Περιβαλλοντική Τέχνη και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Έργα τέχνης και δραστηριότητες µε στόχο την ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης των µαθητών

Περιβαλλοντική Τέχνη και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Έργα τέχνης και δραστηριότητες µε στόχο την ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης των µαθητών Παναγιώτα (Πάνη) Γ. Σταθοπούλου 1, Ελένη Π. Πολυχρονάτου 2 1. Γλύπτρια υπαίθρου, Εκπαιδευτικός, ιδάκτωρ Φιλοσοφίας, ΠεριβαλλοντικήΕκπαίδευση, Φιλοσοφική Σχολή, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών, pstath@ceed.uoa.gr, panista56@yahoo.gr 2. Εικαστικός, Εκπαιδευτικός, ιδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, elenapoly9@yahoo.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο οικολογικός τρόπος σκέψης και δράσης µπορεί να διδαχτεί στα σηµερινά σχολεία µε διάφορες µορφές. Μία από αυτές θα µπορούσε να είναι µέσω της δηµιουργίας καλλιτεχνικών έργων για το περιβάλλον, µια δραστηριότητα που οδηγεί µέσα από την πράξη, στη σύνδεση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης µε την Τέχνη. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, οι µαθητές µπορούν ακόµα να ανακαλύψουν τη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στην αισθητική και την προστασία του περιβάλλοντος. ιευρύνοντας στη συνείδηση των µαθητών, µέσα από την τέχνη, τις έννοιες περιβάλλον και προστασία, καλλιεργούµε τις αισθήσεις τους µε σκοπό την ευ-αισθητοποίηση απέναντι στο άµεσο και έµµεσο περιβάλλον: την πόλη, τη φύση, την κοινότητα, τον πλανήτη. Στην παρούσα εργασία, επιχειρείται η προβολή της περιβαλλοντικής/οικολογικής τέχνης, ως το καλύτερο µέσο προκειµένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος. Το κίνηµα αυτό, αφορά καλλιτέχνες που δηµιουργούν έργα µε οικολογικό µήνυµα. Ειδικότερα, έχουν επιλεγεί καλλιτέχνες που οι εικαστικές παρεµβάσεις τους, τόσο στο φυσικό όσο και στο αστικό περιβάλλον, έχουν να κάνουν µε δένδρα, φυτά ή δάση. Στα παραδείγµατα που αναφέρονται, παρουσιάζονται εικόνες και πληροφορίες για τα έργα και τους δηµιουργούς τους, τα µηνύµατα των έργων και τέλος, οι παιδαγωγικές και κοινωνικές προεκτάσεις τους. Οι ενδιαφερόµενοι εκπαιδευτικοί µέσα από αυτή την παρουσίαση, µπορούν να αντλήσουν ιδέες που αφορούν στην οργάνωση καλλιτεχνικών εργαστηρίων για το περιβάλλον, µε σκοπό την κατασκευή ανάλογων έργων στο πλαίσιο ενός µονοετούς ή διετούς προγράµµατος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ή Πολιτιστικών. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Οικοκαλλιτεχνική εκπαίδευση (ecoart education), περιβαλλοντική τέχνη (environmental art). 20 ΟΣ - 21 ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ KAI ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ - ΧΤΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ 1. Περιβαλλοντική αφύπνιση µέσα από την τέχνη Η περιβαλλοντική τέχνη αποτέλεσε µία ακόµη έκφραση του περιβαλλοντικού κινήµατος διαµαρτυρίας για τα οικολογικά προβλήµατα που προέκυψαν κύρια από το 1960 και µετά. Οι προθέσεις των καλλιτεχνών που εκφράστηκαν µέσα από το µεταµοντέρνο αυτό κίνηµα, απέβλεπαν στο πώς, θα δηµιουργήσουν τις προϋποθέσεις ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 384

µιας βιώσιµης ισορροπίας µεταξύ της «ανθρώπινης και µη ανθρώπινης φύσης», µέσα από τις τεχνικές της διατήρησης-συντήρησης, της εκπαίδευσης και της πολυθεµατικής (multidisciplinary) συνεργασίας. Τα υπό διαχείριση ζητήµατα και οι προβληµατισµοί που θέτουν µε τα έργα τους οι καλλιτέχνες της περιβαλλοντικής τέχνης, ισορροπούν µε τρόπο επιτυχηµένο, ανάµεσα «στην ατοµική δηµιουργική έκφραση και το συλλογικό ασυνείδητο». Εάν και απέχουµε πολύ ακόµα για να καταλάβουµε σε όλες τους τις έννοιες το ασυνείδητο ή τα αρχέτυπα, τους δυναµικούς αυτούς πυρήνες της ψυχής, σύµφωνα µε τον µεγάλο ψυχολόγο Yung, µπορούµε να διαπιστώσουµε τη σηµαντική τους επίδραση πάνω στο άτοµο, στις σχέσεις του µε τους άλλους και µε το περιβάλλον (Σταθοπούλου, 2005). Εκείνο που είναι σηµαντικό στα έργα της περιβαλλοντικής τέχνης, είναι ότι οι καλλιτέχνες προσέθεσαν την τέταρτη διάσταση του χρόνου ως στοιχείο δηµιουργικό. ηλαδή, ενώ µέχρι τότε, η προσπάθεια για τη συντήρηση και διατήρηση των έργων τέχνης στην αρχική τους µορφή θεωρείτο στοιχείο πολιτισµού, στην περιβαλλοντική τέχνη, ο καλλιτέχνης δουλεύοντας µε τη φύση αναγκάζεται να µπει σε διάλογο µε την ανεξάρτητη ύπαρξη των υλικών ή τουλάχιστον να την αποδεχτεί. Οι φυσικές αλλαγές γίνονται ένα έµφυτο στοιχείο του έργου και αποτελούν µια σηµαντική διάστασή του. Οι περιβαλλοντικοί καλλιτέχνες βλέπουν την αλλαγή στον κύκλο της φύσης να παίζει ουσιαστικό ρόλο στην κατανόηση της ύπαρξής µας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η δηµιουργική πράξη του καλλιτέχνη ολοκληρώνεται τη στιγµή που έχει επιλέξει το υλικό του (πάγο, γρασίδι χώµα, χιόνι) και το έχει διαµορφώσει µε κάποια δοµή (σωρό, επανάληψη, επάλειψη, περιτύλιγµα). Στη συνέχεια, το έργο διαµορφώνεται από τις δυνάµεις της φύσης, δηλαδή το χρόνο και τις ατµοσφαιρικές συνθήκες (θερµοκρασία, υγρασία, άνεµος, βροχή). Με τον τρόπο αυτό το υλικό και η δοµή αποτελούν ένα µέρος µόνο, του έργου τέχνης, το οποίο εννοείται ως µια γενικότερη καλλιτεχνική και φυσική διαδικασία (Πολυχρονάτου, 2007). Η φύση ως πρώτη ύλη χρησιµοποιήθηκε από τους καλλιτέχνες της Arte Povera, της Process Art και της Land Art κύρια στις δεκαετίες 60, 70 και 80 του 20 ου αιώνα. Οι καλλιτέχνες που ευαισθητοποιήθηκαν οικολογικά διατύπωσαν την αρχή ότι ο άνθρωπος είναι φύση και επιδίωξαν να ενώσουν το έργο τέχνης µε τη φύση και τον άνθρωπο, επεκτείνοντας τα φυσικά και νοητά όρια της τέχνης. Οικολογικό πνεύµα, διαρκής αλληλεπίδραση φύσης και πολιτισµού, στατικότητα και µεταβλητότητα, παρόν και παρελθόν αποτελούσαν τον κεντρικό άξονα αυτών των τάσεων. Άλλα πολύ σηµαντικά ζητήµατα που έθεσαν ήταν η αντιµετώπιση ως έργα τέχνης, των µορφών της φύσης, της φύσης ως υλικό και του ζητήµατος της επαφής µε τη φύση, δηλαδή η σχέση του ανθρώπου µε το βουνό, την πέτρα, το δέντρο, το έδαφος, το νερό. Πιο συγκεκριµένα θα αναφερθούµε στην Arte Povera, όπου οι καλλιτέχνες προσπαθούν να ανακαλύψουν την πραγµατικότητα της φύσης και του ανθρώπου. Τα έργα τους δεν πηγάζουν από τις ιδέες, αλλά από την απευθείας ένωση του καλλιτέχνη µε τα φυσικά υλικά. Για παράδειγµα, ο Giuseppe Penone κατέστησε κεντρικό θέµα της δηµιουργίας του το δένδρο, το οποίο θεώρησε πρότυπο για τη γλυπτική και σύµβολο ενέργειας µε τους ετήσιους δακτυλίους και τα νερά, που πιστοποιούν το πέρασµα του χρόνου. Σκαλίζει κορµούς δέντρων, µέχρι να φθάσει στα βάθη του κορµού, όπου αποκαλύπτει ότι στο κέντρο κρύβονται ανέπαφα τα κλωνάρια του δέντρου. Σύµφωνα µε τον ίδιο, η φόρµα του δέντρου είναι κάτι που προϋπάρχει στη φύση και η δική του συµβολή ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 385

είναι να κάνει ορατό αυτό που δε φαίνεται και να το εντάξει στο πλαίσιο της (Πολυχρονάτου, 2007). Παράλληλα, την ίδια εποχή η Land Art/ Earth Art θεµελιώνει τη σχέση της τέχνης µε τον χώρο µέσα από έργα µεγάλης κλίµακας. Γενικότερα, η πρόθεση του καλλιτέχνη προς το περιβάλλον, είναι να φανερώσει τη δύναµη του ανθρώπινου πνεύµατος και της δηµιουργικής του ικανότητας. Το πνεύµα αυτό συµβαδίζει, έστω και για καλό σκοπό, µε το πνεύµα που εκφράζουν και οι επιστήµονες και οι τεχνολόγοι, που έχει να κάνει µε την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση. Παρ όλα αυτά, µια πιο οικολογική στάση των καλλιτεχνών διαµορφώνεται κύρια µε έργα προστασίας της φύσης και του τοπίου από τους H. Bayer, P. Johanson, M.L. Ukeles, A. Hill, B. Damon (Πολυχρονάτου, 2004, Σταθοπούλου, 2006). 2. Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και ο ρόλος της τέχνης σήµερα Ανάλογα κινήµατα αναπτύχθηκαν και στον χώρο της εκπαίδευσης από τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, µε σκοπό την κατανόηση και την εκτίµηση της οµορφιάς της µεγαλοπρέπειας και των µυστηρίων της φύσης, καθώς και την ανάπτυξη του σεβασµού για τη φύση προωθώντας το ίδιο την άµεση επαφή µε το φυσικό περιβάλλον, τόσο µε το νου όσο και µε τις αισθήσεις (Φλογαίτη, 1993). Στην πορεία αυτών των κινηµάτων το ενδιαφέρον στράφηκε συνολικά προς το περιβάλλον και την προστασία του, ως µια γενικευµένη αντίδραση την οποία επέβαλε η αντιµετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης. Με αυτό τον τρόπο όµως, συνεχίστηκε η αποµάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση και συνέχισε να µειώνεται η επαφή του µε το φυσικό κόσµο, µέσου του οποίου κατά βάση, καλλιεργείται η αίσθηση, η συναίσθηση και το συναίσθηµα. Αντίθετα, άρχισε να αναπτύσσεται µια ακόµα πιο στενή σχέση µε τον τεχνητό κόσµο, που τον αποτελούν οι πόλεις και ο πολιτισµός τους. ηλαδή, προβάλλοντας την ανθρωποκεντρική προσέγγιση της έµβιας ζωής, δόθηκε µεγαλύτερο βάρος στο περιβάλλον το οποίο κατά βάση εµπεριέχει τις ανθρώπινες κοινωνίες. Η αλλαγή από την ανθρωποκεντρική προς τον οικοκεντρική αντίληψη των πραγµάτων, άργησε να φανεί τόσο στον χώρο της τέχνης όσο και της επιστήµης και δεν έχει ξεπεραστεί, ακόµη και σήµερα. Παρ όλα αυτά, γύρω στη δεκαετία του 90, ο οικολογικός τρόπος σκέψης άρχισε να καλλιεργείται σε διάφορους χώρους διανόησης µε πρώτο της φιλοσοφίας, στην οποία ανήκουν τόσο η ηθική όσο και η αισθητική. Οι ιδέες για την αλλαγή από τον «ανθρωποκεντρισµό» προς τον «οικοκεντρισµό» αναπτύχθηκαν από τους Α. Νας, Ρ. Νας, Φόξ, Μορέν, όταν τέθηκε το ζήτηµα της διαµόρφωσης µιας νέας ηθικής απέναντι στο περιβάλλον, της περιβαλλοντικής ηθικής, η οποία τελικά συνδέεται µε την αισθητική (Φλογαϊτη, 2006, Σταθοπούλου 2005). Οι θεωρίες του «οικοκεντρισµού» και η επίδραση του κινήµατος της «βαθιάς οικολογίας» έφεραν στο προσκήνιο νέες ιδέες για την προστασία των ειδών, µε σκοπό την καταπολέµηση της ανθρωποκεντρικής ιδέας, που θεωρήθηκε ως µία από τις αιτίες της οικολογικής καταστροφής (Λουλούδης, 1990 και Γεωργόπουλος, 2002:51). Αυτές οι νεότερες ιδέες πέρασαν γρήγορα τόσο στον χώρο της τέχνης όσο και της εκπαίδευσης, όπου διαµορφώνεται ένα νέο κλίµα µε τους Orr, Posch, Bowers ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 386

(Φλογαϊτη, 2006) δίνοντας ένα προβάδισµα στο ρόλο της κουλτούρας, της καλλιέργειας δηλαδή, του ανθρώπου. Επιτέλους, βλέπουµε τον πολιτιστικό παράγοντα να θεωρείται εξίσου σηµαντικός µε τον οικονοµικό και τον κοινωνικό. ιότι, ο πολιτισµός, όπως αυτός διαµορφώνεται από τον τόπο, το φυσικό τοπίο, το οποίο και καθορίζει σε πρώτο επίπεδο τις ηθικές και αισθητικές αξίες του ανθρώπου, αποτελεί το συνεκτικό ιστό ενός λαού, τις ρίζες του µέσα στον παγκόσµιο ιστό. Την ίδια εποχή, αρχίζει να συζητείται ότι η ανάπτυξη ενός συστήµατος κοινωνικοοικονοµικού, όπως και κάθε συστήµατος, είναι πεπερασµένη, δεν είναι καθαρά ποσοτική αλλά ποιοτική και ότι εξαρτάται από τις ειδικές συνθήκες. Όλες αυτές οι νέες ιδέες διαµόρφωσαν ένα νέο κλίµα µέσα στο οποίο οι επιλογές και οι αποφάσεις, θα πρέπει να υλοποιούνται λαµβάνοντας υπόψη το πολυδιάστατο σχήµα της ανάπτυξης (Φλογαΐτη, 2006). Πλέον, το νέο µοντέλο ανάπτυξης έχει να κάνει µε την αειφορία ενός συστήµατος και η αναγκαιότητα εφαρµογής του σε όλους τους τοµείς, είναι άµεση. Ο αειφορικός τρόπος σκέψης και δράσης, πηγάζει σήµερα µέσα από µια συσσωρευµένη ανά τους αιώνες ανθρώπινη γνώση κι εµπειρία για τον κόσµο, η οποία λαµβάνει υπόψη όλες τις διαστάσεις της έµβιας και άβιας ύλης. Το πνεύµα αυτό επηρέασε τόσο τον χώρο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης όσο και της Περιβαλλοντικής Τέχνης µε διάφορα ρεύµατα που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη, Αµερική, Αυστραλία, Καναδά. Η σχέση Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Περιβαλλοντικής Τέχνης, καλλιεργείται και προάγεται µέσω της Οικοκαλλιτεχνικής Εκπαίδευσης (Ecological Art Education), η οποία συνδέεται άµεσα µε την τέχνη, την οικολογία τη διαπολιτισµική και πολυπολιτισµική εκπαίδευση. Οι βαθύτεροι στόχοι αυτής της εκπαίδευσης επικεντρώνονται στα δύο πολύ βασικά ζητήµατα της επιβίωσης και της αλληλεξάρτησης που δηµιουργεί η ανάγκη για επιβίωση. Τα ζητήµατα αυτά ερευνώνται και ερµηνεύονται µέσα στο πλαίσιο α) της καθηµερινότητας (Krug, 2003α) και β) της εκπαίδευσης για µια αληθινή αστική υπηκοότητα (Souchon, Ziaka, 1996). Πρόκειται για µια σύγχρονη µορφή εκπαίδευσης και στην ουσία, µέσα από αυτή την εργασία προτείνεται για πρώτη φορά η ένταξή της στο αναλυτικό πρόγραµµα. Τα τελευταία χρόνια, από το 1990 και µετά, έχουν εφαρµοστεί πολλά πιλοτικά και µη, προγράµµατα καθώς και δράσεις που προωθούν την οικοκαλλιτεχνική εκπαίδευση στους τοµείς της τέχνης, της οικολογίας, της εκπαίδευσης και της επικοινωνίας. Μέσα από τα προγράµµατά της η οικοκαλλιτεχνική εκπαίδευση µεριµνά για την αποδοχή της σύνθετης πραγµατικότητας ως µια οικολογική κοινότητα που χαρακτηρίζει την πλούσια σε βιολογική, κοινωνική και πολιτισµική διαφορετικότητα, καθηµερινή διαβίωση στον πλανήτη γη (Krug, 2003b). Όλες αυτές οι προσπάθειες σε παγκόσµιο επίπεδο δεν αποσκοπούν µόνο στην κατανάλωση έτοιµων καλλιτεχνικών και πολιτιστικών προϊόντων, αλλά κύρια στην προετοιµασία νέων ανθρώπων, οι οποίοι καλλιεργώντας βαθιά µέσα τους την περιβαλλοντική συνείδηση, θα γίνουν κάποτε και οι ίδιοι δηµιουργικοί και παραγωγικοί. Σε αυτή την προσπάθεια συµµετέχουν ακόµα, καλλιτέχνες από όλους τους τοµείς (κινηµατογράφο, µουσική, θέατρο, χορό κα). Σε διεθνείς συναντήσεις και ειδικά σε αυτές που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς, η συµµετοχή όλων των µορφών ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 387

τέχνης, σε συνδυασµό µε τα βιωµατικά εργαστήρια, συµβάλλουν καθοριστικά στην επιτυχία των στόχων τους. ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΡΓΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Ένα φυτό, εκτός από την αισθητική που προσφέρει στο περιβάλλον, προσφέρει και πολλά άλλα οφέλη στον άνθρωπο, λόγω των ιδιοτήτων του σε αναρίθµητους τοµείς όπως ο καλλωπισµός, η υγεία, η διατροφή, η θεραπεία κα. Εκτός από αυτό που συνηθίζουµε να λέµε, ότι το πράσινο είναι «πηγή ζωής», ένα φυτό µπορεί να µας δώσει και «µαθήµατα ζωής» από τον τρόπο που συµβιώνει και επικοινωνεί µε το περιβάλλον. Η σύγχρονη επιστήµη της Φυτοκοινωνιολογίας εξετάζει τους παράγοντες συµβίωσης και συµπεριφοράς των φυτών, καθώς και τους φυσικούς νόµους που ισχύουν στις «φυτοκοινωνίες» όπου συχνά, θα µπορούσαµε να πούµε ότι βρίσκουµε ανάλογες συµπεριφορές µε τις ανθρώπινες κοινωνίες (Μπαµπαλώνας, 1992:17-29 και Αγιοπετρίτου, 2004:76-84). Κάποιοι περιβαλλοντικοί καλλιτέχνες εργάζονται µε φυτά τα οποία µπορούν και αναπτύσσουν µια απρόβλεπτη ορµή και αλλάζουν ενεργά το περιβάλλον. Για παράδειγµα, ο Ian Hamilton Finlay συνδυάζοντας τη φιλοσοφία, τη βοτανική και την τέχνη δηµιούργησε έργα µε στοιχεία από τη φύση, τη γλυπτική και το γραπτό λόγο, υποστηρίζοντας ότι τα έργα του αντιτίθενται στην αντι-φυσική στάση της σύγχρονης εποχής. Πιο συγκεκριµένα, αντιλήφθηκε τον κήπο όχι σαν ένα αντικείµενο, αλλά σα µια διαρκή διαδικασία που δεν αποβλέπει µόνο στην οικονοµική εκµετάλλευση. Πίστευε πως η δραστηριότητα της Κηπουρικής περιλαµβάνει πέντε στάδια: την ονοµατοθεσία, τη σπορά, το φύτεµα, τη στερέωση, το ρίζωµα. Επίσης, έλεγε πως όσο η κηπουρική είναι τέχνη, όλα αυτά τα στάδια µπορεί να ενταχθούν υπό τον τίτλο σύνθεση. Πως η Σύνθεση είναι µια ξεχασµένη Τέχνη και ότι η αλήθεια της ευφυίας, εννοώντας τη σύνθεση, παραµένει ανώτερη από την αλήθεια των υλικών (Πολυχρονάτου, 2007). Αυτό το αρχαίο είδος ανθρώπινης εφεύρεσης που συνδυάζει τη Φύση µε την Τέχνη, αφορά κυρίως στα τεραστίων διαστάσεων δηµόσια ή ιδιωτικά ιστορικά πάρκα εκπαίδευσης και αναψυχής, για τα οποία συνήθως απαιτούνται µεγάλες δαπάνες συντήρησης και λειτουργίας τους. Συνήθως επιλέγονται απέραντες εκτάσεις εγκαταλειµµένες ή υποβαθµισµένες, ως ο ιδανικός χώρος για να υλοποιήσουν τις ιδέες τους οι καλλιτέχνες σε συνεργασία µε τους τοπικούς και εθνικούς φορείς. Τα δένδρα, το χώµα, οι πέτρες, τα κούτσουρα από τα παλιά δένδρα και ό,τι άλλο περιέχει το τοπίο, είναι γι αυτούς τα πιο κατάλληλα µέσα, προκειµένου να εκφράσουν τη δηµιουργικότητά τους και την αγάπη τους προς τη φύση. Η απόλυτα αρµονική ένταξη των έργων τους στο φυσικό χώρο οφείλεται στην παρατήρηση και µελέτη των διαφορετικών παραγόντων που επηρεάζουν το τοπίο, όπως το φως, τα φυτά, τα δένδρα, ο προσανατολισµός (Beardsley, 1984:67, Χρήστου, 1987:153). Η όψη τους αλλάζει συχνά, ανάλογα µε τις ώρες της ηµέρας και τις εποχές, και κάθε φορά αναδύονται πραγµατικά νέες εικόνες µέσα από το τοπίο καθώς ο χρόνος κυλά. Εποµένως, είναι χρήσιµο οι µαθητές να γνωρίσουν καλλιτέχνες που δηµιουργούν έργα εστιάζοντας στην κηπουρική χωρίς απαραίτητα να διαθέτουν ειδικές γνώσεις βοτανολογίας και γεωργίας. Όµως, δίνοντας το προβάδισµα στη φύση, αναζητούν ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 388

καινούργιες µορφές, οι οποίες αντλούνται από την προϊστορία, τους προκολοµβιανούς πολιτισµούς και τη νεοκλασική τέχνη, αναφορές που συναντάµε συχνά σε παρόµοια έργα περιβαλλοντικής τέχνης. Για παράδειγµα, «Ο Κήπος της Ιστορίας» του Pierce, ανήκει στην κατηγορία «Κήποι Τοπίων» οι οποίοι θεωρούνται, µαζί µε την αρχιτεκτονική, το σχέδιο και τις παραδοσιακές τέχνες, εγγενείς αξίες της κοινωνίας (Cooper, Taylor, 2000:79). Τέλος, η πρόταση για την ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης των µαθητών, αφορά τη δηµιουργία έργων Περιβαλλοντικής Τέχνης, µε θέµα τα φυτά. Το ερέθισµα δίνεται µέσα από το έργο δύο πολύ σηµαντικών καλλιτεχνών που ασχολήθηκαν µε την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση µέσα από την τέχνη, της Agnes Denes και του Joseph Beuys. Τα έργα που επιλέχτηκαν, αφορούν τα δένδρα και πως αυτά λειτούργησαν αφυπνιστικά σε δύο διαφορετικές περιπτώσεις, η πρώτη στο φυσικό περιβάλλον και η δεύτερη στο αστικό περιβάλλον. 1. Καλλιτεχνικό εργαστήριο µε βάση το έργο της Agnes Denes Για τον καινούργιο ρόλο που οφείλει να πάρει ο καλλιτέχνης, δηµιουργώντας µια τέχνη που δεν θα είναι διακοσµητική ή εµπορική, αλλά πολιτικό εργαλείο που θα εισαγάγει νέους τρόπους σκέψης, αµφισβητώντας την κατεύθυνση που έχει πάρει η ζωή, µιλά και η Agnes Denes. Σύµφωνα µε την ίδια, στην εποχή όπου η παγκόσµια επικοινωνία και η αποκατάσταση του περιβάλλοντος είναι επιτακτική, η τέχνη στο δηµόσιο χώρο µπορεί να συνεισφέρει σηµαντικά, προσφέροντας ευνοϊκές λύσεις στα προβλήµατα και ανοικοδοµώντας το περιβάλλον, όχι µόνο βελτιώνοντας το παρόν, αλλά και διαµορφώνοντας το µέλλον. Με αυτές τις αντιλήψεις δηµιούργησε το πρώτο οικολογικό της έργο το 1968. Η ίδια αναφέρει: «Οι ιδέες µου είναι ανορθόδοξες συγκριτικά µε τα δεδοµένα της τέχνης. Συνένωσα επιστήµη και φιλοσοφία στα έργα µου και αναζήτησα έναν άλλον τρόπο πραγµατοποίησής τους» (Oakes, 1995). Η Agnes Denes, το 1982 άρχισε να δηµιουργεί µια παγκόσµια οικολογική και κοινωνική πρόταση µε το Tree Mountain (Βουνό µε έντρα), η οποία αφορούσε τη δενδροφύτευση 10.000 δέντρων σύµφωνα µε ένα πολύπλοκο σχέδιο που προέκυψε από ένα µαθηµατικό τύπο. Η πρόταση αναφερόταν σε µια έκταση 2,4 χιλιοµέτρων µήκους και 24,2 χιλιοµέτρων πλάτους µε σχήµα ελλειπτικό. Επειδή τείνουν να εξαφανιστούν, επέλεξε τα ασηµένια έλατα, που έχουν ζωή µέχρι τέσσερις αιώνες, ώστε να δηµιουργήσει ένα ζωντανό έργο που θα ωφελήσει τις µελλοντικές γενεές. Στις 5 Ιουνίου του 1992, Παγκόσµια Ηµέρα Περιβάλλοντος, στο Ρίο Ντε Τζανέιρο η Κυβέρνηση της Φιλανδίας ανακοίνωσε ότι το Υπουργείο Περιβάλλοντος και το United Nations Environment Program (Περιβαλλοντικό Πρόγραµµα των Ηνωµένων Εθνών) θα χρηµατοδοτούσαν το Tree Mountain για να βοηθήσει στη µείωση του περιβαλλοντικού προβλήµατος. Για πρώτη φορά ζητήθηκε από έναν καλλιτέχνη να αποκαταστήσει µια περιβαλλοντική ζηµιά µε ένα έργο τέχνης διεθνούς εµβέλειας και παγκόσµιας κλίµακας. Το έργο πραγµατοποιήθηκε το 1994 στην Φιλανδία. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 389

ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 390

2. Καλλιτεχνικό εργαστήριο µε βάση το έργο του Joseph Beuys Για την κοινωνική συνείδηση, τον ουµανισµό, την οικουµενικότητα και τον ανθρωποκεντρισµό, µέχρι τα όρια που τείνουν να επιστρέψουµε σε µια νέα φυσιοκρατία και οικουµενικότητα µίλησε ο JOSEPH BEUYS. Ο Joseph Beuys, υπήρξε ένας καλλιτέχνης µε βαθιά οικολογική και πολιτική συνείδηση. Με τις πράξεις του επιδίωξε να παρέµβει στη φύση και στην κοινωνία για να αποκαταστήσει την καταστραµµένη σχέση τους, αφήνοντας σαν σηµάδια του περάσµατός του από τη γη, τα δέντρα. Ο Joseph Beuys ισχυριζόµενος ότι η τέχνη σε δηµόσιο χώρο αποτελεί αισθητική περιβαλλοντική ρύπανση και θεωρώντας το παραδοσιακό έργο τέχνης «επίπλωση του αστικού χώρου», πρότεινε το project 7.000 Βελανιδιές. Το έργο ξεκίνησε στα εγκαίνια της 7 ης Documenta, στο Kassel, στις 19 Ιουνίου 1982 και διήρκεσε πέντε χρόνια. Το τελευταίο δέντρο φυτεύτηκε 18 µήνες µετά το θάνατό του, στα εγκαίνια της 8 ης Documenta από το γιο του, Wenzel Beuys. Αρχικά, συγκέντρωσε 7.000 στήλες βασάλτη ύψους 120 εκατοστών, οι οποίες ξεφορτώθηκαν µπροστά από το Friderizianum στο Kassel. Μια βελανιδιά φυτεύτηκε δίπλα στο καθένα από αυτά. Σε ένα κλίµα αναπτυσσόµενης οικολογικής γνώσης ο Beuys θεώρησε επιτακτικό καθήκον της τέχνης να χρησιµοποιήσει τη δηµιουργικότητα για την ανάκτηση της περιβαλλοντικής αρµονίας. Υποστήριξε ότι το project ήταν µια κίνηση προς τη νέα ιδέα της τέχνης η οποία βρίσκεται σε συµβολική επικοινωνία µε τη φύση. «Πιστεύω», ανέφερε, «ότι το φύτεµα αυτών των βελανιδιών είναι απαραίτητο όχι µόνο σε βιοσφαιρικούς όρους, όπως για παράδειγµα στο περιεχόµενο της ουσίας της οικολογίας, αλλά ότι θα αναπτύξει την οικολογική συνείδηση, θα την ανεβάσει αυξανόµενα στα χρόνια που θα έρθουν, γιατί δεν θα σταµατήσουµε ποτέ να φυτεύουµε» (Kastner & Wallis, 2005). Πρότεινε να εφαρµοστεί µια διαδικασία «εξανθρώπισης» του ανθρώπου και θεωρούσε πως η κρίση που κυριαρχεί σήµερα σε όλους τους τοµείς της ζωής οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος έχει αποξενωθεί από το φυσικό κόσµο που τον δηµιούργησε και που ωστόσο ενυπάρχει µέσα σε αυτόν και σε όλες τις ενέργειες του. Το project περιλάµβανε την ιδέα του Joseph Beuys για την Κοινωνική Γλυπτική, σχεδιασµένο έτσι ώστε να υποστηρίξει το οικοσύστηµα, να αναπτύξει την οικολογική συνείδηση και να συµβάλει στην περιβαλλοντική διαµόρφωση της κοινωνίας. Ο Beuys είχε προτείνει ένα νέο τρόπο αντίληψης της τέχνης: σαν µια οργανωτική δύναµη, όπου το προς οργάνωση υλικό θα είναι η κοινωνία και ο κάθε άνθρωπος θα είναι ο καλλιτέχνης. Παράλληλα, το project αποτελούσε µια δράση διπλής ενέργειας. Στη διάρκεια του χρόνου άλλαζαν µορφή οι σχέσεις µεταξύ των µεγεθών: οι ογκόλιθοι από βασάλτη παρέµεναν σταθεροί στο µέγεθος, ενώ τα δέντρα αναπτύσσονταν. Τα δέντρα αποτέλεσαν πνεύµονα πρασίνου και οξυγόνου, αλλάζοντας τη φυσική κατάσταση, την εικόνα και το χρώµα όλης της περιοχής. Το έργο µε τις 7.000 βελανιδιές ήταν µερικώς επιδοτούµενο από το Dia Art Foundation. Η κυρίως χρηµατοδότηση διατέθηκε από τους πολίτες. Ο Beuys χαρακτήρισε τη χρηµατοδότηση αληθινά καλλιτεχνική απόφαση και υποστήριξε ότι οι πολίτες µπορούν να διαφοροποιήσουν σταδιακά τη ροή του χρήµατος σε πιο ζωτικούς στόχους (Durini, 1996).. Το φύτεµα δέντρων δίπλα σε βασάλτη συνεχίστηκε από άλλους καλλιτέχνες στη Νέα Υόρκη µε δέντρα διαφορετικών ειδών. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 391

An Idea Grows Roots Joseph Beuys ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ασχολία µε τη δηµιουργία κήπων ή παρτεριών ή δενδροφύτευσης, δίνει στους µαθητές την ευκαιρία όχι µόνο να ανακαλύψουν τη ζωή των φυτών αλλά και να προβληµατιστούν για σηµαντικά περιβαλλοντικά ζητήµατα όπως: η βιοποικιλότητα, η διατήρηση της άγριας ζωής, η προστασία της πανίδας και της χλωρίδας, η απαγόρευση των µεταλλαγµένων, ο ρόλος της βιοτεχνολογίας κα. Με αφορµή τα προηγούµενα έργα, οι µαθητές µπορούν δράσουν ανάλογα. Π.χ. Να επιλέξουν φυτά, λουλούδια ή δένδρα που συνδέονται µε ελληνικούς µύθους ή που χαρακτηρίζουν κάποια ελληνική περιοχή και να δηµιουργήσουν µια δική τους αισθητική παρέµβαση στο άµεσο ή έµµεσο περιβάλλον τους. Κάθε παιδί µπορεί να απολαύσει ή να περιποιηθεί ένα φυτό χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, αλλά µε θαυµαστά αποτελέσµατα. Η παιδαγωγική αξία της γεωπονίας έχει γίνει αντιληπτή από πολλούς εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθµιας και ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Σήµερα, υπάρχουν αρκετά σχολεία που υλοποιούν σχετικά προγράµµατα ή συµµετέχουν σε δίκτυα, µέσω των οποίων κατασκευάζονται µικροί κήποι, θερµοκήπια, ζώνες πρασίνου κα. Επίσης, υλοποιούνται και έρευνες για τον τρόπο που αντιλαµβάνονται οι µαθητές τα φυτά και τη σχέση τους µε αυτά (Ταµουτσέλη, 2002). Ακόµα, η έννοια της φροντίδας για κάποιο µέρος της φύσης, όπως ένα φυτό, ένα δένδρο, ένα κήπο, ένα δάσος κα, εντάσσεται µέσα στις υποχρεώσεις της καθηµερινότητας, προκειµένου να µάθει κάποιος να υπερασπίζεται µόνος του κάτι αγαπηµένο. ραστηριότητες τέτοιου είδους αναπτύσσουν στους µαθητές αειφορική διάθεση και τους προετοιµάζουν για τη µελλοντική τους πορεία σε κοινωνικές και επαγγελµατικές θέσεις, από όπου θα πρέπει να είναι έτοιµοι να δράσουν µε ευαισθησία απέναντι στα περιβαλλοντικά ζητήµατα. Σκοπός µας θα πρέπει να είναι, µια κοινωνία που θα βρίσκεται σε µια νέα σχέση µε τη φύση και το περιβάλλον, όχι πλέον ανταγωνιστική, αλλά που θα είναι αποτέλεσµα µιας εκπαίδευσης δηµιουργικής, καλλιτεχνικής, παρά επιστηµονικής και η οποία στοχεύει στην κατάκτηση του «αειφορικού τρόπου ζωής» (Cultivating Sustainable Lifestyles, 2004). ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 392

Η περιβαλλοντική τέχνη, εκ καταβολής, αποτελεί ένα κίνηµα που βασίζεται στην ηθική αξία της αµοιβαιότητας και της αλληλεξάρτησης λόγω του βαθµού αµεσότητας της σχέσης του έργου τέχνης µε τη φύση και το περιβάλλον. Από τη σκοπιά αυτή, είναι βέβαιο ότι πρόκειται για µια σχέση που δεν ακολουθεί µόνο τις φυσικές και βιολογικές διαδροµές, αλλά συµβαδίζει µε την πολιτική, πολιτισµική και ιστορική εξέλιξη των οικοσυστηµάτων (Wallen & Lerner, 2004). Παράλληλα, η περιβαλλοντική τέχνη θέτει καίρια ζητήµατα της Αισθητικής και της Ηθικής, τα οποία καθορίζουν τελικά τις απόψεις που αφορούν τη διατήρηση και την προστασία της φύσης και του τοπίου (Lier, 1994). Οι «βασικοί φιλοσοφικοί κλάδοι της Ηθικής και της Αισθητικής, µαζί και της Λογικής, είναι το αντικείµενο κάθε ανθρώπινης γνώσης» και αυτό συνεπάγεται ότι «υπάρχει η γνώση του ηθικά αγαθού, του αισθητικά ωραίου και του λογικά αληθινού». Οι ίδιοι αυτοί κλάδοι «δεν καθορίζουν µόνο το τέλος αλλά και την οδό της αγωγής» ( ανασσής-αφεντάκης, 1992:57). Οι εισηγήτριες αποτελούν ιδρυτικά µέλη της Οµάδας για την Περιβαλλοντική Τέχνη Αrtreeteam (www.artreeteam.gr). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγιοπετρίτου, T. (2004). Γκουίντο Μίνα Ντι Σοσπίρο: «Θέλω να είµαι ταπεινός µπροστά στους θεούς και στο µέγα µυστήριο». οδοδείκτες, έτος 2 ο, 19, 76-84. Beardsley, M. (1989). Ιστορία των αισθητικών θεωριών. Επιµ. Π. Χριστοδουλίδης. Αθήνα: Νεφέλη. Cooper, G - Taylor, G. (2000). Gardens for the future. London: Conran Octopus Ltd. ανασσής-αφεντάκης, Α.Κ. (1997). Εισαγωγή στην Παιδαγωγική. Σύγχρονες τάσεις της αγωγής, τ. Γ. Αθήνα: Αυτοέκδοση. Cultivating sustainable lifestyles (2004). Συνέδριο σε συνεργασία µε το International Environment Forum, Center for Women and Peace in the Balkan Countries- Unesco, ΚΠΕ Κορδελιού. http:// grperek-v.thess.sch.grcultural Environmental Studies, www.wsu.edu/~amerstu/ce/conf/conference.html Durini, L. D. (1996). Το τσόχινο καπέλο. Γιόζεφ Μπόις, η διήγηση µιας ζωής. Αθήνα: Εκδόσεις Εξάντας. Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική Ηθική. Αθήνα: Γιώργος αρδανός. Kastner, J, Wallis, B. (2005). Land and Environmental Art. Hong Kong: Phaidon Ltd. Krug, D. (2003b). Teaching Art in the Context of Everyday Life. www. Getty. edu/artsednet /resources/ecology. Krug, D. (2003a). Art and Ecology. www. Getty.edu/artsednet/resources/Ecology. Λουλούδης, Λ. (1990). Άνθρωπος και Φύση. Η Οικολογικοποίηση της Σκέψης. Επιµ. Γ. Καραµπελιάς. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις «Κοµµούνα», 111-129. Lier, J. (1994). Environmental Ethics and Aesthetics: Zone or Contact and Separation. Association of American Geographers - 90 th Annual meeting. www. Greenmuseum. Μπαµπαλώνας,. (1992). Μαθήµατα Φυτοκοινωνιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Υπηρεσία δηµοσιευµάτων. Πανεπιστηµιακό Τυπογραφείο. Oakes, B. (1995). Sculpting with the Environment. A natural dialogue. Van Nostrand Reinhold, N.Y. Πολυχρονάτου, Ε. (2004). Το οικολογικό όραµα του καλλιτέχνη. 1 ο ιεπιστηµονικό Συνέδριο Επιστήµης και Τέχνης. Έργα και Ιδέες για το Περιβάλλον. Η βιωσιµότητα ως κοινός στόχος επιστηµών και τεχνών. Πνευµατικό Κέντρο Ερµούπολης, Σύρος 1-3 Οκτωβρίου 2004, 155-164. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 393

Πολυχρονάτου, Ε. (2007). Έργα Τέχνης Μεγάλης Κλίµακας στον Αστικό και Φυσικό Χώρο. ιδακτορική ιατριβή. Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Αθήνα. Souchon, C., Ziaka, G. (1996). Towards a real education for the environment. Environmental Education for the 21 st Century. Editor and Co-author: Y. Ziaka. Polis International Network in Environmental Education: Syros-Greece, 18-21. Σταθοπούλου, Π. (2005). Η Εικαστική Εκπαίδευση και η Περιβαλλοντική της ιάσταση. Σχεδίαση, εφαρµογή και αξιολόγηση διδακτικού µέσου για το Περιβάλλον και την Τέχνη. ιδακτορική ιατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών, Τµ. Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής-Ψυχολογίας, Τοµέας Παιδαγωγικής. Σταθοπούλου, Π. (2006). Η ένταξη της Τέχνης στην προστασία της Φύσης και του Τοπίου. Η περίπτωση της περιβαλλοντικής/οικολογικής τέχνης. Η Οικονοµία και η Κοινωνία µπροστά στις νέες προκλήσεις του παγκόσµιου Αγροτροφικού Συστήµατος, 9 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονοµίας, 2-6 Νοεµβρίου 2006, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτη. Ταµουτσέλη, Κ. (2002). Σχεδιάζω την αυλή του σχολείου µου για ένα αειφορικό µέλλον, για την περιβαλλοντική εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: περιοδική έκδοση ΠΕΕΚΠΕ, 24, 4. Φλογαΐτη, Ε. (1993). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικές Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις. Φλογαΐτη, Ε. (2006). Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα. Wallen & Lerner (2004). Environmental Art in Thinking and Practice. http://www. studiotara.net/ecoart. Χρήστου, Χρ. (1993). Εισαγωγή στη Τέχνη. Τόµος Β. Αθήνα: Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιµων βιβλίων. ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙ ΕΣ www.getty.edu/artsednet/resources/ecology Earthworks List Serve Environmetnal Art in Thinking and Practice www.naturearteducation www.guggenheim museum, www.greenmuseum.com www.sonoma County museum www.evonymos.gr, 2004). ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 394