ΕΝΤΟΜΑ ΑΠΟΘΗΚΩΝ Κυριότερα ζημιογόνα αίτια κατά την αποθήκευση Έντομα Ακάρεα Μύκητες-Βακτήρια Τρωκτικά Οι απώλειες των δημητριακών κατά την αποθήκευση φτάνουν το 17% στις ανεπτυγμένες χώρες και ξεπερνούν το 30% στις αναπτυσσόμενες. Από αυτές το 41% οφείλεται σε ακάρεα, μύκητες-βακτήρια και τρωκτικά και το 59% σε έντομα.
Πότε ένα έντομο είναι «έντομο αποθηκών»; Έντομο που προκαλεί ζημιά στα αποθηκευμένα προϊόντα και μπορεί να αναπτυχθεί και να αναπραχθεί σε χώρους που φιλοξενούν τέτοια προϊόντα Γιατί τα έντομα αποθηκών είναι τόσο επιτυχημένα; Βαδίζουν ή πετούν Μετακινούνται μέσω του διεθνούς εμπορίου με τα προϊόντα (έντομα ταξιδιώτες) Χρησιμοποιούν πολλά διαφορετικά καταφύγια και συνθήκες που τους επιτρέπουν να ζουν πολλά χρόνια Στα καταφύγια αποφεύγουν την άμεση έκθεση σε εντομοκτόνα (ανθεκτικότητα) και φυσικούς εχθρούς Είναι στενά, μικρά και πεπλατυσμένα
Είδη ζημιών που προκαλούν Ποσοτική ζημιά Ποιοτική ζημιά «Ψυχολογική» ζημιά Οικονομική ζημιά μέσω των κανόνων διακίνησης και εμπορίας
Πώς τα έντομα αποθηκών εισέρχονται στο χώρο και το προϊόν; Κύρια μόλυνση Τοποθέτηση προσβεβλημένου (από τον αγρό) προϊόντος σε άδεια αποθήκη Δευτερεύουσα μόλυνση Τοποθέτηση προσβεβλημένου προϊόντος σε αποθήκη με καθαρό προϊόν Αναμόλυνση Προσβολή προϊόντος από έντομα που βρίσκονται στα μηχανήματα (π.χ. συσκευασίας) Εισβολή Είσοδος των εντόμων στην αποθήκη
Κατηγορίες εντόμων αποθηκών Πρωτεύοντα είδη Ικανά να προσβάλλουν ακέραιο προϊόν (π.χ. σπόρους) Sitophilus spp. Rhyzopertha dominica Sitotroga cerealella Οικ. Bruchidae Δευτερεύοντα είδη Προσβάλλουν προϊόν ήδη προσβεβλημένο ή μηχανικά σπασμένο (π.χ. άλευρα) Tribolium spp. Oryzaephilus spp. Cryptolestes spp. Οικ. Pyralidae
Μυκητοφάγα είδη Τρέφονται από μύκητες και είναι δείκτες κακής υγιεινής του χώρου και του προϊόντος Οικ. Mycetophagidae Οικ. Cryptophagidae Αποσυνθέτες Τρέφονται με αποσυντιθεμένες ύλες, ζωικής ή φυτικής προέλευσης Οικ. Dermestidae
Παρασιτοειδή και αρπακτικά Τρέφονται από άλλα έντομα Hymenoptera Hemiptera «Επισκέπτες» Βρίσκονται τυχαία στον αποθηκευτικό χώρο
Καταπολέμηση εντόμων αποθηκών IPM-Integrated Pest Management Πρόληψη Κατασκευή αποθήκης Υγιεινή Ξήρανση Ερμητική αποθήκευση Μικρός χρόνος αποθήκευσης Συσκευασία (insectproof) Παρακολούθηση Οπτικός έλεγχος Έλεγχος συνθηκών Δειγματοληψία Χρήση παγίδων Καταπολέμηση Φυσική Βιολογική Χημική Βιοτεχνολογική
Πρόληψη Κατάσταση προϊόντος προς αποθήκευση «Βιολογική αντίσταση» του προϊόντος: η ικανότητα που έχουν ορισμένες ποικιλίες να είναι ευαίσθητες ή ανθεκτικές και σε ποια είδη εντόμων. Βαθμός καθαρότητας και ακεραιότητας του προϊόντος (κυρίως των σπόρων και των ξηρών καρπών): Χωρίς σκόνες ή αλεύρι, άδειοι σπόροι, σπόροι ή καρποί σπασμένοι από μηχανικά αίτια ή από προσβολή εντόμων. Η προέλευση, ο χρόνος και ο τρόπος συγκομιδής δίνουν αρκετές πληροφορίες για την πρόβλεψη και την εξέλιξη της προσβολής, π.χ. η ξήρανση του προϊόντος είναι αποτελεσματική κατά των ακάρεων ενώ η ψύξη κατά των εντόμων (για τα αποθηκευμένα δημητριακά η υγρασία δεν πρέπει να ξεπερνά το 13 %, ενώ η ψύξη κάτω από τους 15 ο C προστατεύει από τα έντομα)
Πρόληψη Κατάσταση αποθηκευτικού χώρου Κατάλληλα υλικά και τρόπος κατασκευής έτσι ώστε να τηρούνται οι ευνοϊκές συνθήκες αποθήκευσης (υγρασίας, θερμοκρασίας, αερισμού) Δάπεδο, τοίχοι και οροφή με καλή στεγανοποίηση (κλειστά παράθυρα, τοποθέτηση πλέγματος), λεία και με στρογγυλεμένες τις γωνίες που σχηματίζουν μεταξύ τους. Η προετοιμασία του χώρου για αποθήκευση: Απαιτείται προσεκτικός καθαρισμός, απομάκρυνση παλαιού (ήδη προσβεβλημένου) προϊόντος. Το προϊόν να τοποθετείται με τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολύνονται οι εργασίες καθαρισμού, δειγματοληψίας, απεντόμωσης κτλ.
Παρακολούθηση Οπτική Δειγμάτων (δειγματολήπτες) Σημείων (ρωγμές, ανοίγματα κα) Συσκευασμένα προϊόντα Γραμμή παραγωγής/φόρτωσης Εξοπλισμός (μηχανήματα)
Παρακολούθηση Δειγματοληψία Παγίδες για ιπτάμενα έντομα Παγίδες για σωρούς Παγίδες δαπέδου
Παγίδες με ελκυστικά Φερομόνη ή τροφή Στα έντομα αποθηκών χρησιμοποιούνται φερομόνες φύλου (sex pheromones) και φερομόνες συνάθροισης (aggregation pheromones) Φερομονικές παγίδες Συλλαμβάνουν συνεχώς Μεγάλη ακτίνα δράσης Συλλήψεις στα αρχικά στάδια προσβολής Εύκολες στη χρήση Γρήγορα αποτελέσματα Μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε εντοπισμένη παρακολούθηση και καταπολέμηση Συλλαμβάνουν μόνο ακμαία Δεν υπάρχουν φερομόνες για όλα τα είδη Χρειάζονται πολλές φερομόνες/παγίδες για παρακολούθηση πολλών ειδών
Όταν τοποθετούμε παγίδες στην αποθήκη: Τις τοποθετούμε >8 m τη μία από την άλλη γιατί έχουμε αλληλεπίδραση Όχι κοντά σε παράθυρα και πόρτες γιατί έτσι ελκύουμε τα έντομα να μπουν στο χώρο Αλλάζουμε το ελκυστικό και την κολλητική επιφάνεια όταν απαιτείται Προσδιορίζουμε τα συλληφθέντα έντομα και κοιτάζουμε στα σώματά τους (πχ. τρίχωμα πλάτης ) εάν προέρχονται από τροφή Τοποθετούμε τις εναέριες παγίδες όχι πολύ χαμηλά (<2 μ) γιατί δεν διανέμεται καλά η φερομόνη και όχι πολύ ψηλά (>7 μ γιατί στέλνουμε τη φερομόνη έξω) Τους θερμούς μήνες η επιθεώρηση γίνεται πιο συχνά
Τάξη Lepidoptera Οικογένεια Pyralidae Δευτερεύοντα είδη Ephestia kuhniela Άλευρα, σπόρους σιτηρών, όσπρια, ξηρούς καρπούς, πίτυρα Ephestia cautella Κυρίως ξερά σύκα και πολλά άλλα ξερά φρούτα και καρπούς (σταφίδες, δαμάσκηνα, βερίκοκα, χουρμάδες, φιστίκια, αμύγδαλα) και λιγότερο άλευρα, πίτυρα μπισκότα, σοκολάτα, ζωοτροφές Ephestia elutella Αποθηκευμένο καπνό, κακάο, σοκολάτα, αλεύρι, ζυμαρικά, σπόρους σιτηρών, ξηρά φρούτα και αφυδατωμένα λαχανικά
Τάξη Lepidoptera Οικογένεια Pyralidae Plodia interpunctella Πολυφάγο Πολλά είδη σπόρων και προϊόντα τους, σκόνη γάλακτος, όλα τα είδη ξηρών σπόρων, αποξηραμένες φυτικές και ζωικές ουσίες, σοκολάτα, βοτανικές και ζωολογικές συλλογές
Τάξη Lepidoptera Οικογένεια Tineidae Tinea granella Δευτερεύον είδος Σπόρους σιτηρών, ψυχανθών, άλευρα, ξηρά φρούτα, ξηρούς καρπούς, τρόφιμα και ζωοτροφές. Σε περιπτώσεις μεγάλης προσβολής η επιφάνεια των σωρών των σπόρων καλύπτεται από ιστούς μετάξινων νημάτων, χαρακτηριστικό της προσβολής. Τα προσβεβλημένα προϊόντα έχουν δυσάρεστη οσμή και γεύση.
Τάξη Lepidoptera Οικογένεια Gelechiidae Sitotroga cerealella Πρωτεύον είδος Σοβαρός εχθρός των σπόρων όλων καλλιεργούμενων σιτηρών. Γεννά τα ωά πάνω στους σπόρους και οι προνύμφες μπαίνουν και αναπτύσσονται μέσα σε αυτούς. Απώλειες σε βάρος και βλαστικότητα σπόρων. Το κριθάρι γίνεται ακατάλληλο για ζυθοποίηση. Οι σπόροι αποκτούν δυσάρεστη οσμή και γεύση. Είναι το μοναδικό από τα Lepidoptera που προσβάλλει ακέραιους σπόρους.
Τάξη Coleoptera Οικογένεια Curculionidae Sitophilus granarius Πρωτεύον είδος Προσβάλλει ξηρούς σπόρους δημητριακών και σπανιότερα οσπρίων Η προνύμφη αναπτύσσεται μέσα στο σπόρο Sitophilus oryzae Πρωτεύον είδος Προσβάλλει ρύζι και σπόρους δημητριακών Η προνύμφη αναπτύσσεται μέσα στο σπόρο Σε μικρότερο βαθμό αλευρώδη προϊόντα, βαμβακόσπορο, όσπρια, ξηρούς καρπούς, ζωοτροφές.
Τάξη Coleoptera Οικογένεια Tenebrionidae Tribolium confusum T. castaneum Δευτερεύοντα είδη Σοβαρός εχθρός όλων των ειδών σπόρων, αλεύρων, ζωοτροφών, μπαχαρικών, ξηρών φυτικών υλών (ρίζες, φρούτα, καρποί) Tenebrio molitor Προσβάλλει άλευρα, σιτηρά, πίτυρα, νεκρά έντομα και άλλες φυτικές και ζωικές ύλες.
Τάξη Coleoptera Οικογένεια Silvanidae Oryzaephilus surinamensis O. mercator Δευτερεύοντα είδη Προσβάλλουν σπόρους σιτηρών, σταφίδα, ψωμί, ζυμαρικά, μπισκότα, ελαιούχους σπόρους, όσπρια, κακάο, καφέ, αποξηραμένα φυτά. Πάντα σε συνεργασία με άλλα επιζήμια για αυτά έντομα.
Rhyzopertha dominica Πρωτεύον είδος Είναι το πολυπληθέστερο έντομο ρυζιού και σιταριού (αποθηκευμένων) στην Ελλάδα. Πολλές προνύμφες προσβάλλουν ένα σπόρο. Προσβάλλει ακόμα κριθάρι, καλαμπόκι, μπισκότα κ.ά. Τάξη Coleoptera Οικογένεια Laemophloeidae Cryptolestes ferrugineus Δευτερεύον είδος Προσβάλλει σπόρους σιτηρών και άλευρα. Οικογένεια Bostrychidae
Τάξη Coleoptera Οικογένεια Anobiidae Lasioderma serricorne Δευτερεύον είδος Είναι ο κύριος εχθρός του αποθηκευμένου καπνού. Αλλά και τσιγάρα, πούρα, κακάο, σοκολάτα, μπαχαρικά, ζυμαρικά, αρωματικά φυτά, έντομα και φυτά σε συλλογές, όσπρια, ελαιώδεις σπόρους.
Τάξη Coleoptera Οικογένεια Bruchidae Acanthoscelides obtectus Πρωτεύον είδος Προσβάλλει όσπρια, κυρίως φασόλια. Η προσβολή ξεκινά από τον αγρό. Οικογένεια Nitidulidae Carpophilus hemipterus Δευτερεύον είδος Ωοτοκεί σε υπερώριμους ή τραυματισμένους καρπούς στα δέντρα, το έδαφος ή τις αποθήκες. Σύκα, αποξηραμένα φρούτα, σταφίδες, ξηροί καρποί.
Τάξη Coleoptera Οικογένεια Dermestidae Trogoderma granarium Πρωτεύον είδος Τρέφεται αποκλειστικά με φυτικές ύλες και είναι πολύ καταστρεπτικό για τους σπόρους δημητριακών. Το τέλειο δεν τρέφεται. Η προνύμφη εμφανίζει διάπαυση ως 8 έτη. Αποτελεί έντομο καραντίνας για πολλές χώρες.
Έντομα υγειονομικής σημασίας
Τάξη Diptera Υποτάξη Nematocera Οικογένεια Culicidae Ολομετάβολα 4 στάδια: ωό, προνύμφη (4 ηλικίες), νύμφη, τέλειο Προνυμφικά και νυμφικό στάδιο υδρόβια Πετάει μόνο το τέλειο Οι νύμφες δεν τρέφονται.
Υδρόβια στάδια-εστίες Τρεχούμενα νερά με μικρή ροή Στάσιμα νερά Εποχιακές συλλογές νερού Δοχεία
Τόσο τα αρσενικά όσο και τα θηλυκά τρέφονται με φυτικά σάκχαρα, τα οποία αποτελούν τη μοναδική τροφή των αρσενικών. Μόνο τα θηλυκά λαμβάνουν αίμα. Οι πρωτεΐνες του αίματος είναι απαραίτητες για την παραγωγή ωών. Εξειδικευμένα στοματικά μόρια για να διαπερνούν το δέρμα του ξενιστή (τα αρσενικά έχουν προβοσκίδα αλλά η κατασκευή της δεν επιτρέπει να νύσσουν). Το σάλιο τους περιέχει αντιπηκτικές και αναισθητικές ουσίες. Τα θηλυκά των περισσοτέρων ειδών λαμβάνουν αίμα από θηλαστικά ή πτηνά (ανθρωπόφιλα, ζωόφιλα, ορνιθόφιλα) και λιγότερων από άλλα ζώα (ερπετά, αμφίβια). 2-4 φορές το βάρος του σώματός τους το αίμα που λαμβάνουν.
Κυριότερα γένη στην Ελλάδα Culex Ιός του Δυτικού Νείλου (West Nile Virus) Aedes Δάγκειος πυρετός (Dengue fever) Anopheles Ελονοσία (Malaria)
Τάξη Diptera Υποτάξη Cyclorrhapha Οικογένεια Muscidae Musca domestica Οικιακή μύγα Στοματικά μόρια μυζητικού τύπου με χειλάριο Αναπτύσσονται σε οργανική ύλη, γεννάνε ωά εκεί και αναπτύσσονται οι προνύμφες. Πολλά παθογόνα πάνω της, τα μεταφέρει. Ολομετάβολα
Τάξη Dictyoptera Υποτάξη Blattaria Κατσαρίδες Ωοθήκιο Ετερομετάβολα (ωό-νύμφη-τέλειο) Στοματικά μόρια μασητικού τύπου Πρόσθιες πτέρυγες ψευδέλυτρα Θέλουν περιβάλλον σκοτεινό και υγρό. Τρέφονται με οργανική ουσία, παμφάγες Έχουν κέρκους στο άκρο της κοιλίας (αισθητήρια όργανα) Γίνονται αντιληπτές: οσμή, περιττώματα, ωοθήκια Σώμα: πεπλατυσμένο νωτοκοιλιακά
Υποτάξη Blattaria Οικογένεια Blattidae Periplaneta americana «Αμερικάνικη κατσαρίδα» Έχει χαρακτηριστική ανοιχτόχρωμη περιοχή στο θώρακα Η πιο μεγάλη σε μέγεθος στη χώρα μας, ως 5 εκ. Πτέρυγες καλά ανεπτυγμένες, πετάει ως 30 μέτρα Υπόνομοι, χώροι εστίασης, χώροι παρασκευής τροφίμων
Υποτάξη Blattaria Οικογένεια Blattidae Blatta orientalis «Ασιατική κατσαρίδα» Μέγεθος ως 3 εκ. Τα θηλυκά με υποτυπώδεις πτέρυγες, τα αρσενικά με πτέρυγες που καλύπτουν τα 2/3 της κοιλιάς Δεν πετάει, ζει σε υπονόμους
Υποτάξη Blattaria Οικογένεια Ecobiidae Blattela germanica «Γερμανική κατσαρίδα» Μέγεθος ως 1,6 εκ. Έχουν δύο μαύρες λωρίδες στο θώρακα που διαχωρίζονται από μια ανοιχτόχρωμη Ζει κυρίως σε οικίες
«Ζημιές» από κατσαρίδες Αλλεργίες: εκδύματα Ποσοτικές Ποιοτικές Μετάδοση παθογόνων
Τάξη Hemiptera Οικογένεια Cimicidae Γένος Cimex, Κοριοί Ετερομετάβολα, 5 νυμφικά στάδια Λαμβάνει γεύμα αίματος μεταξύ των μεταμορφώσεων Κρύβονται καλά σε σχισμές, πατώματα, έπιπλα, κορνίζες, κρεβάτια, στρώματα Πεπλατυσμένα νωτοκοιλιακά Μπορεί να μείνουν χωρίς τροφή-λήψη αίματος ως και 5 μήνες Στοματικά μόρια νύσσοντος μυζητικού τύπου Πτέρυγες σχεδόν ανύπαρκτες, δεν πετούν Επώδυνο τσίμπημα, δημιουργούνται φλύκταινες, μένει για μέρες το σημάδι Ολομετάβολα
Τάξη Siphonaptera Ψύλλοι Ολομετάβολα Πεπλατυσμένα πλευρικά Οι προνύμφες τρέφονται με νεκρά κύτταρα του ξενιστή Τα τέλεια είναι αιμομυζητικά Άπτερα, δεν μετακινούνται για να βρουν ξενιστή, περιμένουν και πηδούν πάνω του Τα τρωκτικά έχουν ψύλλους, δεν πιάνουμε τα νεκρά ποντίκια (τρωκτικοκτονία απαραίτητη) Ταυτόχρονη επέμβαση στα κατοικίδια Επώδυνο τσίμπημα με μαύρο κέντρο και κόκκινο περιφερειακά Πώς βλέπω αν έχει ψύλλους το ζώο; Ολομετάβολα
Τάξη Anoplura Pediculus capitis Ψείρα κεφαλής Ετερομετάβολα με 3 νυμφικά στάδια Πεπλατυσμένα νωτοκοιλιακά Υποχρεωτικά παράσιτα- Αν για 2 μέρες μείνουν χωρίς ξενιστή πεθαίνουν τα τέλεια Ευαίσθητα στο κρύο, δεν εκκολάπτονται τα ωά Γεννά τα ωά (κόνιδες) πάνω στην τρίχα, κοντά στο δέρμα Ολομετάβολα