ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 144

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 144

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 144 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2014 Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Τηλ.: 210-3224944, 210-3314563, FAX: 210-3225285 E-mail: info@eepf.gr - Ιστοθέση: www.eepf.gr 1951 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Νίκος Πέτρου Αντιπρόεδρος: Λεωνίδας Κόλλας Γεν. Γραμματέας: Γιώργος Πολίτης Αναπλ. Γεν. Γραμματέας: Αλέξια Νικηφοράκη Ταμίας: Σπύρος Μησιακούλης Έφορος Εκδηλώσεων: Ντόναλντ Μάθιους Μέλη: Σμαράγδα Αδαμαντιάδου, Κυριάκος Γεωργίου, Σταμάτης Σκαμπαρδώνης, Φοίβος Τσαραβόπουλος Αναπληρωματικό μέλος: Γιώργος Χατζηαντωνίου Επίτιμος πρόεδρος: Γιώργος Σφήκας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Νίκος Πέτρου, Λεωνίδας Κόλλας, Ντόναλντ Μάθιους, Γιώργος Πολίτης, Μαρία Ρουσσομουστακάκη. Εκδότης - Υπεύθυνος ύλης Νίκος Πέτρου, Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Τα ενυπόγραφα άρθρα αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι αναγκαστικά της Εταιρίας. Επιμέλεια έκδοσης: Νίκος Πέτρου Σελιδοποίηση - επιμέλεια εκτύπωσης Άρης Βιδάλης Τυπογραφείο: ΜΠΑΞΑΣ Α.Ε. Τιμή Τεύχους 4 ΕΥΡΩ Στα μέλη διανέμεται δωρεάν. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Μαθαίνουμε από τα λάθη μας;... Ν. Πέτρου 3 Οι λίμνες της Ελλάδας... B. Τσιαούση 5 Λίμνες της Ελλάδας: Οικολογική κατάσταση και αποκατάσταση...m. Μουστάκα, M. Κατσιάπη 8 Η διαχείριση των λιμναίων οικοσυστημάτων...i. Κάγκαλου 13 Οι λίμνες της χώρας...υπό στενή παρακολούθηση...b. Τσιαούση 18 Η Λιμνολογία ως θεωρητική και εφαρμοσμένη επιστήμη... A. Οικονόμου-Αμίλλη 20 Λίμνη Τριχωνίδα - το «πέλαγος της Αιτωλίας»... Κ. Τραμπάζαλη 25 Στο βυθό της Πρέσπας... Μ. Βλάσση, Ε. Κουτσερή, Δ. Μάντζιου 28 Τα ψάρια του τεχνητού υγρότοπου της Κάρλας...M. Χαμόγλου 33 Υδρόβια σπερματόφυτα σε λίμνες της Ελλάδας...Λ. Κουμπλή-Σοβαντζή 36 Το Ασιατικό Κουνούπι Τίγρης... A. Μιχαηλάκης & Π. Καλημέρης 42 Εξελίξεις στην υπόθεση του Εθνικού Κήπου... 44 Διεθνής διάσκεψη για τη βιώσιμη αλιεία... 45 Σύνθεση του νέου Διοικητικού Συμβουλίου... 45 Πρωτόκολλο συνεργασίας με το Υπουργείο Τουρισμού... Λ. Κόλλας 46 Βιβλιοπωλείο της ΕΕΠΦ... 47 «ForOpenForests»... Χ. Γεωργιάδης 48 «Γαλάζιες Σηµαίες»... Δ.Ν. Βουρδουμπά 49 The Green Key... Σ. Χατζησκάκης 50 «Νέοι Δηµοσιογράφοι»...Ι. Παπαϊωάννου 50 «Φύση χωρίς σκουπίδια»...2ο Πειρ. Δ.Σ. Ρόδου 52 «Πράσινες Γωνιές»... 53 «Μαθαίνω για τα Δάση»...Χ. Θεοδωρίκα, Δ. Γκότζος 54 «Οικολογικά Σχολεία»...Στ. Σκαμπαρδώνης, Δ.Ν. Βουρδουμπά 56 Λαύριο...Ντ. Αλεξοπούλου 59 Μεσολόγγι και Τριχωνίδα........... Γ. Σπαντιδάκης 59 Στυμφαλία, η λίμνη του μύθου... Σ. Αμβρουζή - Καστρινάκη 60 Αρχέλων και Νότιος Υμηττός... Π. Γυφτοπούλου 61 Πρόγραμμα Εκδρομών - Ομιλιών... 62 Εγγραφές µελών - Δωρεές... 63 Εξώφυλλο: Μιά νερόκοτα (Gallinula chloropus) τρέχει πάνω στα νούφαρα κυνηγώντας τη λεία της. Φωτο. Νίκος Πέτρου. Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης έχει ως αποστολή της να ενημερώνει και να ευαι σθητο ποιεί, τόσο τους Έλληνες, όσο και αυτούς που αγαπούν την Ελλάδα, για την φυσική κλη ρονομιά της χώρας μας και να δραστηριοποιείται για την προστασία της. Kωδικός 014064 ISSN 1107-681X

Μαθαίνουμε από τα λάθη μας; Στο τεύχος 126 του περιοδικού μας (Ιούλιος 2009) είχα αναφερθεί στη δραματική μείωση των γυπών στην Ινδική υποήπειρο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Μεταξύ 1992 και 2007 ο συνολικός πληθυσμός τεσσάρων ειδών που απαντούσαν στην Ινδία, Πακιστάν και Νεπάλ (Gyps indicus, G. tenuirostris, G. bengalensis και Sarcogyps calvus) μειώθηκε κατά 99%, από περισσότερα των 10.000.000 ατόμων σε λιγότερα από 100.000. Ο «ένοχος» για την άνευ προηγουμένου (σε ταχύτητα, μεγέθος και γεωγραφική έκταση) αυτή μεταβολή εντοπίστηκε αδιαμφισβήτητα, μετά από εκτεταμένες έρευνες. Ήταν η δικλοφενάκη (diclofenac), ένα μη στεροειδές αντιφλεγμονώδες, δραστική ουσία πολλών αναλγητικών που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση οξέων και χρόνιων πόνων και φλεγμονών. Η δικλοφενάκη χρησιμοποιείτο κατά κόρον, λόγω χαμηλού κόστους, κυρίως στα βοοειδή, σε αυτές τις χώρες και «περνούσε» στους γύπες όταν κατανάλωναν νεκρά ζώα στα οποία είχε χορηγηθεί. Η ουσία αυτή προκαλεί ταχύτατα μη αντιστρεπτές νεφρικές βλάβες στους γύπες (ιδιαίτερα του γένους Gyps), ακόμα και σε μικρές δόσεις και έχει διαπιστωθεί ότι ένα και μόνο περιστατικό έκθεσης σε αυτή μπορεί να σκοτώσει μεγάλο αριθμό γυπών. Επιπλέον, η δικλοφενάκη διασπάται πολύ αργά στα βοοειδή και τους χοίρους, κάτι που σημαίνει ότι ακόμα και μετά από αρκετές μέρες ένα ζώο στο οποίο έχει χορηγηθεί εξακολουθεί να είναι πολύ επικίνδυνο. Η μείωση των γυπών είχε πολλαπλές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, λόγω της μη απομάκρυνσης νεκρής βιομάζας. Η αύξηση των αδέσποτων σκύλων (που κατανάλωναν τα νεκρά ζώα στη θέση των γυπών) ήταν τεράστια και οδήγησε σε πολύ μεγάλη αύξηση των κρουσμάτων μολυσματικών ασθενειών, ιδιαίτερα λύσσας (που ενδημεί στην Ινδία). Επιστήμονες και ορνιθολογικές οργανώσεις ξεκίνησαν μια τεράστια εκστρατεία για την απαγόρευση της κτηνιατρικής χρήσης της δικλοφενάκης και την υποκατάστασή της με τη συγγενική μελοξικάμη (meloxicam) που φαίνεται ότι δεν επηρεάζει τους γύπες. Η προσπάθειά τους ήταν επιτυχής, όμως και τα τέσσερα είδη των γυπών παραμένουν «κρισίμως κινδυνεύοντα» και η ανάκαμψη των πληθυσμών θα χρειαστεί δεκαετίες, ακόμα και υπό ιδανικές συνθήκες. Μετά το παράδειγμα της Ινδίας, οι προσπάθειες στράφηκαν στο να εμποδιστεί η κτηνιατρική χρήση της δικλοφενάκης στην Αφρική, όπου υπάρχουν αντίστοιχα μεγάλοι πληθυσμοί γυπών. Λόγω της σταδιακής στροφής προς μοντέρνες κτηνοτροφικές πρακτικές, αλλά και της έλλειψης ελεγκτικών μηχανισμών για τη χρήση φαρμακευτικών σκευασμάτων σε πολλές χώρες της μαύρης ηπείρου, είναι προφανής ο κίνδυνος από τη ραγδαία εξάπλωση ενός φτηνού κτηνιατρικού φαρμάκου. Στο διάστημα αυτό κανείς δεν ασχολήθηκε με το τι συνέβαινε στην Ευρώπη, καθώς όλοι θεωρούσαν ότι υπάρχει επαρκής πληροφόρηση και ρύθμιση της χρήσης κτηνιατρικών φαρμάκων. Και όμως. Οι ορνιθολόγοι πρόσφατα διαπίστωσαν με έκπληξη ότι το diclofenac παρασκευάζεται στη Ιταλία εδώ και χρόνια και η χρήση του επιτρέπεται σε βοοειδή, χοίρους και ιπποειδή με το εμπορικό όνομα Reuflogin. Το 2013 η Γενική Διεύθυνση Υγείας και Προστασίας Καταναλωτών (DG SANCO) επέτρεψε την παραγωγή και χρήση του και στην Ισπανία, τη χώρα που φιλοξενεί το 90% των Όρνιων, το 97% των Μαυρογυπών, το 67% των Γυπαετών και το 85% των Ασπροπάρηδων της ηπείρου μας. Από τα υπάρχοντα στοιχεία φαίνεται ότι εξάγεται στην Τσεχία, τη Λετονία, την Εσθονία, τη Σερβία και την Τουρκία. Ο κίνδυνος είναι προφανής, ιδίατερα για τις Βαλκανικές χώρες, στις περισσότερες των οποίων οι γύπες έχουν ήδη μειωθεί σημαντικά. Στην Ελλάδα ο Ασπροπάρης έχει υποστεί δραματική μείωση και αριθμεί πλέον λιγότερα από 15 ζευγάρια. Στην ηπειρωτική χώρα το Όρνιο βρίσκεται στα όρια της εξαφάνισης και οι εναπομένοντες εδώ πληθυσμοί του Νίκος Πέτρου 3

4 χαρακτηρίζονται στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Ζώων της Ελλάδας ως «Κρισίμως Κινδυνεύοντες», σε αντίθεση με εκείνον της Κρήτης που αυξάνεται. Ο Γυπαετός απαντά μόνο στην Κρήτη και χαρακτηρίζεται ως «Κρισίμως Κινδυνεύων» και ο Μαυρόγυπας θεωρείται «Κινδυνεύων». Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι η επιβίωση του μοναδικού στα Βαλκάνια πληθυσμού Μαυρόγυπα, που βρίσκεται στον Έβρο, εξαρτάται κυρίως από τη λειτουργία του χώρου συμπληρωματικής τροφοδοσίας στη Δαδιά. Η ταΐστρα της Δαδιάς τροφοδοτείται τα τελευταία 4-5 χρόνια κυρίως με υπολείμματα χοίρων από σφαγεία, αλλά και με βοοειδή, αιγοπρόβατα και ιπποειδή. Εκεί μεταφέρονται περίπου 40-50 τόνοι τροφής ετησίως, των οποίων το 60-70% (τα βρώσιμα μέρη) καταναλώνεται από τους γύπες. Εκτός από τους Μαυρόγυπες, σε αυτό το χώρο τρέφονται Ασπροπάρηδες καθώς και Όρνια που έρχονται από τη γειτονική Βουλγαρία, αλλά και όλη τη Βαλκανική χερσόνησο, ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες. Στην υπόλοιπη Ελλάδα έχει ξεκινήσει ή πρόκειται να ξεκινήσει η λειτουργία τριών ακόμα χώρων συμπληρωματικής τροφοδοσίας γυπών. Η χώρα μας, λοιπόν, φέρει μεγάλη ευθύνη αν οι δράσεις άμεσης προστασίας των γυπών καταλήξουν σε απειλή για τη ζωή τους λόγω της παρουσίας δικλοφενάκης σε ζώα στην περίπτωση μελλοντικής έγκρισής της στην Ελλάδα, ή επειδή τα ζώα αυτά μπορεί να προέρχονται από χώρες στις οποίες επιτρέπεται η χρήση της. Ευρωπαϊκές οργανώσεις όπως η RSPB, το Vulture Conservation Foundation και η BirdLife Europe, θεωρούν ότι η έγκριση κτηνιατρικής χρήσης της δικλοφενάκης στην Ισπανία και την Ιταλία βασίζεται σε βαθύτατα εσφαλμένη αξιολόγηση κινδύνου και ήδη πιέζουν για ολική απαγόρευσή της στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα, οι συνεργαζόμενες για την αντιμετώπιση των δηλητηρίων οργανώσεις ΑΝΙΜΑ, ΑΡΚΤΟΥ- ΡΟΣ, ΕΕΠΦ, Ορνιθολογική, Καλλιστώ, WWF-Ελλάς και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, απηύθυναν, στις αρχές Μαρτίου, κοινή επιστολή προς τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων και το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων. Με αυτή ενημέρωσαν τους δύο αρμόδιους φορείς για το θέμα και την ανάγκη λήψης των απαραίτητων μέτρων για τη διατήρηση των πληθυσμών των γυπών σε ικανοποιητικό επίπεδο. Ανέφεραν επίσης ότι, σύμφωνα με το άρθρο 35 της οδηγίας 2001/82/ΕΚ, κάθε κράτος-μέλος μπορεί να ξεκινήσει διαδικασία για την απόσυρση ενός εγκριθέντος κτηνιατρικού φαρμάκου αν κρίνει ότι επηρεάζει τα συμφέροντα της Ένωσης. Τα άγρια πουλιά είναι είδη κοινοτικού ενδιαφέροντος, όπως αναφέρεται και στο προοίμιο της Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) και επομένως εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής αυτής της διάταξης. Επειδή οι επιπτώσεις της δικλοφενάκης στους γύπες συνιστούν επαρκή βάση, οι οργανώσεις παροτρύναν για έναρξη της διαδικασία παραπομπής για την κτηνιατρική χρήση δικλοφενάκης, ζητώντας την ανάκληση της άδειας χρήσης της σε Ιταλία και Ισπανία. Στον αντίποδα της αδικαιολόγητης και επικίνδυνης αυτής αποφασης των οργάνων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής βρίσκεται η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με τον νέο Κανονισμό για το φυτικό αναπαραγωγικό υλικό. Ο προτεινόμενος Κανονισμός, που θα αντικαταστήσει όλες τις σχετικές Οδηγίες και άλλα νομοθετήματα, είχε προκαλέσει έντονες αντιδράσεις και διαμαρτυρίες από ιδιώτες, οργανώσεις καταναλωτών και αγροτών, ακόμα και κάποιες κυβερνήσεις κρατών-μελών. Αυτό γιατί περιορίζει τις εναλλακτικές γεωργικές πρακτικές και το δικαίωμα των αγροτών να μην αγοράζουν σπόρους από το εμπόριο, θέτει σε κίνδυνο τη διατήρηση παραδοσιακών ποικιλιών και, κατ επέκταση, της βιοποικιλότητας, και απειλεί τη διατροφική ασφάλεια αφού είναι διαμορφωμένος σύμφωνα με τις ανάγκες της βιομηχανικής, εξαρτημένης από αγροχημικά γεωργίας και τα συμφέροντα των εταιριών παραγωγής σπόρων (βλ. τεύχος 142, Ιούλιος 2013). Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Κανονισμός είναι νομοθέτημα που δεσμεύει άμεσα και απόλυτα τα κράτη-μέλη, σε αντίθεση με τις Οδηγίες που θέτουν στόχους τους οποίους τα κράτη-μέλη μπορούν να προσεγγίσουν με διαφορετικούς τρόπους. Στις 30 Ιανουαρίου, σχεδόν ομόφωνα η Επιτροπή Περιβάλλοντος η μεγαλύτερη νομοθετική επιτροπή του Κοινοβουλίου- υπερψήφισε τροπολογία που κατέθεσε ο ευρωβουλευτής Κρίτων Αρσένης για απόρριψη του Κανονισμού. Στις 11 Μαρτίου η ολομέλεια του Κοινοβουλίου, με 511 ψήφους υπέρ έναντι 130 κατά, υιοθέτησε απόφαση νομοθετικού περιεχομένου (legislative resolution) με την οποία απορρίπτει τον Κανονισμό και ζητά από την Επιτροπή να φέρει νέο προς έγκριση. Η απόφαση αυτή, που χαιρετίστηκε θετικά σε όλη την Ευρώπη, ενέχει ένα μεγάλο κίνδυνο. Ενδέχεται, υπό την ασφυκτική πίεση των μεγάλων εταιριών, το νέο σχέδιο Κανονισμού να είναι χειρότερο από το πρώτο, και η διαπραγμάτευση να ξεκινήσει από δυσμενέστερη βάση. Μένει να δούμε αν τελικά μπορούμε να μάθουμε από τα λάθη μας. Νίκος Πέτρου

Μικρή Πρέσπα: Καθρεφτίσματα στη λίμνη (φωτ. Γιώργος Πολίτης) Οι λίμνες της Ελλάδας Βασιλική Τσιαούση* Δεν υπάρχει υγρότοπος, ακόμη και πολύ μικρός, χωρίς κάποια αξία, βιολογική, κοινωνική ή οικονομική. Στον κατάλογο των υγροτόπων της Ελλάδας, οι λίμνες κατέχουν εξέχουσα θέση. Υδάτινες επιφάνειες, στολίδια με πολλαπλή σημασία, αποτελούν ουσιαστικό παράγοντα εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών, σημεία αναφοράς για την ιστορία και τον πολιτισμό της της χώρας μας. Οι μεγάλες φυσικές λίμνες της χώρας υπολογίζονται σε 25 (μεγαλύτερες είναι η Τριχωνίδα κοντά στο Αγρίνιο και η Βόλβη της Θεσσαλονίκης) χωρίς να περιλάβουμε τη Βιστωνίδα που έχει περισσότερο χαρακτηριστικά λιμνοθάλασσας. Από αυτές, περίπου οι μισές (12) είναι πεδινές, ενώ η Μικρή και η Μεγάλη Πρέσπα βρίσκονται στο μεγαλύτερο υψομετρο, με την εξαίρεση των αλπικών λιμνών. * Η Βασιλική Τσιαούση είναι βιολόγος στο Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα των τελευταίων αποτελούν οι γνωστές δρακολίμνες της Τύμφης, του Σμόλικα και του Λύγκα της Βόρειας Πίνδου, οι οποίες έχουν ελάχιστα μελετηθεί. Ωστόσο, παίζουν σημαντικό οικολογικό ρόλο για τη διατήρηση σπάνιας χλωρίδας και πανίδας στην ορεινή ζώνη, αλλά και για τη φυσιογνωμία του χώρου όπου απαντούν, ενώ παρουσιάζουν επίσης μεγάλο ιστορικό και γεωλογικό ενδιαφέρον. Η ποικιλία των λιμναίων οικοσυστημάτων είναι πολύ μεγάλη. Περιλαμβάνονται βαθιές υδάτινες επιφάνειες, όπως η Τριχωνίδα και η Αμβρακία, αλλά και ουσιαστικά εποχιακοί υγρότοποι, όπως η Λίμνη Στυμφαλία στα ορεινά της Κορινθίας και η Λίμνη Δύστος στην Εύβοια. Οι λίμνες όμως μπορεί να ξεχωρίζουν για την υψηλή τους αλατότητα, όπως η Ισμαρίδα και η Βουλκαριά, που επικοινωνούν με τη θάλασσα, αλλά και η λίμνη Κουρνά στην Κρήτη που τροφοδοτείται από υπόγειες 5

(φωτ. ΕΚΒΥ) πηγές. Διακριτή, τέλος, θέση κρατά η λίμνη Πικρολίμνη, κοντά στο Κιλκίς, με την υψηλή συγκέντρωση θειικών ιόντων, που χρησιμοποιείται για ιαματικά λουτρά. Οι τεχνητές λίμνες είναι πολύ περισσότερες από τις φυσικές και ο κατάλογος διαρκώς μεγαλώνει. Στο δίκτυο παρακολούθησης έχουν ενταχθεί 26 ταμιευτήρες που χρησιμοποιούνται είτε για την υδροηλεκτρική τους αξία, όπως οι ταμιευτήρες της ΔΕΗ Α.Ε., είτε για ύδρευση ή και για άρδευση. Ξεχωριστή είναι η περίπτωση της τεχνητής Λίμνης Κερκίνης, μιας προστατευόμενης περιοχής με πλούσια βιοποικιλότητα και αρδευτική αξία Υπάρχουν και μικρότεροι αλλά σπουδαίοι ταμιευτήρες που δεν είναι ακόμη γνωστοί, όπως οι ταμιευτήρες του Αιγαίου που έχουν κατασκευαστεί για ύδρευση και άρδευση, αλλά ακόμη και ο ταμιευτήρας της Αισύμης κοντά στην Αλεξανδρούπολη που χρησιμοποιείται για ύδρευση. Τέλος, μία νέα τεχνητή λίμνη θα δημιουργηθεί από την πλήρωση του φράγματος του Ιλαρίωνα κατά μήκος του ποταμού Αλιάκμονα. Μετά από πολλές δεκαετίες ραγδαίας ανόδου της γνώσης και της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης που σημειώθηκε στην Ελλάδα, τα οφέλη από τη διατήρηση και αειφορική διαχείριση των λιμνών μας είναι αυταπόδεικτα. Ταυτόχρονα όμως τεκμηριώνονται από τα επιστημονικά δεδομένα που συλλέγονται, όπως π.χ. από το εθνικό δίκτυο παρακολούθησης του ΥΠΕΚΑ. 6

Νίκος Πέτρου Η λίμνη Μουτσάλα στο Γράμμο (φωτ. Νίκος Πέτρου) Η λίμνη Τριχωνίδα (φωτ. Γιάννης Ρουσόπουλος) 7

Στα ασκηταριά της Μεγάλης Πρέσπας. Στο βάθος τα βουνά της Αλβανίας. (φωτ. Γιώργος Πολίτης) Λίμνες της Ελλάδας: Οικολογική κατάσταση και αποκατάσταση Μαρία Μουστάκα και Ματίνα Κατσιάπη* * Η Μαρία Μουστάκα είναι καθηγήτρια και η Ματίνα Κατσιάπη είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ. Η οικολογική κατάσταση των ελληνικών λιμνών Για πολλές δεκαετίες οι λίμνες έχουν δεχθεί σημαντικές πιέσεις, όπως αυξημένα φορτία θρεπτικών και υπεράντληση υδάτων, από τις γεωργικές και αστικές χρήσεις γης στη λεκάνη απορροής τους. Ως αποτέλεσμα ο ανθρωπογενής ευτροφισμός αποτελεί την πιο διαδεδομένη οικολογική διεργασία που έχει ως συνέπεια την υποβάθμιση της οικολογικής κατάστασης των λιμνών. Συνήθη συμπτώματα της υποβάθμισης είναι η μειωμένη διαφάνεια του νερού και η μείωση του διαλυμένου οξυγόνου στα κατώτερα στρώματα των λιμνών από την υπέρμετρη αύξηση του φυτοπλαγκτού και, ειδικότερα, των κυανοβακτηρίων που δεν εισέρχονται στα τροφικά πλέγματα ως τροφή, συσσωρεύονται και αποικοδομούνται. Οι ανθίσεις φυτοπλαγκτού και ειδικότερα οι ανθίσεις νερού (συσσωρεύσεις κυανοβακτηρίων) συμπεριλαμβανομένων και τοξικών ειδών, αναγνωρίζονται ως ένα σοβαρό πρόβλημα ποιότητας του νερού, τόσο από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, όσο και από την Ευρωπαι κή Οδηγία - Πλαίσιο για τα Νερά. Η πρώτη οργανωμένη οικολογική προσέγγιση στη διαχείριση των υδάτινων σωμάτων στην Ευρωπαι κή Ένωση, υποστηριζόμενη από το κατάλληλο νομικό πλαίσιο, ξεκίνησε με την εφαρμογή της Οδηγίας για τα Νερά 2000/60/ΕΚ. Στην πράξη, η Οδηγία, μέσω της εκτίμησης της οικολογικής κατάστασης των υδάτινων σωμάτων και αναγνωρίζοντας την επίδραση των δραστηριοτήτων στη λεκάνη απορροής σε αυτή, στοχεύει στη διαχείρισή τους σε επίπεδο λεκάνης απορροής και στην εφαρμογή μέτρων για την επίτευξη της καλής οικολογικής κατάστασης μέχρι το 2015. Από τα προτεινόμενα βιολογικά στοιχεία για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των λιμνών και ταμιευτήρων, το φυτοπλαγκτό έχει επιλεγεί πρώτο 8

Χάρτης με την τοποθεσία των υπό εξέταση λιμνών και της οικολογικής τους ποιότητας (χρωματικός κώδικας) (1:Μικρή Πρέσπα, 2: Μεγάλη Πρέσπα, 3: Καστοριά, 4: Χειμαδίτιδα, 5: Ζάζαρη, 6: Πετρών, 7:Βεγορίτιδα, 8: Δοϊράνη, 9: Κορώνεια, 10: Βόλβη, 11: Παμβώτιδα, 12: Τριχωνίδα,13: Υλίκη, 14: Κάρλα, 15: Ταυρωπού, 16: Μαραθώνας, 17: Πολυφύτου, 18: Κερκίνη,19: Θησαυρού, 20: Πλατανόβρυση, 21: Ισμαρίδα, 22: Aισύμης, 23: Λυσιμάχεια, 24: Παραλίμνη) από την ομάδα διαβαθμονόμησης στη Μεσογειακή περιοχή. Η έρευνα στο Τμήμα Βιολογίας του Α.Π.Θ. που αφορά στο φυτοπλαγκτό 30 λιμνών της Ελλάδας (1984-σήμερα) αποτελεί τη βάση για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των λιμνών στο πλαίσιο της εφαρμογής της Οδηγίας. Τα τελευταία χρόνια η έρευνά μας χρηματοδοτείται από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή - ΕΚ- ΒΥ. Με βάση τα ερευνητικά δεδομένα, οι περισσότερες από τις φυσικές λίμνες της χώρας δείχνουν (με ελάχιστες εξαιρέσεις) μείωση των ποσοτικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών τους, ενώ, όπου παρατηρείται βελτίωση των οικολογικών χαρακτηριστικών, αυτή είναι μικρή ή προσωρινή. Σε καλύτερη κατάσταση φαίνεται ότι βρίσκονται οι φραγμαλίμνες. Με βάση τα όρια βιομάζας των κυανοβακτηρίων που έχει προτείνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας για ασφαλή χρήση του νερού, από το σύνολο των λιμνών για τις οποίες υπάρχουν δεδομένα προέκυψε ότι: η βιομάζα των κυανοβακτηρίων σε ένα μεγάλο αριθμό λιμνών που χρησιμοποιούνται για αναψυχή και ύδρευση (Καστοριάς, Παμβώτιδα, Ζάζαρη, Χειμαδίτιδα, Βεγορίτιδα, Πετρών, Ισμαρίδα, Βόλβη, Μικρή Πρέσπα, Μεγάλη Πρέσπα, Πολυφύτου, Δοι ράνη, Κερκίνη, Μαραθώνα) ξεπερνά κατά περιόδους τα προτεινόμενα όρια για ασφαλή χρήση νερού και κατά συνέπεια απαιτείται η παρακολούθησή τους. Επιπλέον, στις λίμνες Καστοριάς, Παμβώτιδα, Δοι ράνη και Χειμαδίτιδα, εντοπίστηκε σε δείγματα νερού με κυρίαρχα τα κυανοβακτήρια, το γονίδιο της μικροκυστίνης, το οποίο ευθύνεται για την παραγωγή τοξινών στους συγκεκριμένους οργανισμούς. Οι Μεσογειακές αβαθείς λίμνες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στις κλιματικές μεταβολές (ξηρασία, πλημμύρες) και στις ανθρωπογενείς επιδράσεις (υπεράντληση νερού, φορτία θρεπτικών). Ταυτόχρονα, αποτελούν πιο ώριμα συστήματα από τα αντίστοιχα μεγαλύτερου γεωγραφικού πλάτους, καθώς δεν παρατηρείται περιορισμός αύξησης φυτοπλαγκτού και μακροφύτων το χειμώνα λόγω περιορισμού του φωτός. Ο βιολογικός χειμώνας του φυτοπλαγκτού των λιμνών μεγαλύτερου γεωγραφικού πλάτους δεν παρατηρείται στις μεσογειακές λίμνες. Η βιομάζα του φυτοπλαγκτού το χειμώνα στις ελληνικές λίμνες είναι σημαντικά υψηλότερη από την αντίστοιχη σε γερμανικές λίμνες για λίμνες ίδιου επιπέδου τροφικής κατάστασης και μέσης ετήσιας βιομάζας. Η ανάλυση των χρήσεων γης στις λεκάνες απορροής των λιμνών και των δεικτών οικολογικής ποιότητας του νερού δείχνουν ότι οι ελληνικές, και εν γένει οι μεσογειακές, λίμνες είναι περισσότερο ευαίσθητες στις γεωργικές και αστικές χρήσεις γης σε σύγκριση με λίμνες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Η αποκατάσταση των λιμνών μας μπορεί να είναι βιώσιμη σε πιο αυστηρά όρια περιβαλλοντικών παραμέτρων από αυτά της βόρειας Ευρώπης. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ελληνική πραγματικότητα όπου αυξάνονται οι πιέσεις και ο περιβαλλοντικός στόχος του 2015 θα παραμένει ανέφικτος. Και ενώ στις περισσότερες χώρες έχουν αναιρεθεί τα αίτια υποβάθμισης και έχει επιτευχθεί αποκατάσταση των λιμνών, στη χώρα μας η υποβάθμιση τους συνεχίζεται ακόμη και σήμερα, με εξαίρεση τη λίμνη 9

Μικροφωτογραφία οργανισμών φυτοπλαγκτού σε δείγμα νερού από τη λίμνη Κάρλα Καστοριάς, με τραγικά αποτελέσματα, όπως ο βίαιος θάνατος της Κορώνειας και η ανασυσταθείσα λίμνη «φονιάς» Κάρλα. Κορώνεια: η αποκατάσταση «άργησε μια μέρα» Με βάση τα αποτελέσματα της ερευνητικής μας ομάδας για την τελευταία δεκαετία, οι μεταβολές που συνέβησαν στην Κορώνεια ήταν ραγδαίες. Οι μαζικοί θάνατοι ψαριών και πουλιών (2004 και 2007) συνέπεσαν με υπέρμετρη αύξηση γνωστών τοξικών φυτοπλαγκτικών οργανισμών (Prymnesium parvum, των κυανοβακτηρίων Microcystis aeruginosa, ειδών των γενών Arthrospira, Anabaenopsis και Anabaena). Η Κορώνεια έχει μετατραπεί σε έναν απέραντο «βιο-αντιδραστήρα» βακτηρίων, κυανοβακτηρίων και μικροφυκών φυτοπλαγκτού, πρωτοζώων και νηματοειδών φυκών του μετάφυτου (πράσινες επιπλέουσες μάζες ειδών Spirogyra και Cladophora), τα οποία παράγουν οργανικό υλικό που αποσυντίθεται και συσσωρεύεται στον πυθμένα της ένα απέραντο νεκροταφείο. Οι περισσότεροι από αυτούς τους μικροοργανισμούς είναι ιδιαίτερα ανθεκτικοί σε ακραίες συνθήκες με υψηλά επίπεδα ρύπανσης, ενώ μεταξύ τους βρίσκονται τοξικοί και παρασιτικοί μικροοργανισμοί. Πολλοί από αυτούς παραμένουν στον πυθμένα μέσα στο άφθονο νεκρό υλικό που τον σκεπάζει και επανέρχονται πάλι στο νερό. Η Κορώνεια δεν είναι πλέον λίμνη αποτελεί ένα εφήμερο υδάτινο σύστημα-παγίδα για την πανίδα και χλωρίδα. Παρόλα αυτά, δαπανήθηκαν τεράστια ποσά για τη «σωτηρία» της, εκπονήθηκαν μελέτες και μελέτες δίχως απόκτηση βασικής γνώσης, υλοποιήθηκαν διάφορες δράσεις και το τεράστιου κόστους έργο της ενωτικής τάφρου το 2010, Μικροφωτογραφία οργανισμών φυτοπλαγκτού σε δείγμα νερού από τη λίμνη Καστοριάς (μικροσκοπία φθορισμού) βάσει του ισχύοντος Master-Plan για την αποκατάσταση. Η λειτουργία της ενωτικής τάφρου το 2010 παρουσιάστηκε ως επιτυχία, αφού θεωρήθηκε ότι οδήγησε σε «ποιότητα νερού σε καλό επίπεδο και ποσότητα νερού που ξεπέρασε τα δύο μέτρα». Πολύ γρήγορα όμως, τα αποτελέσματα του «θαύματος» αυτού εξανεμίστηκαν. Το καλοκαίρι του 2010 το νερό λιγόστεψε, η λίμνη γέμισε πάλι με ανεπιθύμητους τοξικούς μικροοργανισμούς (κυανοβακτήρια και δινομαστιγωτά), πουλιά πέθαναν ενώ το Σεπτέμβριο το νερό κάλυπτε μέρος της επιφάνειας της λίμνης μη ξεπερνώντας το μισό μέτρο. Και η συνέχεια γνωστή... Μια Κορώνεια «φάντασμα». Οι απαιτούμενες δράσεις του Master-Plan έχουν προχωρήσει με ασύμμετρο τρόπο, με σοβαρή υστέρηση των μέτρων που συνιστούν καθοριστικούς όρους (ιδίως τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα, γεωτρήσεις και αρδευτικά δίκτυα, ρύπανση και αστικά λύματα) για τα οποία κυρίως το Ευρωπαι κό Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα. Δηλαδή, προχωρεί η περαιτέρω υλοποίηση προαποφασισμένων τεχνικών παρεμβάσεων δίχως αποτελεσματικότητα στην εφαρμογή των αναγκαίων αγροπεριβαλλοντικών μέτρων. Δέκα χρόνια μετά την αρχική πρόταση (2004) θεωρούμε αναγκαία την επανεξέταση των τεχνικών παρεμβάσεων και του τελικού στόχου. Επιστημονικά, εκτός του κινδύνου για την οικολογική κατάσταση της Βόλβης λόγω της ενωτικής τάφρου (Κορώνεια-χείμαρροι-Βόλβη), θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι επιστημονικά λανθασμένες και ατεκμηρίωτες παραδοχές του ισχύοντος Master- Plan και οι ραγδαίες μεταβολές που έχουν καταγραφεί, δεδομένου ότι η αφετηρία είναι σήμερα διαφορετική. Δεν είναι οξύμωρο, η λίμνη να μην 10

Η Δρακόλιμνη της Γκαμήλας (φωτ. Γιώργος Πολίτης) υπάρχει και η αποκατάσταση να προχωρά με βήματα μεγάλου κόστους; Ανατολή στην Κορώνεια που δύει (Σεπτέμβριος 2010) Κάρλα: η ανασυσταθείσα λίμνη «φονιάς» Η ανασυσταθείσα λίμνη Κάρλα μοιάζει με την πρώην λίμνη Κορώνεια, όχι μόνο ως προς τις ραγδαίες μεταβολές και τους μαζικούς θανάτους ψαριών και άλλων ζωικών οργανισμών, αλλά και ως προς το μικροβιακό της προφίλ με την επικράτηση και αφθονία των τοξικών και παρασιτικών μικροοργανισμών φυτοπλαγκτού και πρωτοζωοοπλαγκτού. Η ανασυσταθείσα Κάρλα, το μεγάλο έργο από το Ευρωπαι κό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, με χρηματοδότηση που ξεπέρασε τα 180 εκατομμύρια ευρώ, εξελίσσεται σε «ανοιχτή πληγή» μεγαλύτερη αυτής της Κορώνειας. Οι αρμόδιοι υποσχέθηκαν τη δημιουργία ενός παραδεισένιου υγροβιότοπου με «ισχυρή περιβαλλοντική διάσταση (άξονας προτεραιότητας: προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και βιοποικιλότητας), αναπαράσταση του παραδοσιακού τρόπου διαβίωσης και αλιείας, παρόχθια φυτικά οικοσυστήματα, έργα ανάδειξης περιβάλλοντος με σκοπό την προσέλκυση τουριστών». Σήμερα, μια επίσκεψη στη λίμνη προκαλεί απελπισία και ερωτηματικά: πού είναι η έρευνα; πού είναι η γνώση; Ως νεοσυσταθείσα τεχνητή λίμνη ήταν αναμενόμενο να εμφανίσει απότομες μεταβολές στην οργάνωση του οικοσυστήματος με την ανάπτυξη ρόλων από οργανισμούς διαφορετικών βιοκοινοτήτων κάτω από συνεχείς υδρο-μορφολογικές, φυσικές και χημικές μεταβολές τα δύο πρώτα χρόνια. Όμως, η αρχική αυτή φάση και η συνέχειά της μέχρι σήμερα (2009-2014) αντανακλά 11

ένα οικοσύστημα που έχει καταρρεύσει. Απουσιάζουν σημαντικές βιοκοινότητες για τη λειτουργία μίας λίμνης όπως τα βυθισμένα, και όχι μόνο, μακρόφυτα, το ζωοοπλαγκτό με μονο-κυριαρχία του πρωτοζωοπλαγκτού, ενώ οι μαζικοί θάνατοι ψαριών είναι επαναλαμβανόμενοι. Και ενώ αρχικά δόθηκε η εντύπωση ότι ο μεγαλύτερος εχθρός των ψαριών της Κάρλας είναι οι τέσσερεις εποχές του χρόνου, με την ενημέρωση των αρμοδίων για τα ερευνητικά μας αποτελέσματα που δημοσιεύονται από το 2010, αναγνωρίζεται πλέον ότι η βιολογική (τοξικοί και παρασιτικοί μικροοργανισμοί που έχουν κατακλύσει τα νερά της Κάρλας) συνιστώσα παίζει καθοριστικό ρόλο. Είναι γεγονός ότι κάθε φορά που καταγράφηκαν οι τοξικοί μικροοργανισμοί Prymnesium parvum και Pfiesteria piscicida σε τιμές υψηλότερες από τα όρια που έχουν καταγραφεί διεθνώς σε μαζικούς θανάτους ψαριών καταγράφηκαν και θάνατοι στην Κάρλα. Η ιδιαιτερότητα στην περίπτωση της Κάρλας είναι ότι οι τοξικοί μικροοργανισμοί που έχουν κατακλύσει τη λίμνη μεταφέρθηκαν σε αυτήν σε εξαιρετικά υψηλές τιμές από τα κανάλια τροφοδοσίας νερού και ιδιαίτερα της τάφρου 1Τ. Όμως, στην περιγραφή του έργου, στα έργα βελτιστοποίησης των λειτουργιών της λίμνης με τη δημιουργία υγροτόπου ποιοτικής αναβάθμισης των στραγγιστικών υδάτων της τάφρου 1Τ, αγνοείται παντελώς το μικροβιακό φορτίο και αναφέρεται μόνο η κατακράτηση θρεπτικών. Αλλά και σ αυτήν την περίπτωση, με τη μέθοδο της μαθηματικής προσομοίωσης και με έλλειψη βασικής οικολογικής γνώσης για τις ελληνικές λίμνες, έγινε η πρόβλεψη ότι με τη συμβολή του υγροτόπου τα νερά της Κάρλας θα ήταν μεσοτροφικά έως ευτροφικά! Έτσι εύλογα προκύπτει το ερώτημα: γιατί διοχετεύθηκε νερό στη λίμνη γνωρίζοντας ότι δεν είναι ικανοποιητικής ποιότητας (σύμφωνα με την περιγραφή του έργου έπρεπε να λειτουργήσει ο υγρότοπος ποιοτικής αναβάθμισης); Ένα άλλο εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί λειτούργησε η λίμνη πριν επιτευχθεί το ελάχιστο βάθος; Ο παράγοντας βάθος είναι καθοριστικός για τη λειτουργία μιας λίμνης. Η πιο πρόσφατη δειγματοληψία μας στην Κάρλα (Ιανουάριος 2014) και η ανάλυση των δειγμάτων από τη λίμνη και την τάφρο 1Τ έδειξαν αρχική φάση αύξησης του Prymnesium parvum και μεταφορά του από το νερό της τάφρου. Ο οργανισμός αυτός είναι γνωστός για τη στρατηγική ζωής του ως «ο θάνατός σου η ζωή μου». Σήμερα, αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή ως εισβολέας-φονιάς στα εσωτερικά ύδατα των ΗΠΑ, όπου παρακολουθείται εντατικά και με επιτυχία καταπολεμείται εφαρμόζοντας την οικολογική γνώση. Αντιθέτως, στη χώρα μας διατηρείται και «καλλιεργείται» παραμένοντας ως απειλή για τα γειτονικά υδάτινα οικοσυστήματα. Η λίμνη Χειμαδίτιδα παγωμένη. (φωτ. Νίκος Πέτρου) 12

Στις όχθεςτης Βιστωνίδας (φωτ. Κώστας Βιδάκης) Η διαχείριση των λιμναίων οικοσυστημάτων: όταν οτιδήποτε εξαρτάται από οτιδήποτε Ιφιγένεια Κάγκαλου* Τα οικοσυστήματα γλυκού νερού εμφανίζουν πολύπλοκη φυσική ποικιλότητα, από μικρές πηγές μέχρι μεγάλες κατακλυσμένες εκτάσεις, από εποχικά τέλματα μέχρι βαθιές λίμνες, από ρυάκια και χείμαρρους μέχρι ποτάμια. Κάθε ένα από αυτά τα συστήματα «συμβάλλει» στο παγκόσμιο απόθεμα των εσωτερικών υδάτων του πλανήτη. Σε αυτή τη συλλογή συστημάτων αφ ενός μεν διαπιστώνεται πλούσια βιοποικιλότητα, αφ ετέρου δε έχουν αναπτυχθεί ενδιαφέρουσες σχέσεις με τις ανθρώπινες κοινωνίες που παραδοσιακά διαβιούν εκεί. Επιπλέον, ο ρόλος αυτών των οικοσυστημάτων στην εύρυθμη λειτουργία των βιογεωχημικών κύκλων διαφόρων στοιχείων είναι σημαντικός. Για παράδειγμα μπορούν να κατακρατούν μεγάλα φορτία αζώτου και φωσφόρου προερχόμενα από τις λεκάνες απορροής αποτρέποντας την εισροή τους στους ωκεανούς. Όσον αφορά στον κύκλο του άνθρακα στη * Η Ιφιγένεια Κάγκαλου είναι καθηγήτρια Τμ. Πολιτικών Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, ΔΠΘ. και πρόεδρος του ΦΔ Κάρλας- Μαυροβουνίου-Κεφαλοβρύσου-Βελεστίνου. χέρσο, τείνουν να γίνουν «θερμά σημεία» αφού τυπικά μεν εκπέμπουν C0 2, ταυτόχρονα όμως «κρύβουν» μεγάλες ποσότητες οργανικού άνθρακα. Επομένως, υπάρχει οπωσδήποτε η αναγκαιότητα για διαφύλαξη και διατήρηση της αξίας αυτών των οικοσυστημάτων για λόγους οικολογικούς, κοινωνικούς, ηθικούς και οικονομικούς. Αναλύοντας σήμερα την απόκλιση της βιοποικιλότητας στα οικοσυστήματα γλυκού νερού, έχει σημειωθεί περίπου 30% μείωση στα είδη των ψαριών, περίπου 60% σε είδη ορνιθοπανίδας και άλλων υδρόβιων οργανισμών, ενώ, παράλληλα, έχει «απωλεσθεί» κάτι παραπάνω από το 50% των υγροτοπικών συστημάτων στον πλανήτη. Από την άλλη πλευρά έχει διατυπωθεί ως στόχος -τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στο πλαίσιο της ΕΕ- ότι η διατήρηση και προστασία των συστημάτων γλυκού νερού αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα στην πολιτική υδάτων για δύο λόγους: πρώτον γιατί έχει αναγνωρισθεί ότι η συνεχής υποβάθμισή τους τα καθιστά μη βιώσιμα και, δεύτερον, γιατί έχει αποδειχθεί ότι «τα λι- 13

γότερο τροποποιημένα συστήματα γλυκού νερού προσφέρουν περισσότερα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη στους ανθρώπους». Βασικά στοιχεία οικολογίας λιμνών Οι λίμνες θεωρούνται ως μη-μόνιμοι σχηματισμοί στη Γη, δημιουργούνται μια δεδομένη χρονική περίοδο, εξελίσσονται, δημιουργούν ιστορία και είναι προδιαγεγραμμένο ότι κάποια στιγμή (μιλώντας με όρους γεωλογικού χρόνου) θα εξαφανισθούν. Αποτελούν «ανοιχτά συστήματα», ανταλλάσσοντας ενέργεια και μάζα με το περιβάλλον. Η κατάσταση μιας λίμνης προφανώς καθορίζεται ισχυρά από αυτού του είδους τις διαδικασίες ανταλλαγής. Στην ουσία πρόκειται για τις εξωγενείς μεταβλητές οι οποίες περιγράφουν τις κινητήριες δυνάμεις που επιδρούν στο σύστημα συναρτήσει του χρόνου. Όμως η οικολογική κατάσταση μιας λίμνης περιγράφεται επίσης από τις ενδογενείς μεταβλητές που καθορίζουν τη λειτουργία της. Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται η ηλιακή ακτινοβολία, η βροχόπτωση, ο άνεμος, οι εισροές, οι πιέσεις, κ.λπ., ενώ στη δεύτερη ο αριθμός και τα είδη των οργανισμών της, τα θρεπτικά στοιχεία, κ.λπ. Είναι σαφές επίσης ότι μια λίμνη δεν «ορίζεται» από την υγρή της περίμετρο αλλά από τα όρια της ευρύτερης υδρολογικής της λεκάνης, αφού η ροή οργανικού και ανόργανου υλικού μέσω των βιογεωχημικών κύκλων αφορά σε όλη την υδρολογική λεκάνη. Επιπλέον, οι γεωμορφολογικές συνθήκες της υδρολογικής λεκάνης είναι εκείνες που καθορίζουν τα υδρομορφολογικά χαρακτηριστικά μιας λίμνης, προσδίδοντας ταυτόχρονα ιδιαίτερη δομή και λειτουργία (π.χ. ρηχές ή βαθιές λίμνες). Τα λιμναία συστήματα είναι πολύπλοκα οικοσυστήματα που συντίθενται από διακριτά υπο-συστήματα και ενδιαιτήματα. Έτσι, η φυσική και χημική δομή στην πελαγική ζώνη (τα βαθειά νερά) μιας λίμνης είναι σχετικά ομοιογενής, μελετώντας το οριζόντιο προφίλ, παρουσιάζει όμως ετερογένεια όσον αφορά το κατακόρυφο προφίλ εξαρτώμενη από τη θερμική και χημική διαστρωμάτωση. Επίσης, τα βενθικά ενδιαιτήματα συνδέονται άμεσα με τη φύση του υποστρώματος εμφανίζοντας μεγάλη ετερογένεια. Συνεπώς η ομοιογένεια ή η ετερογένεια αντικατοπτρίζεται αρχικά στη βιοποικιλότητα κάθε ενδιαιτήματος ή μικρο-ενδιαιτήματος (στη δομή) αλλά και στη ροή και χρήση της ενέργειας (στη λειτουργία). Επίσης ισχυρή σύνδεση έχει διαπιστωθεί μεταξύ των διεργασιών που πραγματοποιούνται μέσα σε μια λίμνη με εκείνες της παρόχθιας ζώνης, γεγονός που ενισχύει το ρόλο της δεύτερης στην υποστήριξη της δομής και της λειτουργίας του οικοσυστήματος. Όλα τα παραπάνω ερμηνεύουν, σε κάποιο βαθμό, το «παράδοξο» της υψηλής ποικιλότητας των ειδών στις λίμνες ιδιαίτερα στις ρηχές, σχετικά απομονωμένες και χωρίς εμφανή επικοινωνία με άλλα υδάτινα σώματα. Φαίνεται ότι οι παράγοντες που καθορίζουν τη βιοποικιλότητά τους θα πρέπει να αναζητηθούν σε χαρακτηριστικά όπως η ετερογένεια και η συνδεσιμότητα των ενδιαιτημάτων στην ευρύτερη υδρολογική λεκάνη, στην παραγωγικότητα, στο κλίμα κ.ά. 14

Άποψη της Κάρλας απο τα νότια (φωτ. Νίκος Πέτρου) Οι λίμνες από την ανθρώπινη «ματιά» και οι απειλές Με την ανθρώπινη οπτική και προσέγγιση, οι λίμνες αποτελούν ιδιαίτερα ελκυστικά συστήματα υδάτινων πόρων, δεδομένου ότι οι χρήσεις εκτείνονται από την αναψυχή μέχρι την άρδευση, την αλιεία, την ύδρευση, τη ναυσιπλοΐα και από τη διατήρηση της αισθητικής αξίας μέχρι τη βιομηχανική χρήση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εντατική άσκηση σχετικών δραστηριοτήτων. Οι ανθρωπογενείς επιπτώσεις στην οικολογική ποιότητα των λιμνών έχουν καταδειχθεί εκτενώς στη διεθνή βιβλιογραφία. Οι προσπάθειες της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας μέχρι τώρα εστίασαν κυρίως στη μείωση του ευτροφισμού των λιμνών που οφείλεται σε ανθρωπογενείς δραστηριότητες στη λεκάνη απορροής, ενώ τα τελευταία χρόνια στράφηκαν επίσης στις ανθρωπογενείς επιδράσεις στα βενθικά και παρόχθια λιμναία ενδιαιτήματα. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, ένα σημαντικό μέρος της λειτουργίας αλλά και των χρήσεων των λιμνών εξαρτάται σχεδόν μονοσήμαντα από την κατάσταση αυτών των ενδιαιτημάτων. Γιατί χρειαζόμαστε στρατηγική διαχείρισης και αποκατάστασης Ο όρος διαχείριση (management) προέρχεται από την επιστήμη των Οικονομικών και υποδηλώνει την κυκλική διαδικασία «σχεδιάζω-εφαρμόζωελέγχω-προσαρμόζω». Στα οικοσυστήματα η δι- Κατηγορία κινδύνου Βασικός κίνδυνος Κύριες επιπτώσεις Μη-σημειακές πηγές ρύπανσης στη λεκάνη απορροής (εξωτερική τροφοδοσία). Σημειακές πηγές ρύπανσης (εξωτερική τροφοδοσία). Επαναιώριση ιζήματος (εσωτερική τροφοδοσία). Τροποποίηση υδρολογικών συνθηκών. Τροποποίηση παρόχθιας ζώνης. Παρουσία μεγάλων συγκεντρώσεων αζώτου & φωσφόρου στο υδάτινο σώμα, εισροή φερτών υλών. Παρουσία μεγάλων συγκεντρώσεων αζώτου, φωσφόρου, ανεπιθύμητων ουσιών, δυνητικά παθογόνων και παθογόνων οργανισμών. Εμπλουτισμός του υδάτινου σώματος με φωσφόρο. Μεταβολή όγκου, στάθμης και επιφάνειας. Τροποποίηση οικοτόνου μεταξύ χερσαίου και λιμναίου συστήματος. Ευτροφισμός, μείωση όγκου λεκάνης, αύξηση θολερότητας, μεταβολή συνθηκών φωτός. Ευτροφισμός, ρύπανση, μόλυνση. Ευτροφισμός, αύξηση θολερότητας, μεταβολή συνθηκών φωτός. Αύξηση συγκεντρώσεων χημικών ουσιών, μεταβολή αλατότητας, χρόνου ανανέωσης. Απώλεια βιοποικιλότητας. Εισβολικά είδη/εμπλουτισμοί. Μεταβολή τροφικού πλέγματος. Μη-προβλέψιμες συνέπειες στη βιοποικιλότητα, μεταβολές ενδιαιτημάτων. 15

Caltha paloustris αχείριση είναι μια συνεχής, μακροπρόθεσμη διαδικασία η οποία, γενικά, οφείλει: να διασφαλίσει τη διατήρηση του συστήματος. να αμβλύνει τις διαφορές και να «δει» κοινωνικούς, ηθικούς και οικονομικούς παράγοντες. να ενδυναμώσει τις σχέσεις μεταξύ του αντικειμένου διαχείρισης και των εμπλεκομένων χρηστών. να ενεργοποιήσει αποτελεσματικά κανόνες, ρυθμίσεις και θεσμικά πλαίσια. Λαμβάνοντας υπόψη και την κοινωνική διάσταση, στην ουσία η διαχείριση του περιβάλλοντος, στη σύγχρονη μορφή της, προσδιορίζεται ως η διαδικασία επίτευξης συγκεκριμένων περιβαλλοντικών στόχων που θέτουν οι εκάστοτε κοινωνίες. Πρόκειται δηλαδή για «εργαλείο» στην επίτευξη ενός σαφούς και μετρήσιμου στόχου. Ο στόχος της αποκατάστασης (restoration) και της προστασίας σε μια λίμνη, συνήθως, δεν είναι η επιστροφή στις αρχικές και «αδιατάρακτες» συνθήκες, αλλά, κυρίως, η υποστήριξη των οικολογικών λειτουργιών του συστήματος ασφαλώς μέσω (και) της διατήρησης της δομής του. Έχει τεκμηριωθεί ότι στις λίμνες, και γενικότερα στα γλυκά νερά, «το μέσον παρά οι οργανισμοί» καθορίζουν τη λειτουργία τους εν αντιθέσει με άλλου είδους Κώστας Βιδάκης συστήματα (π.χ. τα χερσαία). Το μέσον όμως, πολύ συχνά υπόκειται σε μεταβολές της φυσικής του κατάστασης (αυξομείωση όγκου, πάγος, ξηρασίες, δραστηριότητα στερεού φλοιού της Γης κ.λπ.), διαμορφώνοντας συνεχώς και τη βιοποικιλότητα. Επομένως η στρατηγική της διαχείρισης σε αυτά τα συστήματα δεν μπορεί να περιορίζεται στην προστασία κάποιου/-ων «ιδιαίτερων» ή «χαρισματικών» ειδών αλλά στην υποστήριξη της λειτουργίας με έμφαση στις βιοκοινωνίες. Για παράδειγμα, η διαχείριση μιας ρηχής λίμνης δεν είναι δυνατή χωρίς τη διαχείριση του υδατικού ισοζυγίου σε επίπεδο λεκάνης απορροής, αλλά και χωρίς τη διατήρηση συγκεκριμένων δομών των βυθισμένων υδρόβιων μακρόφυτων, που μπορεί όμως να ποικίλλουν στη σύνθεση των ειδών τους κατά περίπτωση. Κατευθύνσεις - Πλαίσιο Διαχείρισης Βασικές αρχές 1.Κάθε λιμναίο οικοσύστημα απαιτεί ιδιαίτερη και εξατομικευμένη διαχειριστική προσέγγιση. Παρά ταύτα, μπορούν να σχεδιαστούν βασικές κατευθύνσεις και πρακτικές διαχείρισης οι οποίες αποτελούν αρχικά σενάρια τα οποία στη συνέχεια οφείλουν να υποστούν τον έλεγχο κατά περίπτωση. 2. Οι κατευθύνσεις διαχείρισης προϋποθέτουν δράσεις σε τεχνικό, κοινωνικο-οικονομικό, ηθικό και θεσμικό επίπεδο. 3. Απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσματική διαχείριση είναι η κατανόηση της λειτουργίας του συστήματος μέσω της συνεχούς και συστηματικής παρακολούθησης όλων των μεταβλητών του. Ως επόμενο, προκύπτει η -κατά το δυνατόν- ακριβέστερη ποσοτικοποίηση των μεταβλητών και η δυνατότητα βραχυ-μέσο-μακροπρόθεσμης πρόβλεψής τους. Σε τεχνικό επίπεδο το πλαίσιο διαχείρισης οφείλει να λάβει υπόψη τις κινητήριες δυνάμεις και τις πιέσεις που αυτές προκαλούν. Από τις πλέον συνηθισμένες πιέσεις σε μια λίμνη που απαιτεί διαχειριστικές παρεμβάσεις είναι ο ευτροφισμός. Η στρατηγική που ακολουθήθηκε παραδοσιακά για την αντιμετώπιση του ευτροφισμού στηρίχθηκε στη ρύθμιση και διαχείριση του υδρολογικού ισοζυγίου των λιμνών και στη μείωση των εισερχόμενων φορτίων θρεπτικών (κυρίως φωσφόρου). Αυτού του είδους η στρατηγική κρίθηκε, στη δεκαετία του 1990, ότι αντιμετωπίζει τις λίμνες σαν «δοχεία φωσφόρου» και όχι σαν ζωντανά συστήματα, οδηγώντας την προσοχή των ειδικών στη διαχείριση της δομής του τροφικού πλέγματος. Η ιδέα της βιοδιαχείρισης (biomanipulation) βασίσθηκε στις βιολογικές παραμέτρους του συστήματος και στη ροή ενέργειας μεταξύ των τροφικών επιπέδων. Έτσι αν θέλουμε, για παράδειγμα, να ελέγξουμε τη φυτοπλαγκτονική βιομάζα τότε πρέπει να ενι- 16

Μουστακογλάρονα (Chlidonias hybridus) μαζεύουν υλικό για τις φωλιές τους που τις χτίζουν πάνω στα πλατιά φύλλα των νούφαρων. (φωτ. Νίκος Πέτρου) σχυθεί ο πληθυσμός των θηρευτών της (ζωοπλαγκτόν). Με ποιο τρόπο; Κυρίως ρυθμίζοντας τους ιχθυοπληθυσμούς και προστατεύοντας τα «καταφύγια» που συγκροτεί η υδρόβια βλάστηση. Πολλές λίμνες -ιδιαίτερα στη Β. Εύκρατη ζώνη- ανταποκρίθηκαν με επιτυχία στο συνδυασμό των δυο στρατηγικών. Άλλες -ιδιαίτερα στα ρηχά, ασταθή, μεταβαλλόμενα και ευάλωτα Μεσογειακά συστήματα- «υποτροπίασαν», δείχνοντας ότι ο πυθμένας των λιμνών και το βενθικό ενδιαίτημα έχει να αφηγηθεί πολλά και χρήσιμα για τη βελτίωση των τροφικών συνθηκών. Η στρατηγική της μείωσης της «εσωτερικής τροφοδοσίας» θρεπτικών αναδείχθηκε ως καθοριστικής σημασίας πράξη. Προφανώς συνδεδεμένο ζήτημα με τον ευτροφισμό είναι και η διατήρηση της λιμναίας βιοποικιλότητας. Μεταβολές στους πληθυσμούς και στα ενδιαιτήματα (εξ αιτίας και του ευτροφισμού) επιφέρουν απώλειες στη βιοποικιλότητα, ενώ τυχαίες ή σκόπιμες ενέργειες εμπλουτισμών έχουν οδηγήσει σε εξαφάνιση ενδημικών ειδών και διατάραξη του τροφικού πλέγματος. Αν λάβουμε υπόψη και τη διαφαινόμενη κλιματική αλλαγή, τότε οι συνθήκες γίνονται ακόμη πιο αντίξοες για μια επιτυχή αποκατάσταση, δεδομένου ότι, δυνητικά, μεταβάλλονται το υδρολογικό ισοζύγιο, η συχνότητα εμφανίσεων αθροίσεων φυτοπλαγκτού και η διάρκεια παραμονής τους (ιδιαίτερα των κυανοβακτηρίων), η δυνατότητα εισβολής ξενικών ειδών, κ.λπ. Τα τελευταία χρόνια οι προσπάθειες αποκατάστασης και διαχείρισης εστιάζονται κυρίως «στο τι συμβαίνει έξω από την ίδια τη λίμνη». Η νέα «οικο-τεχνολογική» προσέγγιση αντιμετωπίζει τη διαχείριση μιας λίμνης ως τμήμα της διαχείρισης της ευρύτερης περιοχής, στοχεύοντας σε διεργασίες σχετικές με τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής, στις μεταβολές της παρόχθιας ζώνης, στη βλάστηση της ευρύτερης περιοχής, στη δομή του πυθμένα, στις χρήσεις γης. Στο κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, εφ όσον αποδεχόμαστε ότι τα φυσικά υδάτινα σώματα -και οι λίμνες- είναι δημόσια κοινωνικά αγαθά, τότε η διαχειριστική προσπάθεια συμπεριλαμβάνει τους κοινωνικούς φορείς και τους πολίτες (συμμετοχική διαχείριση). Στη συμμετοχή των πολιτών έχουν επενδύσει πολλοί περιβαλλοντικοί «στόχοι» όπως η σχετική με το θέμα μας Οδηγία-Πλαίσιο για τα ύδατα (2000/60). Βέβαια για την επίτευξη του στόχου «της καλής ποιότητας υδάτων» δεν αρκεί μόνο η συμμετοχή των εμπλεκομένων αλλά η βελτίωση της γνώσης και η διαφάνεια στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Οι λίμνες, όπως έχει γίνει σαφές, είναι ευμετάβλητα συστήματα στα οποία συνήθως «οτιδήποτε εξαρτάται από οτιδήποτε». Επομένως, η στρατηγική διαχείρισης θα πρέπει να επικαιροποιείται εκτιμώντας κάθε φορά τα δεδομένα. Η σύγχρονη προσέγγιση απαιτεί την προ-εκτίμηση των κινδύνων, την ποσοτικοποίηση των επιπτώσεων και την προσαρμογή των διαχειριστικών μας πρακτικών σε ένα στόχο: τη διατήρηση των «αγαθών και υπηρεσιών» που προσφέρουν τα λιμναία οικοσυστήματα. 17

Οι λίμνες της χώρας...υπό στενή παρακολούθηση Βασιλική Τσιαούση* Πενήντα μεγάλες και μικρότερες λίμνες της χώρας εντάσσονται στο πρόγραμμα παρακολούθησης της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων που υλοποιεί το ΕΚΒΥ. Πρόκειται για την εφαρμογή της Κοινής Υπουργικής Απόφασης με αριθμό 140384 του 2011, στην οποία ορίζεται το εθνικό δίκτυο παρακολούθησης της ποσότητας και της ποιότητας των υδάτων με βάση την Οδηγία - Πλαίσιο για τα Ύδατα. Η παρακολούθηση αφορά σε 24 φυσικές και 26 τεχνητές λίμνες που κατανέμονται σε όλη τη χώρα, όπως φαίνεται στο χάρτη. Για τις 50 λίμνες έχουν οριστεί 53 σταθμοί παρακολούθησης από δύο σταθμοί έχουν ορισθεί στις διασυνοριακές λίμνες, στη Δοι ράνη, στη Μικρή Πρέσπα και στη Μεγάλη Πρέσπα. Στο εθνικό δίκτυο παρακολουθούνται τα στοιχεία εκείνα με τα οποία γίνεται η ταξινόμηση της οικολογικής κατάστασης των λιμνών. Ως οικολογική κατάσταση, κατά την ανωτέρω Οδηγία, νοείται η ποιοτική έκφραση της δομής και της λειτουργίας των υδάτινων οικοσυστημάτων που συνδέονται με τα επιφανειακά ύδατα. Η οικολογική κατάσταση μπορεί να εκτιμηθεί σε πενταβάθμια κλίμακα ως Υψηλή, Καλή, Μέτρια, Ελλιπής και Κακή. Εκτιμητές της οικολογικής κατάστασης για τις λίμνες είναι τα ακόλουθα βιολογικά στοιχεία ποιότητας: το φυτοπλαγκτό, τα υδρόβια μακρόφυτα και το φυτοβένθος, το ζωοβένθος και η ιχθυοπανίδα. Φυσικοχημικές παράμετροι, υδρολογικά στοιχεία και στοιχεία μορφολογίας κάθε λίμνης δρουν υποστηρικτικά στους βιολογικούς αυτούς εκτιμητές. Το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης των λιμνών ξεκίνησε να λειτουργεί το 2012. Έκτοτε, γίνονται δειγματοληψίες, επί τόπου μετρήσεις και αναλύσεις που αφορούν στα εξής: Φυτοπλαγκτό (σύνθεση, αφθονία και ανθίσεις φυτοπλαγκτού). Οι δειγματοληψίες γίνονται την περίοδο αύξησης του φυτοπλαγκτού, μηνιαίως από τον Ιούνιο έως και τον Σεπτέμβριο. Υδρόβια μακρόφυτα. Οι δειγματοληψίες γίνονται κατά τη βλαστητική περίοδο, από τον Μάιο έως και τον Αύγουστο, σε φυσικές λίμνες. Ζωοβένθος. Οι δειγματοληψίες γίνονται κατά την άνοιξη (Μάρτιο και Απρίλιο) σε φυσικές λίμνες. Φυσικοχημικές παράμετροι που αποδίδουν τις συνθήκες οξυγόνωσης, επιβάρυνσης ή μη με θρεπτικές ουσίες κ.λπ. Γίνονται με επί τόπου μετρήσεις και με αναλύσεις στο εργαστήριο, ταυτοχρόνως με τη συλλογή βιολογικών στοιχείων ποιότητας. Στάθμη. Η διακύμανση της στάθμης καταγράφεται τουλάχιστον σε μηνιαίο βήμα. Μορφολογία λίμνης. Εφαρμόζεται η μέθοδος επισκόπησης ενδιαιτημάτων λίμνης (Lake Habitat Survey). Επιπροσθέτως, έχει ξεκινήσει το πρόγραμμα βαθυμετρίας των φυσικών λιμνών έχουν ήδη ολοκληρωθεί οι βυθομετρήσεις των λιμνών Βόλβης, Ζάζαρης, Οζερού και Αμβρακίας. Τα επόμενα δύο έτη αναμένεται να γίνουν πολλές περισσότερες. Τέλος, οι δειγματοληψίες ιχθυοπανίδας αναμένεται να ξεκινήσουν το 2014. Για την ανάθεση αυτού του αντικειμένου το ΕΚΒΥ προκήρυξε σχετικό διαγωνισμό. Ταυτοχρόνως, για την παρακολούθηση και την ταξινόμηση της χημικής κατάστασης των λιμνών της χώρας, το ΕΚΒΥ αποστέλλει δείγματα νερού από τις λίμνες στο Γενικό Χημείο του Κράτους για αναλύσεις ουσιών προτεραιότητας και ειδικών ρύπων και στο Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων για αναλύσεις λοιπών ουσιών. Η χημική κατάσταση ορίζεται σε διβάθμια κλίμακα ανάλογα με την υπέρβαση ή όχι συγκεκριμένων ορίων ως Καλή και Κατώτερη της Καλής. Πέραν της ολοκληρωμένης εικόνας των λιμνών της χώρας που δίδεται, αυτό που είναι στα αλήθεια σπουδαίο στο εθνικό δίκτυο παρακολούθησης είναι ότι για πρώτη φορά συλλέγονται χρονοσειρές δεδομένων, τόσο βιολογικών όσο και φυσικοχημικών και υδρομορφολογικών, για να γνωρίζουμε όχι μόνο την παρούσα κατάσταση αλλά και τις τάσεις στις λίμνες της χώρας. Τα δεδομένα αυτά είναι απολύτως απαραίτητα για να καθορισθούν τα όρια σε υπάρχοντες δείκτες εκτίμησης ποιότητας αλλά και για να καθορισθούν νέοι δείκτες. Ευρύτερα όμως, αυτό που είναι ακόμη σπουδαιότερο είναι ότι ως χώρα θα έχουμε στοιχεία για να γνωρίζουμε πού να κατευθύνουμε πολιτικές διατήρησης και αειφορικής διαχείρισης του υδάτινου πλούτου των λιμνών της χώρας. Σε αυτό το πνεύμα, τα αποτελέσματα της παρακολούθησης αναμένεται να τροφοδοτήσουν τον νέο κύκλο σχεδίων διαχείρισης λεκανών απορροής. 18

Τα αποτελέσματα του προγράμματος παρακολούθησης θα είναι διαθέσιμα από σχετική ιστοσελίδα της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων. Τα έως τώρα στοιχεία από την παρακολούθηση των λιμνών για το 2012 έχουν σταλεί στον Ευρωπαι κό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Περισσότερα για το πρόγραμμα: http://www. ypeka.gr/default.aspx?tabid=249&language=el- GR 19

Η Λιμνολογία ως θεωρητική και εφαρμοσμένη επιστήμη Αθηνά Οικονόμου-Αμίλλη* Χειμωνιάτικο δειλινό στη Στυμφαλία (φωτ. Γιώργος Πολίτης) Αντικείμενο της Λιμνολογίας Η αφθονία των υδατικών αποθεμάτων που εκτείνονται στο 71% της γήινης επιφάνειας μέχρι ένα μέσο βάθος 3.800 μέτρων, αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της Γης. Περίπου το 99% αυτής της αχανούς υδρόσφαιρας με ποσοτικούς όρους εμφατικά σπουδαίο αποτίθεται στις ωκεάνιες κοιλότητες (και στις αποθέσεις πάγου των πόλων) και παρουσιάζει πολύ μεγάλο χρόνο διακίνησης νερού, δηλαδή ο χρόνος της ανανέωσής του είναι πολύ βραδύς. Οι υπόλοιπες, και σχετικά μικρές, ποσότητες νερού περιέχονται σε επιφανειακά ύδατα περιοριζόμενα από ηπειρωτικά όρια, δηλαδή σε ύδατα της ενδοχώρας ή εσωτερικά ύδατα (λίμνες, ποταμούς, κ.λπ.) όπου οι χρόνοι ανανέωσης είναι πολύ βραχύτεροι σε σύγκριση με τα θαλάσσια οικοσυστήματα. Σε ογκομετρική βάση συγκεντρώνονται κυρίως στις μεγάλες, βαθιές λεκάνες κάποιων μεγάλων λιμνών (π.χ. το 20% των επιφανειακών * Η Αθηνά Οικονόμου-Αμίλλη είναι καθηγήτρια Οικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Οικολογίας & Ταξινομικής). υδάτων του πλανήτη περιέχεται στη λίμνη Βαι κάλη της Σιβηρικής Ρωσίας). Υπάρχουν επίσης πάρα πολλές μεμονωμένες βαθύνσεις που δημιούργησαν μικρότερες λίμνες, οι περισσότερες από τις οποίες απαντώνται σε εύκρατες και υπαρκτικές περιοχές του Βορείου Ημισφαιρίου, είναι αβαθείς και, από γεωλογική άποψη, άκρως εφήμερες. Ωστόσο, οι ανωτέρω μικρές ποσότητες γλυκού νερού παραπλανούν ως προς τη θεμελιώδη σημασία τους στη διατήρηση και επιβίωση της υδρόβιας αλλά και της χερσαίας ζωής. Είναι γνωστό ότι το νερό, ως το κύριο στοιχείο της ζωής στη Γη, κυριαρχεί πλήρως στη χημική σύσταση όλων των οργανισμών. Η πανταχού παρουσία του νερού στους έμβιους οργανισμούς, ως υπομόχλιο του βιοχημικού μεταβολισμού, στηρίζεται στις μοναδικές φυσικές και χημικές του ιδιότητες. Συγκεκριμένα, η πυκνότητα, οι θερμικές ιδιότητες, η υψηλή ειδική θερμότητα και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ρευστού-στερεού του νερού καθορίζουν τις φυσικές, χημικές και μεταβολικές ιδιότητες, καθώς και τη δυναμική των 20