνγελεηαθνχο, ηνπηθνχο, ηαμηθνχο, ζξεζθεπηηθνχο, εζλνηηθνχο ή έκθπινπο. Κάζε κία απφ απηέο ηηο ηαπηφηεηεο βαζίδεηαη ζε θνηλσληθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο νη νπνίεο κπνξνχλ λα ηξνπνπνηεζνχλ θαη λα αλαηξεζνχλ. Πξψηε θαηεγνξία ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο είλαη ην θχιν φζνλ αθνξά φκσο ηελ εδαθηθή ζπλνρή απηή δελ ππάξρεη θαζψο απνηειεί κηα θαηαθεξκαηηζκέλε ηαπηφηεηα ε νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε άιιεο πην ζπλεθηηθέο ηαπηφηεηεο, ζπλήζσο ηαμηθέο ή εζληθέο (θεκηληζηηθφ θίλεκα), παξαθηλνχλ ηε δξάζε θαη δεκηνπξγνχλ ζπιινγηθή ζπλείδεζε. Γεχηεξε θαηεγνξία είλαη ε Δδαθηθή, δειαδή ε ηαχηηζε κε έλα ζπγθεθξηκέλν κέξνο. Σν θαηλφκελν απηφ είλαη θπξίσο πξν-λενηεξηθφ κηαο θαη ν άλζξσπνο κέρξη θαη ηελ πεξίνδν ηεο αξρήο ηεο λενηεξηθφηεηαο, ιφγσ ηνπ 18

ζπζηήκαηνο πνπ επηθξαηνχζε θπξίσο ζηελ Δπξψπε (θενπδαξρία), αληηιακβαλφηαλ ην αίζζεκα φηη αλήθεη ζε κία θνηλσληθή νκάδα θπξίσο ζε ηνπηθφ επίπεδν. Σν παξαπάλσ απνηειεί έλα θαηλφκελν ην νπνίν είλαη ζπλεθηηθφηεξν ηεο θαηά θχινπ δηαθνξνπνίεζεο θαη απηφ φκσο αδχλακν ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο απφ ηφπν ζε ηφπν. Πνιιέο θνξέο αθφκα θαη ζε φκνξεο πεξηνρέο παξαηεξνχληαη έληνλεο πνιηηηζηηθέο αιιαγέο κε απνηέιεζκα ηελ δεκηνπξγία λαη κελ ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ ζε ηνπηθφ επίπεδν αιιά εληειψο δηαθνξεηηθψλ ζε κεγαιχηεξε θιίκαθα. Άιιε θαηεγνξία ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο είλαη ε Κνηλσληθή ηάμε ή θνηλσληθννηθνλνκηθή ηαπηφηεηα. Δδψ ηα θαηλφκελα είλαη πεξηζζφηεξν δηαηξεηηθά παξά ελσηηθά. Δληφο ηνπ θξάηνπο κπνξεί λα ππάξμεη ελφηεηα ε νπνία είλαη δπλαηφλ λα νδεγεί ζε αλαγλψξηζε ηεο ζπιινγηθφηεηαο θαη δηεθδίθεζεο ησλ δηθαησκάησλ ηεο αζηηθήο, αγξνηηθήο ή εξγαηηθήο ηάμεο. Απηά ηα θαηλφκελα είλαη ιίγα θαη ζπνξαδηθά ιφγσ θπξίσο δηαίξεζεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζε επαγγεικαηηθνχο θιάδνπο κε απνηέιεζκα λα ράλεηαη ε έλλνηα ηεο ζπιινγηθφηεηαο ζε κεγάιε θιίκαθα θαη λα είλαη εδαθηθά δηάζπαξηε. Παξφια απηά επεηδή κέζα ζε θάζε δεδνκέλν θνηλσληθφ ζρεκαηηζκφ ππάξρνπλ δχν ή πεξηζζφηεξεο ηάμεηο πνπ ζπγθξνχνληαη εληζρχεηαη ε ηαμηθή ηαπηφηεηα ιφγσ απηήο ηεο φμπλζεο. Απφ ηελ άιιε φκσο ζπκπεξηιακβάλνπλ έλα πνιχ κηθξφ θνκκάηη ηνπ πιεζπζκνχ κε απνηέιεζκα λα κελ πεξηιακβάλεη νιφθιεξν ηνλ πιεζπζκφ ηεο ζπγθεθξηκέλεο εδαθηθήο πεξηνρήο. Σέινο νη ζξεζθεπηηθέο θαη εζληθέο ηαπηφηεηεο πξνζπαζνχλ λα ζπκπεξηιάβνπλ εληφο ησλ βάζεσλ ηνπο παξαπάλσ απφ κία ηάμεηο ελφο πιεζπζκνχ πνπ ππεξβαίλεη ηα εζληθά ζχλνξα (A.D.Smith, 1991:18-25). 2.3 Υάρηες και ύνορα Υάξηεο, ίζσο ν κνλαδηθφο ηξφπνο απνηχπσζεο ηνπ ρψξνπ, ππαξθηνχ θαη κε, αλζξσπνγελνχο ή θπζηθνχ. χκθσλα κε ηνπο γεσγξάθνπο ν θφζκνο ρσξίδεηαη ζε απνηχπσζε ησλ θπζηθψλ θαη ππαξθηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ φπσο ε γεσκνξθνινγία, θαη ζε λνεηψλ θαη αλζξσπνγελψλ φπσο ηα ζχλνξα. Πνιιέο θνξέο απηά ηα δχν ζπλδένληαη κε έλαλ ηξφπν ιίγν απζαίξεην αθνχ γεσκνξθνινγηθέο αλσκαιίεο ρξεζηκνπνηνχληαη σο «θπζηθά» ζχλνξα. Ο πδξνθξίηεο είλαη έλα ραξαθηεξηζηηθφ ελφο νξεηλνχ φγθνπ. Απηφο ν νξεηλφο φγθνο απνηειεί έλα ζχλνιν ελψ ν πδξνθξίηεο είλαη κηα λνεηή γξακκή ε νπνία δηαρσξίδεη ηηο θαηαθξεκλίζεηο εθαηέξσζελ ηνπ νξεηλνχ φγθνπ. Έλα πνηάκη πνπ ελψ έρεη δχν φρζεο κπνξεί λα απνηειεί ζχλνξν. Ίζσο απηφ πνπ ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο ζχλνξν είλαη ε κεηάβαζε απφ ηελ ζηεξηά ζηελ ζάιαζζα αθνχ είλαη ραξαθηεξηζηηθφ κε 19

έληνλε αιιαγή ή ε νξνζεηξά ησλ άιπεησλ νη νπνία κεηαβάιεη ηα γεσκνξθνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ πεξηνρψλ εθαηέξσζελ ηεο (Θεσδσξφπνπινο, 2000). «Ο ράξηεο είλαη κηα αλαπαξάζηαζε ηνπ ρψξνπ. Δίλαη απνηχπσζε ζε κηα εηθφλα, θαηλνκέλσλ επάλσ ζηνλ ρψξν, θαη ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ απηψλ ησλ θαηλνκέλσλ. Ο ράξηεο είλαη βαζηθφ εξγαιείν γεσγξαθηθήο γλψζεο γηα ηελ αλάιπζε, ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ κεηάδνζε απηήο ηεο πιεξνθνξίαο.» (ηδεξφπνπινο,2006:11) χκβνιν είλαη εθείλν πνπ εθπξνζσπεί ην θαζ εαπηφ αληηθείκελν ζηε δηάξθεηα ηεο απνπζίαο ηνπ. Δίλαη απηφ πνπ επηηξέπεη ηελ παξνπζία ζε εθείλν πνπ απνπζηάδεη. Ση ζεκαζία έρνπλ νη ράξηεο ζαλ ζχκβνια ρσξψλ. ηαλ κία ρψξα ηππψζεη ράξηε ειαθξψο κεηαηνπηζκέλν έλαληη ησλ ζπλφξσλ κηαο φκνξεο ρψξαο, απνηειεί αηηία πνιέκνπ (Παληαδήζεο, 1989: 36-37). Οη ράξηεο απεηθφληζεο ζπλφξσλ έρνπλ κηα πινχζηα ηζηνξία, απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ζήκεξα. Μεξηθνί απφ ηνπο πην πξφσξνπο ράξηεο ρσξίο θακία ακθηβνιία απεηθφληδαλ φξηα ηδηνθηεζίαο. Δπεηδή ηα πξσηφγνλα ζρέδηα είλαη δχζθνιν λα επέδεζαλ, νη αξραηνιφγνη κπνξνχλ κφλν λα ππνζέζνπλ φηη αξραίνη Αηγχπηηνη ρξεζηκνπνηνχζαλ πξνζεθηηθέο κεηξήζεηο ψζηε λα κπνξνχλ λα επαλεγθαζηδξχζνπλ ηα φξηα κεηά απφ ηνλ εηήζην θαηαθιπζκφ ηνπ Νείινπ. Οη ηζηνξηθνί επηζεκαίλνπλ ηνλ ζχγρξνλν ράξηε ηδηνθηεζίαο ζηε ξσκατθή απηνθξαηνξία, φπνπ νη πέηξεο ζηα ζχλνξα ηεο ηδηνθηεζίαο ήηαλ βσκνί πξνο ηνλ Θεφ ησλ νξίσλ, θαη θαζέλαο πνπ θαηέζηξεθε ή κεηαθηλνχζε απηά ηα φξηα ππφθεηλην ζε ζάλαην ή πιήξσλε κεγάιν πξφζηηκν. Οη δξφκνη, ηα πδξαγσγεία, θαη άιιεο εξγαζίεο εθαξκνζκέλεο κεραληθήο απαηηνχζαλ ηνπο ράξηεο, γηα ιφγνπο αθξηβείαο. ε αληίζεζε, ηα εζληθά ζχλνξα ήηαλ ζπγθξηηηθά αζαθή θαη ραξηνγξαθνχληαλ θαηά έλα κεγάιν κέξνο απφ ηνπο ζηξαηησηηθνχο δηνηθεηέο, ησλ νπνίσλ νη ηνπνγξαθηθνί ράξηεο εζηίαδαλ ζηνπο πνηακνχο, ηα βνπλά, ηα νρπξά, ηηο γέθπξεο, θαη ηνπο δξφκνπο. (Monmonier, 2010:3). Σα εζληθά φξηα θέξδηζαλ εμέρνπζα ζέζε πνιχ αξγφηεξα, ζηνπο άηιαληεο ηνπ δέθαηνπ έθηνπ αηψλα, ζηνπο νπνίνπο ηα θαηαγξακκέλα ζχλνξα ελίζρπζαλ ηηο έλλνηεο ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο, αιιά νη επηηαθηηθνί ράξηεο δελ είραλ έλα ζπλεπέο ραξηνγξαθηθφ χθνο κέρξη ηνλ εηθνζηφ αηψλα. Ζ γλψζε ησλ νξίσλ παξέρεη κηα επθαηξία λα εξεπλεζνχλ νη δεκνθηιείο παξεξκελείεο γηα ηελ αθξίβεηα θαη ηε ζεκαζία ησλ ζπλνξηαθψλ γξακκψλ. Παξαδείγκαηνο ράξηλ, ε πεξίκεηξνο πνπ απεηθνλίδεηαη ζε έλαλ ράξηε ηδηνθηεζίαο δελ ιέεη ζπλήζσο ηίπνηα γηα ηα δηθαηψκαηα ησλ γεηηφλσλ. Σν ζεκειηψδεο έγγξαθν ζε νπνηαδήπνηε κεηαθνξά αθίλεησλ πεξηνπζηψλ είλαη ν ηίηινο ηδηνθηεζίαο, ν νπνίνο θαζνξίδεη ηα δηθαηψκαηα πνπ κεηαβηβάδνληαη θαη παξέρεη κηα λνκηθή πεξηγξαθή ηνπ νξίνπ. κσο ε ράξαμε θαη ε ηνπνζέηεζε ηνπ νξίνπ ηελ δεδνκέλε ζηηγκή δελ πεξηιακβάλεη πεξηπηψζεηο 20

φπσο νη αιιαγέο ηνπ αλάγιπθνπ απφ θπζηθέο δηεξγαζίεο έηζη έλαο ηδηνθηήηεο ελφο νηθνπέδνπ κπνξεί λα ράζεη κέξνο ηνπ θηήκαηφο ηνπ επεηδή ε θχηε ηνπ πνηακνχ ιφγσ ησλ θπζηθψλ δηεξγαζηψλ κεηαηνπίζηεθε (απη.,4). Έλα επηθίλδπλν θαηλφκελν ράξαμεο ησλ ζπλφξσλ είλαη ε βηαζηηθή θαη ε κε εηο βάζνο κειέηε γηα ηελ ράξαμή ηνπο. Έλα θιαζηθφ παξάδεηγκα είλαη ν ρσξηζκφο ηεο Αθξηθήο ηνλ 19 ν αηψλα απφ ηνπο επξσπαίνπο απιεξνθφξεηνπο φηη ε ηνπνζέηεζε ησλ θπξίαξρσλ θπιψλ ζηελ ίδηα απνηθία ζα είρε σο απνηέιεζκα ηελ εμέγεξζε θαη ηε γελνθηνλία. Ο ληγεξηαλφο εκθχιηνο πφιεκνο ηεο πξφζθαηεο δεθαεηίαο ηνπ '60 θαη ε πην πξφζθαηε ηξαγσδία ζην Darfur βεβαηψλνπλ, δπζηπρψο, ηελ ηπραηφηεηα κε ηελ νπνία ραξάρηεθαλ ηα ζχλνξα βαζηδφκελα ζε έλα κεζεκβξηλφ, έλαλ παξάιιειν, ή έλαλ πνηακφ. Οη ζπλνξηαθνί ράξηεο ζήκεξα έρνπλ γίλεη πεξηπινθφηεξνη θαη πνην αμηφπηζηνη δεδνκέλνπ φηη ε ηερλνινγία ην θαηέζηεζε εχθνιν. Πιένλ κέζσ ελφο δνξπθφξνπ κπνξείο λα γλσξίδεηο ηελ αθξηβή ζέζε νπνηνπδήπνηε ζην ρψξν κε αθξίβεηα κεξηθψλ κέηξσλ κεηψλνληαο έηζη ηηο πηζαλφηεηεο ιάζνπο(απη.,5). Υσξίο ηαμηλφκεζε ε ζθέςε βπζίδεηαη ζε έλα ράνο απξνζδηνξηζηίαο, αλίθαλε λα ζπγθξίλεη, λα δηαθξίλεη, λα θαηακεηξήζεη θαη λα δηαιέμεη. Ζ χπαξμε κηαο λνεηήο γξακκήο απφ ην έλα άθξν κέρξη ην άιιν καο επηηξέπεη λα δηεπζεηήζνπκε ηα ελδηάκεζα ζηάδηα, αλάινγα κε ην αλ βξίζθνληαη αθξηβψο αλάκεζα ηνπο, ιίγν πνην πάλσ, ιίγν πνην θάησ βνεζψληαο έηζη ζηνλ πξνζδηνξηζκφ θαη ηνλ εληνπηζκφ ελφο ζεκείνπ (Παπαδήζεο, 1989 :53). ηνλ πξψην ράξηε πνπ ζψδεηαη απνηππψλεηαη κία ηδηνθηεζία ζηελ Βαβπιψλα πξάγκα πνπ καο επηηξέπεη λα ππνζέζνπκε φηη απφ ηελ ηφηε επνρή έρνπκε ηελ χπαξμε ππνηππψδνπο νξηνζέηεζεο ηνπ ρψξνπ. Ννεηέο γξακκέο ππήξραλ ήδε απφ ηελ αξραία Διιάδα. Απφ ηνλ 2 ν αηψλα π. Υ. ν ίππαξρνο ρξεζηκνπνηεί ηζζνπνζνηηθέο θακπχιεο γηα ηελ πεξηγξαθή θαηλνκέλσλ. Σνλ 18 ν αηψλα έρνπκε άλζηζε ηεο ζεκαηηθήο ραξηνγξαθίαο ε νπνία εθηφο απφ ηα γεσκεηξηθά γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο απεηθνλίδνπζαο πεξηνρήο απνηππψλεη νηθνλνκηθά, θνηλσληθά, ηζηνξηθά θαη εζλνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο. Έηζη ν Δζληθφο Άηιαο θάλεη ηελ εκθάληζε ηνπ απεηθνλίδνληαο ην ζχλνιν ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εθάζηνηε ρψξαο κε εληαίν ηξφπν (Ληβηεξάηνο,1988:12-20). Σα ζχλνξα ζήκεξα νξίδνπλ ην εδαθηθφ ζεκείν εθείλν κέρξη ην νπνίν ην θξάηνο κπνξεί λα αζθήζεη ηελ θπξηαξρία ηνπ θαη πέξαλ απηνχ ε θπξηαξρία ηνπ ρψξνπ εληάζζεηαη ζηελ θπξηαξρία ηνπ γείηνλα. Σα ζχλνξα είλαη γξακκέο λνεηά ραξαγκέλεο ζην έδαθνο, νξηνζεηεκέλεο κε κεζνξηαθέο ππξακίδεο ή πξνζδηνξηζκέλεο κε γεσγξαθηθφ κήθνο θαη 21

πιάηνο πάλσ ζε ράξηεο, νξίδνληαο πνπ ζηακαηάεη ε θπξηαξρία ηνπ ελφο θξάηνπο θαη μεθηλάεη ε θπξηαξρία ηνπ άιινπ (Θενδσξφπνπινο, 2000: 13). 2.4 Νοηηικοί τάρηες (mental maps) Οη αηζζήζεηο απνηεινχλ απνηέιεζκα επαθήο ηνπ αηφκνπ κε ην αληηθείκελν ελψ ε αληίιεςε απνηειεί ηνλ ζπλδεηηθφ θξίθν κεηαμχ ηνπ πλεχκαηνο θαη ηνπ ρψξνπ. Απνηειεί απνηέιεζκα ηεο άκεζεο επαθήο ηνπ αηφκνπ κε ηνλ ρψξν θαη ησλ αηζζήζεψλ ε νπνία «ζπγθεθξηκελνπνηείηαη σο λφεζε». Γελ λνείηαη αληίιεςε ρσξίο ηελ άκεζε ζχλδεζε ηνπ ρψξνπ κε ηηο αηζζήζεηο (Μαθξήο, 1992: 32). Δλλνηνινγηθή ραξηνγξάθεζε (mental mapping) είλαη ε δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία ην ππνθείκελν, κέζσ ηεο πεξηγξαθήο ή απνηχπσζεο ζε ραξηί, πεξηγξάθεη ηηο πιεξνθνξίεο γηα κηα ηδέα ή θάπνην ζέκα. πλήζσο απηή ηελ δηαδηθαζία ηελ ρξεζηκνπνηνχκε γηα λα θξαηάκε γξήγνξα θαη εχθνια ζεκεηψζεηο ζηα καζήκαηα, φκσο ν Kevin Lynch (1960:1-13) εθάξκνζε απηή ηελ δηαδηθαζία ζην ρψξν, ζε θιίκαθα πφιεο. Οη άλζξσπνη κέζσ λνεηηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ζηνηρείσλ πνπ ππάξρνπλ ζηνλ ρψξν, πξνζαλαηνιίδνληαη. Σα ζηνηρεία ησλ αλαπαξαζηάζεσλ νκαδνπνηνχληαη ζε πέληε θαηεγνξίεο: ηα γξακκηθά ζηνηρεία, ηα φξηα, ηηο πεξηνρέο, ηνπο θφκβνπο θαη ηα νξφζεκα, ησλ νπνίσλ ν ζπλδπαζκφο ζπληειεί ζηελ δεκηνπξγία ησλ λνεηηθψλ ραξηψλ. Οη λνεηηθνί ράξηεο παξφιν πνπ είλαη απαξαίηεηνη ζηνλ θαζέλα, ν άλζξσπνο απφ ηελ ζηηγκή πνπ ζα βγεη απφ ην ζπίηη ηνπ δεκηνπξγεί λνεηηθνχο ράξηεο π.ρ ε επηινγή ηνπ δξφκνπ γηα λα πάεη ζην ρψξν εξγαζίαο ηνπ, ζπλάκα είλαη θαη πξνζσπηθή άπνςε ηνπ θαζελφο ζρεηηθά κε ηνπο ηξφπνπο πνπ αληηιακβάλεηαη ηνλ ρψξν κέζα ζηνλ νπνίν δξα ην θάζε άηνκν μερσξηζηά, ηκεκαηηθά, απινπζηεπκέλα, θαζψο θαη πνιιέο θνξέο ιφγσ ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, «παξακνξθσκέλα» (Kevin Lynch, 1960). 22

Κεθάλαιο 3: Παγκοζμιοποίηζη και ζύνορα Με ηνλ φξν «παγθνζκηνπνίεζε» πεξηγξάθνπκε ηελ ξνή γλψζεο, πφξσλ, αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ κεηαμχ ησλ εζλψλ. Αξθεηέο θνξέο νξίδεηαη θαη σο «ε αλάπηπμε κηαο φιν θαη πεξηζζφηεξν ελζσκαησκέλεο ζθαηξηθήο νηθνλνκίαο πνπ ραξαθηεξίδεηαη εηδηθά απφ ηελ ειεπζεξνπνίεζε ησλ ζπλαιιαγψλ, ηελ ειεχζεξε ξνή ηνπ θεθαιαίνπ θαη ηνπ αλνίγκαηνο ησλ θηελφηεξσλ μέλσλ αγνξψλ εξγαζίαο». Ζ παγθνζκηνπνίεζε πεξηγξάθεηαη θαη σο κία δηαδηθαζία κέζα απφ ηελ νπνία νη άλζξσπνη είλαη ελνπνηεκέλνη ζε κηα εληαία θνηλσλία παγθνζκίσο. Ζ δηαδηθαζία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο είλαη έλαο ζπλδπαζκφο νηθνλνκηθψλ, ηερλνινγηθψλ, θνηλσληθνπνιηηηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ δπλάκεσλ. Δπίζεο ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά γηα λα αλαθεξζεί ππφ ηε ζηελφηεξε έλλνηα ηεο νηθνλνκηθήο παγθνζκηνπνίεζεο, πνπ πεξηιακβάλεη ηελ έληαμε ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ ζηε δηεζλή νηθνλνκία κέζσ ηνπ εκπνξίνπ, ηελ μέλε άκεζε επέλδπζε, ηηο ξνέο θεθαιαίνπ, ηε κεηαλάζηεπζε θαη ηε δηάδνζε ηεο ηερλνινγίαο (Organisation For Δconomic Co-operation and Development, 2010:20). Ζ Παγθνζκηνπνίεζε απνηειεί κηα έλλνηα κέζσ ηεο νπνίαο ζεσξεηηθνί πξνζπαζνχλ λα εξκελεχζνπλ θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο κεηαβνιέο. πσο πξναλαθέξακε ήδε απφ ηα ηέιε ηνπ Β Παγθνζκίνπ πνιέκνπ νη εγέηεο ησλ ηφηε ληθεηήξησλ δπλάκεσλ αληηιακβάλνληαλ φηη ιφγσ ηεο ηξνκεξήο εμέιημεο ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο, ην κέγεζνο ελφο θξάηνπο δελ ζα απνηεινχζε πιένλ ζεκείν αλαθνξάο ηεο εμνπζίαο θαη ηεο δχλακεο ηνπ. Οη εγέηεο είραλ αληηιεθζεί ην θαηλφκελν πνπ ζήκεξα νλνκάδνπκε παγθνζκηνπνίεζε. Απηφ πξνθχπηεη απφ ηελ άξλεζε ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ γηα επέθηαζε ησλ εδαθψλ ηνπο κεηά ην ηέινο ηνπ Β παγθνζκίνπ πνιέκνπ. Παγθνζκηνπνίεζε ζχκθσλα κε ηνλ Αικπάλε(2005:11) είλαη ε ζηαδηαθή κεηαηφπηζε ηεο νηθνλνκίαο απφ θξαηηθφ ζε παγθφζκην επίπεδν σο κία εληαία κνλάδα κε απνηέιεζκα θαη ηελ πνιηηηζκηθή νκνγελνπνίεζε ζε έλα «παγθφζκην» θαη «θαζνιηθφ» επίπεδν. Σν ζχγρξνλν νηθνλνκηθφ ζχζηεκα δηακνξθψλεηαη απφ ηνπο ζεζκνχο θαη ηηο πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο. Δλψ νη πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο είλαη απηέο πνπ εθθξάδνπλ ζήκεξα ηελ έλλνηα ηεο αγνξάο απφ ηελ άιιε νη ζεζκνί εθθξάδνπλ ηνλ ηξφπν πξνζέγγηζεο ηεο νηθνλνκίαο απφ ηελ πιεπξά ηνπ θξάηνπο. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν γίλεηαη ε παγθφζκηα δηαθπβέξλεζε δελ είλαη ζηαζεξφο θαη νξηνζεηεκέλνο κηαο θαη έρνπκε ζπλερψο εηζφδνπο λέσλ παηθηψλ ή θαη έμνδν πξνυπαξρφλησλ απφ ην δηεζλέο νηθνλνκηθφ ζχζηεκα. Οη ζεζκνί νη νπνίνη επεξεάδνπλ ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα είλαη πνιινί αιιά εκείο ζα επηθεληξσζνχκε ζε ηξείο νη νπνίνη απαηηνχλ ηελ ζπκβνιή ησλ εζληθψλ θξαηψλ γηα ηελ ιεηηνπξγία ηνπο, ελψ 23

νη πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο ππεξπεδνχλ απηήλ ηελ έλλνηα. Απηνί νη νξγαληζκνί είλαη ην Γηεζλέο Ννκηζκαηηθφ Σακείν (ΓΝΣ), ε Παγθφζκηα Σξάπεδα (ΠΣ), θαη ν Παγθφζκηνο Οξγαληζκφο Δκπνξίνπ (ΠΟΔ). Σα έζλε θξάηε έρνπλ ράζεη ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο δχλακεο ηνπο αιιά παξφια απηά παξακέλνπλ ελεξγνί παίθηεο ηνπ παγθφζκηνπ γίγλεζζαη. Ζ αγνξά πιένλ έρεη μεπεξάζεη ηηο δηαζηάζεηο ηνπ έζλνπο θξάηνπο. Οη πνιπεζληθέο εηαηξίεο δελ πεξηνξίδνληαη απφ ηα εζληθά ζχλνξα αιιά βξίζθνληαη θαη απηέο ζπκκέηνρνη θαη ελεξγνί παίθηεο ηεο παγθφζκηαο δηαθπβέξλεζεο, αλαηξέπνληαο ηηο ηζνξξνπίεο ζην παγθφζκην ζχζηεκα. Έηζη, απφ πνιηηηθήο άπνςεο, έρνπκε ηνπο θιαζζηθνχο παίθηεο δειαδή ηα έζλε θξάηε, ηα νπνία πεξηνξηζκέλα εληφο ησλ ζπλφξσλ ηνπο ράλνπλ κέξνο ηεο δχλακεο ηνπο θπξίσο ιφγσ ηεο ζεσξίαο ηνπ ξεαιηζκνχ πνπ εκπφδηδε ηελ εθαξκνγή ηεο παγθφζκηαο δηαθπβέξλεζεο. Ζ ζεσξία απηή πηζηεχεη φηη ην παγθφζκην ζχζηεκα ιεηηνπξγεί απφ ηελ ηδηφηεηα ηνπ θάζε εζληθνχ θξάηνπο λα δηεθδηθεί ηα ζπκθέξνληα ηνπ ηα νπνία έξρνληαη ζε αληηπαξάζεζε κε ηα ζπκθέξνληα θάπνηνπ άιινπ θξάηνπο. Ο λενθηιειεπζεξηζκφο κεηά ηελ ηζρπξνπνίεζε ηνπ, ιφγσ θπξίσο ηνπ φηη ν ξεαιηζκφο δελ αληηιακβαλφηαλ φηη νη αιιαγέο ζηνλ ηξφπν ηεο παγθφζκηαο δηαθπβέξλεζεο γηλφηαλ εληφο ηνπ δηθνχ ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ, νδήγεζε ζηελ δεκηνπξγία ελφο λένπ κνληέινπ δηαθπβέξλεζεο ην νπνίν αιιάδεη ηηο βαζηθέο επηινγέο δηαθπβέξλεζεο ζε εζληθφ αιιά θαη παγθφζκην επίπεδν κέζσ ηεο θνηλσλίαο, ησλ πνιηηψλ θαη ησλ Με θπβεξλεηηθψλ νξγαλψζεσλ (θιηάο,ρνπθάλαο,2005:10-11). Ζ ξεαιηζηηθή ζεσξία αληηθξνχνληαο ην πξναλαθεξζέλ κνληέιν πηζηεχεη φηη ην κνληέιν βαζίδεηαη ζε βάζεηο νη νπνίεο δελ έρνπλ πξαθηηθή εθαξκνγή κηαο θαη ην δηεζλέο ζχζηεκα ζπλερίδεη λα είλαη άλαξρν κε ηα εζληθά θξάηε λα είλαη νη βαζηθνί δξψληεο κε βαζηθφ ζθνπφ ηνπο ηελ απφθηεζε ηζρχνο. Αθφκα θαη κεηά ην ηέινο ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ θαη ηελ πηψζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο δελ αλαγλσξίδεηαη κηα ηφζν ηζρπξή κεηαβνιή ψζηε λα αιιάμεη ηελ άλαξρε δνκή ηνπ παγθφζκηνπ ζπζηήκαηνο παξά κφλν ηελ αιιαγή ηεο θαηαλνκήο ηεο ηζρχνο. Σα θξάηε κε κεγαιχηεξε ηζρχ ζπλερίδνπλ λα πξνζπαζνχλ λα επεθηείλνπλ ηελ δχλακε θαη επηξξνή ηνπο θαζψο θαη λα εκπνδίδνπλ ηελ ηζρπξνπνίεζε άιισλ θξαηψλ ψζηε λα δηαηεξήζνπλ απηφ ην ηζνδχγην δπλάκεσλ. Σν θαηλφκελν ηεο παγθνζκηνπνίεζεο είλαη νηθνλνκηθφ θαη ηερλνινγηθφ αθνχ εληάζζεη θαη ηηο απνκνλσκέλεο ρψξεο ζηελ παγθφζκηα γεσγξαθία αιιά δελ είλαη πνιηηηθφ θαζψο δελ ράλεηαη ε πξσηαξρηθή αλάγθε ησλ θξαηψλ γηα επηβίσζε θαη ηζρχ. Σηο κφλεο πεξηφδνπο φπνπ επηθξαηνχζε κηα γεληθή ηάμε θαη «εξεκία» ζε παγθφζκην επίπεδν ήηαλ επεηδή ππήξρε ηζνξξνπία δπλάκεσλ ή μεθάζαξε ηεξαξρία ηεο δχλακεο ησλ θξαηψλ. Οη ζεκεξηλνί νξγαληζκνί απνηεινχλ νπζηαζηηθά κέζν επηβνιήο ηεο ζέιεζεο ησλ θξαηψλ απφ ηηο νπνίεο 24

απνηεινχληαη θαη θπξίσο ηνπ ηζρπξφηεξνπ εμ απηψλ. πλεπψο, βάζε ηνπ ξεαιηζκνχ ηα θξάηε θαη ν ξφινο ηνπο σο βαζηθνί δξάζηεο ζηελ παγθφζκηα δηαθπβέξλεζε παξακέλεη ε ίδηα αθνχ ζπλερίδνπλ λα πξνζηαηεχνπλ ηελ θπξηαξρία ηνπο εληφο θαη εθηφο ησλ ζπλφξσλ ηνπο. Σα εζληθά θξάηε αθφκα θαη κέζσ ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο αγνξάο πξνζπαζνχλ λα εδξαηψζνπλ ή αθφκα λα απμήζνπλ ηελ επηξξνή θαη δχλακε ηνπο έλαληη άιισλ θξαηψλ (απη., 11-13). Ζ παγθνζκηνπνίεζε ζε φια ηα επίπεδα έρεη επηθέξεη κεγάιεο αιιαγέο θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ θάζε θξάηνπο αιιά θαη ζηηο ζρέζεηο ηνπ κε άιιεο ρψξεο. Σν εζληθφ θξάηνο πιένλ αδπλαηεί λα πεξηνξίζεη ή λα ειέγμεη ηελ νηθνλνκία ε νπνία ηψξα ιεηηνπξγεί παγθφζκηα θαη φρη εζληθά, φκσο νη πεξηζζφηεξεο θαη ζεκαληηθφηεξεο νηθνλνκηθέο δηαδηθαζίεο θαζψο θαη ηα ζηξαηεγηθά ζε παγθφζκην επίπεδν εδάθε αλήθνπλ εληφο ηεο επηθξάηεηαο θάπνηνπ εζληθνχ θξάηνπο (Sassen, 2003 :69). Μία άιιε άπνςε είλαη φηη ιφγσ ηεο εμάιεηςεο ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ νδεγνχκαζηε απφ ηελ κηθξννηθνλνκία ησλ εζληθψλ θξαηψλ ζηελ νινθιήξσζε ηεο δηεζλνχο αγνξάο πνπ απηή κε ηελ ζεηξά ηεο νδεγεί ζηελ απψιεηα ηνπ νηθνλνκηθνχ ειέγρνπ απφ ηα εζληθά θξάηε. Έηζη έρνπκε κηα ελίζρπζε ηνπ νηθνλνκηθνχ θεθαιαίνπ ζε αληίζεζε κε ηελ ζκίθξπλζε πνπ δέρνληαη ηα εζληθά θξάηε ζρεηηθά κε ηελ εμσηεξηθφηεηα ηνπο. Έηζη, ν ζχγρξνλνο ηξφπνο παγθνζκηνπνίεζεο αληί λα δεκηνπξγεί νκνηνγέλεηα ζηνλ δηεζλή νηθνλνκηθφ ρψξν εληείλεη ηελ δηεζλή αληζνξξνπία. Οη νηθνλνκηθέο αληζφηεηεο εληείλνληαη φρη θαηά ηεο παγθνζκηνπνίεζεο αιιά κέζσ απηήο (Βεξγφπνπινο,1994:19). Σν θαηλφκελν ηεο παγθνζκηνπνίεζεο έρεη σο απνηέιεζκα ιφγσ θπξίσο απηήο ηεο απψιεηαο ηεο ηζρχο θαη ηνπ ειέγρνπ ηνπ εζληθνχ θξάηνπο εληφο ηεο επηθξάηεηάο ηνπ, ηελ άλνδν ηνπ εζληθηζκνχ ε ηδενινγία ηνπ νπνίνπ έρεη αλνδηθέο ηάζεηο (Cohen,1999:279). Ο κεηαςπρξνπνιεκηθφο θφζκνο αληηκέησπνο πιένλ κε ην θαηλφκελν ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη φρη πνηα δηραζκέλνο απφ ηηο δχν κεγάιεο δψλεο επηξξνήο είρε σο απνηέιεζκα ηε ξηδηθή αιιαγή ηνπ ηξφπνπ κεηαλάζηεπζεο. Απηφ ζπλέβε γηαηί ελψ έρνπκε ειεχζεξε δηαθίλεζε πιένλ ησλ αγαζψλ θαη ησλ θεθαιαίσλ θακία ρψξα δελ δέρεηαη καδηθή κεηαλάζηεπζε ή απηέο πνπ θάλνπλ επηιεθηηθή πξνζπαζνχλ λα απνθιείζνπλ κε παξαγσγηθέο γηα ηελ αγνξά ηνπο κεηαλαζηεπηηθέο κάδεο φπσο αλεηδίθεπηνπο ειηθησκέλνπο ή εμαξηεκέλνπο κεηαλάζηεο (απη.,288). ην άιιν άθξν ε επηρεηξεκαηηθή κεηαλάζηεπζε, θαζψο θαη έλα κέξνο αλεηδίθεπηεο ή νηθνγελεηαθήο επαλέλσζεο. Υψξεο πνπ έρνπλ πηνζεηήζεη ηέηνηνπ είδνπο πνιηηηθέο φπσο νη ΖΠΑ, άηππα ηελ εληζρχνπλ δεκηνπξγψληαο κεηαλαζηεπηηθφ πφιν έιμεο θαζψο θαη ηδξχνληαο κηα «κεηαλαζηεπηηθή βηνκεραλία» βαζηζκέλε ζηελ κεηαλαζηεπηηθή απηή 25