3 ï Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι έσφιξα τα σχοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια εγώ κληρονόμος πουλιών πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω Μ. Σαχτούρη (Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο 1958) Παράλληλο κείμενο Ο Συλλέκτης Μαζεύω πέτρες γραμματόσημα πώματα από φάρμακα σπασμένα γυαλικά πτώματα απ τον ουρανό λουλούδια κι ό,τι καλό σ αυτό τον άγριο κόσμο κινδυνεύει ψηλά κοιτάζω σαν χαρταετός ο Σταυρα τός να φεύγει αγγίζω δίχως φόβο ηλεκτροφόρα σύρματα αυτά δε με αγγίζουν 85
ΘΕ ΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο ο ήλιος μαζεύει τις ημέρες μου γελώντας μονάχα η ψυχή στ αυτί μου ψιθυρίζει λέγοντας: σκοτείνιασε σκοτείνιασες γιατί; δεν είσαι τρομαγμένος; (Το σκεύος 1971) Μ. Σαχτούρης ÅÑÙÔÇÓÅÉÓ 1. Ðοια χαρακτηριστικά της ποίησης του Σαχτούρη αναγνωρίζουμε στο ποίημα; 2. Ðοια στοιχεία μας επιτρέπουν να ταυτίσουμε τον ποιητή με τον ελεγκτή του τίτλου; ποια είναι η ευθύνη του; 3. Πως αντιλαμβάνεσθε το νόημα της φράσης «κληρονόμος πουλιών»; 4. Γιατί ο ποιητής έχει «σπασμένα φτερά»; 5. Εξετάστε συγκριτικά τα δύο ποιήματα. ÁÐÁÍÔÇÓÅÉÓ 1. Η ποίηση του Σαχτούρη δεν είναι αισιόδοξη και εύληπτη είναι ποίηση δύσκολη, υπερ - ρεαλιστική και εξπρεσιονιστική / εκφράζεται με εικαστικά στοιχεία (ας μην ξεχνάμε πως ήταν και ζωγράφος και όπως ο ίδιος έχει δηλώσει η ζωγραφική τον βοήθησε στην ποίησή του) με έντονες χρωματικές αντιθέσεις (άσπρο-μαύρο-κόκκινο). Η ποίησή του περιέχει στοιχεία που εύκολα θα μπορούσαν να μετατραπούν σε εικαστικές εικόνες. Οι υπερρεαλιστικές εικόνες του ματωμένου ουρανού, του ποιητή-ελεγκτή που ελέγχει το φως των αστεριών και του ποιητή - πληγωμένου πουλιού (με σπασμένα φτερά) που συνεχίζει να πετά είναι παρα στατικές - ζωηρές και με έντονο το στοιχείο του συμβολισμού (όπως στη ζω γραφι κή). Το ποίημα απαρτίζεται από αυτές τις τρεις σκηνικές ενότητες που συναιρούν 86
και συμπυκνώνουν το μήνυμα της ιστορίας. Με το συμβολισμό τους αισθητοποιούνται οι κύριες ιδέες του ποιήματος, ότι δηλαδή ο κόσμος των ιδεών και της ποίησης είναι τραυματισμένος και χρέος και ευθύνη του ποιητή είναι να συνεχίζει να πετάει, να αρθρώνει δηλαδή (ποιητικό) λόγο. Άλλο χαρακτηριστικό της ποίησης του Σαχτούρη είναι το υπερρεαλιστικό στοιχείο η ποίησή του κινείται σ ένα κόσμο «υπερλογικό» στον οποίο κυριαρχεί η τολμηρή φαντασία. Η εικόνα του «κακοποιημένου» ουρανού που παρομοιάζεται με ματωμένο κήπο με λίγο χιό νι στοιχειοθετεί ένα εφιαλτικό σκηνικό που εκφράζει τις συνθήκες της εποχής, ενώ παράλληλα αποδίδει τον ονειρικό κόσμο - κόσμο των ιδεών στον οποίο κινείται ο ποιητής μεταμορφωμένος σε πουλί-μηχανοδηγό που ελέγχει το φως των αστεριών αν και με σπασμένα φτερά. Η όλη σύλληψη αποδίδει υπερρεαλιστικά το ρόλο του ποιητή και την αποστολή με την οποία είναι επιφορτισμένος. Ακόμα ο στίχος είναι ελεύθερος, ανομοιοκατάληκτος, τυπικό δείγμα υπερρεαλιστικής γραφής. Η ποίηση του Σαχτούρη διακρίνεται και για την απλή γλώσσα, το λιτό λεξιλόγιο και το αφαιρετικό ύφος. Εύκολα διαπιστώνεται ότι ο λόγος του χαρακτηρίζεται από περιο ρισμένη χρήση επιθέτων και προσδιορισμών. Στο ποίημα χρησιμοποιούνται δύο βασικά μέρη του λόγου αρκετά ουσιαστικά (μπαξές, αίμα, χιόνι, ουρανός, σχοινιά, αστέρια κτλ.) και ρήματα κατ αυτό τον τρόπο προσδίδεται ουσία, βάθος και πυκνότη - τα στο λόγο. 2. Ο ελεγκτής του τίτλου είναι ο ποιητής κι αυτό προκύπτει απ τη χρήση του α ενικού προ σώπου (έσφιξα, πρέπει να ελέγξω, να πετάω) και ιδιαιτέρως απ τις βουλητικές προτάσεις που αποτελούν τους βασικούς άξονες πάνω στους οποίους δομείται το ποίημα και αυτό γιατί συνδέουν τη δεύτερη σκηνική ενότητα - του ποιητή που ετοιμάζεται να αναλάβει ένα τολμηρό εγχείρημα, σαν μηχανοδηγός να ελέγξει το φως των αστεριών - με την τρίτη, του ποιητή - πληγωμένου πουλιού που συνεχίζει να πετάει στον ουρανό - χώρο των ιδεών. Επιπλέον, η χρήση της προσωπικής αντωνυμίας «εγώ» τονίζει τη συναίσθηση της ευθύνης που έχει να ανταποκριθεί στην αποστολή του. Ο ποιητής δηλαδή αναλα μβάνει το ρόλο του ελεγκτή, γιατί ως πνευματικός άνθρωπος έχει την ικανότητα να καθοδηγήσει τους ανθρώπους στον κόσμο των ιδεών και της ποίησης, στον άλλο δρόμο της χαράς, όπως επισημαίνει στον τίτλο της ποιητικής συλλογής, στην οποία ανήκει το ποίημα. Πρόκειται επομένως για ελεγκτή-διαμεσολαβητή που θα καθοδηγήσει τους ανθρώπους απ τον αισθητό κόσμο της λογικής στο όνειρο της ποίησης. 3. Με αυτή τη φράση ο ποιητής εκφράζει τη βαριά ευθύνη που αισθάνεται απέναντι στην πνευματική παράδοση. Ο ίδιος είναι απόγονος της παλαιότερης γενιάς των ποιητών, ένας από τους συνεχιστές της τέχνης της ποίησης. Όπως τα πουλιά κινούνται ελεύθερα 87
ΘΕ ΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο στον ουρανό έτσι και ο ποιητής περνά με ευκολία από την πραγματικότητα στη φαντασία και απ τον αισθητό κόσμο στον κόσμο της ποίησης. Επομένως, είναι φυσικό να αισθάνεται την ευθύνη μιας αποστολής, να φανεί αντάξιος της πνευματικής παράδοσης. Ως άνθρωπος του πνεύματος είναι προικισμένος με ικανότητες και οφείλει να μεταλαμπαδεύσει τις ιδέες και στους υπόλοιπους ανθρώπους. Είναι χρέος του (η χρήση της προσωπικής αντωνυμίας εγώ τονίζει πως ο ποιητής συναισθάνεται πλήρως αυτό), λοιπόν, να διαφυλάξει και να διαδώσει αυτή την πνευματική παράδοση που κληρονόμησε, κυρίως όμως να τη συνεχίσει, να εξακολουθήσει δηλαδή να πετάει, να δημιουργεί, γιατί αυτός είναι ο ρόλος κάθε ποιητή. 4. Ï ποιητής έχει επίγνωση πως η εποχή του είναι δύσκολη, αντιποιητική, δεν ευνοεί την πνευματική δημιουργία η πρώτη στροφή του ποιήματος με την υπερρεαλιστική εικόνα του ματωμένου ουρανού υποδηλώνει ακριβώς αυτό. Οι πνευματικές του δυνάμεις επομένως είναι λιγοστές, έχει σπασμένα φτερά. Ας μην ξεχνάμε πως ο ποιητής ζει στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου και των σκοτεινών μετεκφυλιακών χρόνων βίωσε τον αδελ φοκτόνο σπαραγμό, το θάνατο, την ψυχική και ηθική εξαθλίωση. Η ανάγκη της επιβίωσης συχνά λειτούργησε σε βάρος της πνευματικής δημιουργίας καλλιεργήθηκε επομένως στους ποιητές το αίσθημα της απαισιοδοξίας, της φυγής, της απόγνωσης. Παρόλα αυτά ο Σαχτούρης επιμένει πως ακόμα και όταν η ποίηση (ο ουρανός) είναι δυσπρό σιτη (γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι), ο ποιητής οφείλει να υπηρετεί την τέχνη του και ν ανταποκρίνεται στο ρόλο του (πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω). Διαφορετικά το φως του πνεύματος θα εξασθενίσει και θα επικρατήσει σκοταδισμός. 5. Ο μύθος του ποιήματος «Συλλέκτης» διατυπώνεται με πέντε εικόνες-σκηνές όπως και στο ποίημα «Ελεγκτής» που έχουμε τρεις σκηνικές ενότητες (την εικόνα του ματωμένου ουρανού, του ποιητή-μηχανοδηγού και του ποιητή πληγωμένου πουλιού). Εδώ στην πρώτη εικόνα παρουσιάζεται ο συλλέκτης -που και εδώ είναι ο ποιητής- να συγκεντρώνει ανομοιόμορφα αντικείμενα για να τα διατηρήσει, γιατί κινδυνεύουν «σ αυτό τον άγριο κόσμο». Στη δεύτερη εικόνα εποπτεύει σαν χαρταετός από ψηλά τον κόσμο, ενώ στην τρίτη αψηφά τον κίνδυνο αγγίζοντας τα ηλεκτροφόρα καλώδια. Στο μεταξύ στην τέταρτη εικόνα καθώς η ζωή περνά ο ήλιος γελάει μαζί του και στην τελευταία εικόνα έρχεται η προ ειδοποίηση πως πλησιάζει το σκοτάδι, αυτός όμως δε φοβάται. Ο Συλ λέκτης είναι ο ποιητής που μόνιμα αντιμετωπίζει τη ζωή σαν παιχνίδι και συλλέγει οτιδήποτε ωραίο ή φρικιαστικό προέρχεται απ τον ουρανό, άρα τις ιδέες και αξίες που κινδυνεύουν. Και σ αυτό το ποίημα ο ποιητής σαν πουλί ή σαν χαρταετός εποπτεύει τη ζωή από ψηλά, προσ - βλέπει στον ουρανό - στον κόσμο των ιδεών, κάτι που ίσως είναι επικίνδυνο, όχι όμως γι αυτόν. Και ενώ συνειδητοποιεί πως μέσα σ αυτό το διαρκές παιχνίδι η ζωή τελειώνει, καταλαβαίνει πως έχει μάθει να μη φοβάται ούτε τη ζωή ούτε το θάνατο. Ίσως γιατί έχει 88
διασώσει ό,τι κινδυνεύει σ αυτό το κόσμο, ό,τι το καλό. Η αποστολή του δηλαδή είναι να συλλέγει / διαφυλάττει τις αξίες που πολλοί θεωρούν άχρηστες και να δίνει το παράδειγμα της ατρόμητης συνείδησης. Όπως τονίζει και στον Ελεγκτή «πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω». Και στα δύο ποιήματα η πραγματικότητα είναι σκληρή, αλλά τόσο ο Ελεγκτής όσο και ο Συλλέκτης, ο ποιητής δηλαδή, οφείλει να εποπτεύει τον κόσμο από τη σκοπιά του ουρανού, απ τη σκοπιά των αξιών, μακριά και πάνω απ τις αδυναμίες του απλού κόσμου. Αυτό είναι το χρέος τους να διατηρούν την επι θυμία για ένα κόσμο ιδανικό προς όφελος των συνανθρώπων τους. EðéìÝëåéá: áôæçéùüííïõ Óïößá 89