Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης για τις έννοιες της «Προσαρµογής» και της Θεωρίας της Εξέλιξης των οργανισµών

Αντιλήψεις των εκπαιδευτικών Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης για τις έννοιες της «Προσαρµογής» και της Θεωρίας της Εξέλιξης των οργανισµών Λουκία Πρίνου 1, Λία Χαλκιά 2 1.Υποψ.διδ.ΠΤ Ε ΕΚΠΑ lprinou@primedu.uoa.gr 2.Επίκουρος καθηγήτρια ΠΤ Ε ΕΚΠΑ kxalkia@primedu.uoa.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έννοια «Προσαρµογή των ζώων» περιλαµβάνεται στο Πρόγραµµα Σπουδών του µαθήµατος Φυσικές Επιστήµες της χώρας µας. Η εργασία αυτή ασχολείται: µε την παρουσίαση του θέµατος στο Πρόγραµµα Σπουδών και στα εγχειρίδια, µε τις αντιλήψεις των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης για αυτή την έννοια, µε τη γνώση τους για την εξελικτική θεωρία και επίσης µε την άποψη τους για την κατάρτισή τους στην εξελικτική θεωρία και την αναγκαιότητά της. Από την έρευνα προέκυψε ότι ο τρόπος που έχει αναπτυχθεί το θέµα αυτό στα εγχειρίδια δεν βοηθά αλλά µάλλον προκαλεί σύγχυση στους εκπαιδευτικούς διότι δεν αποσαφηνίζει το νόηµα των εννοιών. Οι εκπαιδευτικοί στη µεγάλη τους πλειοψηφία δείχνουν να έχουν για την έννοια της «Προσαρµογής», εναλλακτικές αντιλήψεις παρόµοιες µε αυτές, που η διεθνής έρευνα έχει επισηµάνει ότι έχουν µαθητές και σπουδαστές. Η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών του δείγµατος δεν χρησιµοποίησε την έννοια της φυσικής επιλογής στην απάντηση των ερωτήσεων, θεωρεί ότι τα νέα γνωρίσµατα των οργανισµών εµφανίζονται εξαιτίας της ανάγκης και ότι η φυσική επιλογή γίνεται σε οργανισµούς που προσπαθούν να προσαρµοστούν στις ανάγκες του περιβάλλοντος. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ: προσαρµογή, εξέλιξη των οργανισµών, εκπαιδευτικοί Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πολλοί µαθητές από µικρές ηλικίες έχουν έρθει σε επαφή µε την ιδέα της εξέλιξης ή έχουν αποκτήσει κάποιες γνώσεις για την εξέλιξη των οργανισµών από άτυπες ή εξωσχολικές µορφές εκπαίδευσης όπως έχουν επισηµάνει οι Clough & Wood- Robinson (1985). Οι ίδιο συµπληρώνουν ότι «θα ήταν καλύτερο αντί να αγνοούµε αυτή την - από εξωσχολικές πηγές - γνώση, να την φέρνουµε µέσα στην τάξη και να τη χρησιµοποιούµε». Στην τυπική εκπαίδευση της χώρας µας η έννοια «Προσαρµογή των ζώων» περιλαµβάνεται στο Πρόγραµµα Σπουδών του µαθήµατος Φυσικές Επιστήµες (1998) στην Ε ηµοτικού (10-11 ετών), κάτι που άλλωστε συµβαίνει για τις ίδιες ηλικίες στο εξωτερικό σε άλλα πλαίσια προγραµµάτων π.χ. τα National Science Education Standards (1996) κλπ. Οι εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης της χώρας µας καλούνται µε βάση οδηγίες που τους δίνονται στο βιβλίο του ασκάλου να «εισάγουν την έννοια προσαρµογή και να την εξηγήσουν στους µαθητές» υποδεικνύοντας τους ότι «Κάθε ζώο για να επιβιώσει προσαρµόζεται στο περιβάλλον στο οποίο ζει. Η προσαρ- µοστική ικανότητα του κάθε ζώου είναι αποτέλεσµα της δράσης της φυσικής επιλογής». Επίσης στην ίδια ενότητα οι εκπαιδευτικοί πρέπει να αναφερθούν µε βάση το Πρόγραµµα Σπουδών σε ζώα που έχουν εξαφανισθεί (µεγάλα θηλαστικά) ή κινδυνεύουν

να εξαφανισθούν, θέµα που, όπως η Προσαρµογή των ζώων, σχετίζεται επίσης µε τη θεωρία της εξέλιξης των οργανισµών. Συµπληρωµατικά αναφέρεται ότι και στο µάθηµα Μελέτη Περιβάλλοντος της η- µοτικού υπάρχει µερικότερη ενότητα µε τίτλο «Πώς προσαρµόζονται τα φυτά και τα ζώα». Στο βιβλίο του ασκάλου (2001) µεταξύ των στόχων της ενότητα περιλαµβάνεται ο στόχος οι µαθητές να κατανοήσουν γιατί υπάρχουν διαφορές σε φυτικό και ζωικό κόσµο από τόπο σε τόπο και µεταξύ διαφορετικών εποχών (εισαγωγή στην έννοια της εξέλιξης). Επίσης γράφεται ότι στην τάξη αυτή επιχειρείται συστηµατικότερη έ- ρευνα του φαινοµένου της προσαρµογής και µια εισαγωγή στην έννοια της φυσικής επιλογής. Καθοριστικός παράγοντας στη διδασκαλία της επιστήµης θεωρείται η χρήση του διαλόγου από τους εκπαιδευτικούς και της συζήτησης µέσα στη τάξη (Bartholomew et al.2004). Είναι όµως αυτονόητο, ότι αφενός η διάθεση των εκπαιδευτικών να αναπτύσσουν διάλογο µε τους µαθητές τους, αλλά αφετέρου η ουσιαστική χρησιµότητα του διαλόγου καθορίζεται κυρίως από τις αντιλήψεις και γνώσεις των εκπαιδευτικών για το αντικείµενο. Προκειµένου να µελετήσουµε το θέµα της διδασκαλίας των προαναφερθεισών εννοιών θέσαµε και επιχειρήσαµε να απαντήσουµε τα ακόλουθα ερευνητικά ερωτήµατα : Α. Πώς παρουσιάζεται το θέµα «Προσαρµογή των ζώων» στο Πρόγραµµα Σπουδών και στα εγχειρίδια που έχουν στη διάθεσή τους οι εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης; Β. 1. Ποιες είναι οι αντιλήψεις των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης για την έννοια προσαρµογή ές ; 2 Ποια είναι η γνώση τους για την εξελικτική θεωρία και σχετικές έννοιες ;. 3. Ποια άποψη έχουν για την κατάρτισή τους στην εξελικτική θεωρία και την αναγκαιότητά της κατάρτισής τους σε αυτή ; ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Α. Για την απάντηση του Α ερευνητικού ερωτήµατος αναλύθηκαν τα εγχειρίδια για τον µαθητή και για τον δάσκαλο ως προς το πώς παρουσιάζεται το θέµα «Προσαρµογή των ζώων», που περιέχεται στο Πρόγραµµα Σπουδών. Β. Το ερευνητικό εργαλείο που χρησιµοποιήθηκε για την απάντηση των ερωτηµάτων της Β ενότητας ήταν ένα ερωτηµατολόγιο που κατασκευάσαµε από ανοικτές και κλειστές ερωτήσεις για την σύνθεση και επιλογή των οποίων χρησιµοποιήθηκε και η υπάρχουσα βιβλιογραφία στο θέµα. Πριν την έναρξη της έρευνας το ερωτηµατολόγιο χρησιµοποιήθηκε πιλοτικά και διαφοροποιήθηκε µέχρι να αποκτήσει την τελική του µορφή. Το δείγµα της έρευνας συγκροτήθηκε από 153 εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης. Η συλλογή των ερωτηµατολογίων έγινε στα σεµινάρια µετεκπαίδευσης και εξοµοίωσης των εκπαιδευτικών που οργανώνονται από το ΥΠΕΠΘ. Οι εκπαιδευτικοί που συµµετέχουν σε αυτές τις επιµορφώσεις ποικίλουν σε ότι αφορά το φύλο, την ηλικία, τα έτη υπηρεσίας στην Πρωτοβάθµια εκπαίδευση, την περιοχή εργασίας, τα έτη που έχουν περάσει από την αποφοίτηση τους, τη συµµετοχή σε προγράµµατα µετεκπαίδευσης / επιµόρφωσης, εξοµοίωσης, τις µεταπτυχιακές σπουδές κλπ. Κατά την επεξεργασία των απαντήσεων έγινε συσχέτιση τους µε αυτά τα χαρακτηριστικά και στα πλαίσια της ανάλυσης µελετήθηκε η πιθανή διαφοροποίηση των θέσεων / απαντήσεων µε βάση τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά. Τα ερωτηµατολόγια απαντήθηκαν επιτόπου χωρίς καµία συµµετοχή του ερευνητή στην απάντηση τους. Για την επεξεργασία των απαντήσεων των ερωτηµατολογίων, χρησιµοποιήθηκε η ανάλυση περιεχοµένου µε βάση την οποία αναδείχθηκαν τα βα-

σικά θέµατα στις απαντήσεις στις ανοιχτές ερωτήσεις και το στατιστικό πρόγραµµα SPSS (SPSS Inc. 1999). Η έρευνα έλαβε χώρα από τον Μάρτιο έως τον Ιούλιο 2005. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Α. Παρουσίαση της έννοιας «Προσαρµογή» α) στο Πρόγραµµα Σπουδών, β) στο εγχειρίδιο για τον µαθητή και γ) στο βιβλίο για τον άσκαλο α) Στο Πρόγραµµα Σπουδών για τις Φυσικές Επιστήµες Ε ηµοτικού που ισχύει σήµερα, περιλαµβάνεται η Ενότητα «ΤΑ ΖΩΑ» και σε αυτή τα θέµατα : Προσαρµογή των ζώων στο περιβάλλον τους (σχήµα, τρίχωµα, συνήθειες κλπ. ) - Ζώα που έχουν εξαφανιστεί (µεγάλα θηλαστικά) ή που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν µε στόχο ο µαθητής : Να διακρίνει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των µεγάλων θηλαστικών (ελέφαντας, λιοντάρι, καµήλα, φάλαινα) και πώς αυτά βοηθούν στην προσαρµογή τους στο περιβάλλον (τροφή, κλίµα, εχθροί) β) Στο βιβλίο για τον δάσκαλο (Ερευνώ και ανακαλύπτω, 2001) Ενώ εισάγεται η έννοια της φυσικής επιλογής δεν εξηγείται καθόλου το νόηµα της (σελ. 98). Προσαρµοστικά χαρακτηριστικά των ζώων π.χ. χρώµα, παρουσιάζονται σαν µηχανισµοί που αναπτύσσουν τα ζώα («Το χρώµα είναι προσαρµοστικός µηχανισµός τον ο- ποίο αναπτύσσουν πολλά ζώα»(σελ. 98). Οι προσαρµογές παρουσιάζεται ότι γίνονται ενεργητικά από «το κάθε ζώο» («Κάθε ζώο για να επιβιώσει, προσαρµόζεται στο περιβάλλον στο οποίο ζει») για να επιτευχθεί κάποιος σκοπός τελεολογικά.( Τα ψάρια και τα πτηνά των τροπικών περιοχών διαθέτουν έντονα χρώµατα, για να εναρµονίζονται µε το περιβάλλον τους. Ζώα υδρόβια, ψάρια αλλά και θηλαστικά έχουν υδροδυναµικό σχήµα, ώστε να περιορίζεται η τριβή κατά την κίνησή τους στο νερό. Τα πτηνά έχουν αεροδυναµικό σχήµα για να µπορούν να πετούν. Ορισµένα έντοµα µιµούνται το σχήµα των φύλλων του φυτού στο οποίο βρίσκονται (σελ. 99). Στις οδηγίες προς τους δασκάλους (σελ.113) γράφεται : «Εισάγουµε τις έννοιες «προσαρµογή» και «επιβίωση» και τις εξηγούµε στους µαθητές» χωρίς να αποσαφηνίζεται µε ποιο νόηµα θα χρησιµοποιείται η έννοια προσαρµογή σαν να είναι αυτονόητο ή ευκόλως εννοούµενο. γ) Με βάση τα προαναφερθέντα στο βιβλίο για τον µαθητή (Ερευνώ και ανακαλύπτω 2001) περιέχεται το κεφάλαιο «Προσαρµογή των ζώων στο περιβάλλον». Η ανάλυση έδειξε ότι : Ο τρόπος που παρουσιάζεται το θέµα αυτό στο βιβλίο για τον µαθητή πιθανόν να προκαλεί εναλλακτικές αντιλήψεις στους µαθητές αναφορικά µε το νόηµα της έννοιας «προσαρµογή». Η χρησιµοποίηση της διατύπωσης «ανάλογα µε τις συνθήκες που επικρατούν στο περιβάλλον είναι και τα χαρακτηριστικά που τα βοηθούν να προσαρµόζονται σε αυτό και να επιβιώνουν» (σελ.79) πιθανόν να δηµιουργεί στους µαθητές την αίσθηση ότι η προσαρµογή είναι µια ενεργητική διαδικασία εκ µέρους των ζώων. Επίσης στο ένθετο µε τίτλο «Ζώα που έχουν εξαφανιστεί ή κινδυνεύουν να εξαφανιστούν» αναφέρεται ότι :«Πολλά ζώα έχουν την ικανότητα να προσαρµόζονται στις αλλαγές του περιβάλλοντος και να επιβιώνουν στις νέες συνθήκες Ορισµένες φορές ω- στόσο, όταν οι αλλαγές είναι ιδιαίτερα έντονες µερικά ζώα δεν µπορούν να προσαρµοστούν» (σελ..85). Από την στιγµή που δεν έχει αποσαφηνισθεί το νόηµα της επιστηµονικής έννοιας, η προσαρµογή οµοίως φαίνεται να είναι ενεργητική διαδικασία εκ µέρους των ζώων, που έχουν ή δεν έχουν την ικανότητα να διεκπεραιώσουν. Β. 1. Αντιλήψεις για την έννοια προσαρµογή- ές

Στους εκπαιδευτικούς δόθηκαν προς απάντηση δύο ανοιχτές ερωτήσεις : 1 η ανοιχτή ερώτηση Στο βιβλίο για τον δάσκαλο στις οδηγίες για τη διδασκαλία του κεφαλαίου «Προσαρ- µογή των ζώων στο περιβάλλον» αναφέρεται : Κάθε ζώο για να επιβιώσει προσαρµόζεται στο περιβάλλον στο οποίο ζει (γεγονός που ) είναι αποτέλεσµα της δράσης της φυσικής επιλογής. Μετά τη διδασκαλία ένας µαθητής, διατυπώνει την εξής υποθετική απορία : «Πώς (µε ποιο τρόπο) συµβαίνει αυτό;». Οι εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να δώσουν µία απάντηση στην ερώτηση του µαθητή και τα αποτελέσµατα ήταν τα ακόλουθα : Μόνο το 4.6% των εκπαιδευτικών απάντησε σύµφωνα µε την επιστηµονική άποψη, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία - 70 % - απαντά : α. Ή «Θα χρησιµοποιούσαµε παραδείγµατα ζώων που αλλάζουν τα χαρακτηριστικά τους - έχουν µηχανισµούς προσαρµογής για να» και παρόµοιου περιεχοµένου απαντήσεις (45.8 %). β. Ή χρησιµοποιώντας συγκεκριµένες ανθρωποκεντρικές εκφράσεις «Τα ζώα αναγκάζονται να µεταβάλλουν / µαθαίνουν να» (24.2 %). Αντιπροσωπευτικά παραδείγµατα από τις απαντήσεις : Ερωτηµατολόγιο 143 : «Τα ζώα προσαρµόζονται ανάλογα µε το περιβάλλον το οποίο ζουν παίρνοντας το χρώµα της χλωρίδας» Ε91: «Προσαρµόζονται π.χ. αλλάζοντας χρώµα στο τρίχωµα ή στα φτερά για να αποφεύγουν εχθρούς» Ε97: «Αλλάζουν χρώµα και προσαρµόζονται ανάλογα µε το περιβάλλον (π.χ. βάτραχος, χαµαιλέων)» Ε31: «Γίνονται αλλαγές στα εξωτερικά χαρακτηριστικά προκειµένου να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες. Παρουσιάζουµε εικόνες που να δείχνουν τέτοιου είδους αλλαγές σε ζώα που οι µαθητές έχουν ακούσει». Ε34: «Κάθε ζώο έχει από τη φύση του µηχανισµούς που του επιτρέπουν κάθε φορά και σε κάθε περιβάλλον να αλλάζει ώστε να µπορεί να ζει χωρίς προβλήµατα» Αντίληψη χρήσης και αχρησίας - τυπική λαµαρκιανή αντίληψη Ε82: «Φέρνουµε το παράδειγµα του προγόνου του ανθρώπου που ζούσε στα δέντρα, και χρειαζόταν την ουρά. Όταν κατέβηκε δεν την χρειαζόταν, ατρόφησε και έπεσε. Το ίδιο έγινε και µε άλλα όργανα που δεν χρειαζόταν» Οι υπόλοιποι (18.3%) δεν απάντησαν ή έδωσαν µη ταξινοµήσιµες απαντήσεις (7.2%). Απαντήσεις στην 1 η ανοιχτή ερώτηση 1. Απαντήσεις που περιλαµβάνουν την επιστηµονική άποψη. 7 4,6% α. Απαντήσεις που επικαλούνται «παραδείγµατα ζώων που αλλάζουν τα χαρακτηριστικά τους-έχουν µηχανισµούς προσαρµογής» 2. β. Απαντήσεις που χρησιµοποιούν συγκεκριµένες ανθρωποµορφικές εκφράσεις «Τα ζώα αναγκάζονται να µεταβάλλουν / µαθαίνουν να» 70 45,8% 37 24,2% 3, Χωρίς απάντηση 28 18,3% 4. Λοιπές απαντήσεις 11 7,2% ΣΎΝΟΛΟ 153 100,0 2 η ανοιχτή ερώτηση : Στην επόµενη ανοιχτή ερώτηση, οι εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να απαντήσουν πώς θα εξηγούσαν στους µαθητές τους µια είδηση του ελτίου Ειδήσε-

ων, που αναφερόταν στην παρατηρούµενη αναποτελεσµατικότητα των εντοµοκτόνων εξαιτίας της ανθεκτικότητας των εντόµων σε αυτά. Προέκυψαν τα εξής αποτελέσµατα : Μόνο το 4.6% απάντησε σύµφωνα µε την επιστηµονική άποψη. Το 60.1% των εκπαιδευτικών απάντησαν : α. «Με προσαρµογή - λόγω ικανότητας (των εντόµων, που θεωρούνται µεταξύ τους όµοια) να προσαρµόζονται - µεταλλάσσονται» και «µαθαίνουν να... καταφέρνουν να προσαρµόζονται» στα εντοµοκτόνα (28.1%). β. Τα έντοµα που θεωρούνται µεταξύ τους όµοια - «συνήθισαν τα εντοµοκτόνα παρήγαγαν αντισώµατα απέκτησαν ανοσία» και άλλα συναφή (32%). Παράδειγµα Ε31 «Όλα τα είδη προσπαθούν να προσαρµοστούν στο περιβάλλον και να επιβιώσουν, οπότε αναπτύσσουν µηχανισµούς για να ανταποκριθούν. Φέρνουµε διάφορα παραδείγµατα από τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, ώστε να γίνει πιο κατανοητό». Το 19.6% έδωσε ταυτολογικές απαντήσεις, το απέδωσε σε αλλαγή της ατµόσφαιρας, καταστροφή περιβάλλοντος κλπ. και το 15.7 % δεν απάντησε καθόλου ή απάντησε «θα το ερευνήσουµε» κλπ. Απαντήσεις στην 2 η ανοιχτή ερώτηση 1. Απαντήσεις που περιλαµβάνουν την επιστηµονική άποψη. 7 4,6% 2. 3. α. Απαντήσεις που χρησιµοποιούν τις διατυπώσεις «Με προσαρµογή - λόγω ικανότητας (των εντόµων -που θεωρούνται µεταξύ τους όµοια-) να προσαρµόζονται - µεταλλάσσονται», «µαθαίνουν να... καταφέρνουν να προσαρµόζονται» στα εντοµοκτόνα. β. Απαντήσεις που θεωρούν ότι τα έντοµα- που θεωρούνται µεταξύ τους όµοια - «συνήθισαν τα εντοµοκτόνα παρήγαγαν αντισώµατα απέκτησαν ανοσία» και άλλα συναφή. Απαντήσεις ταυτολογικές ή που αποδίδουν την αναποτελεσµατικότητα σε «αλλαγή ατµόσφαιρας-καταστροφή περιβάλλοντος» και άλλα συναφή. 43 28,1% 49 32,0% 30 19,6% 4. Χωρίς απάντηση 24 15,7% ΣΥΝΟΛΟ 153 100,0 Β.2. Γνώση για την εξελικτική θεωρία και σχετικές έννοιες Παρουσιάζονται οι απαντήσεις των εκπαιδευτικών στις κλειστές ερωτήσεις : Εξέλιξη των οργανισµών «Όλοι οι οργανισµοί στη γη άρχισαν να υπάρχουν την ίδια χρονική στιγµή»: Το 81% των εκπαιδευτικών «ιαφωνεί απόλυτα» και το 11.8% «Μάλλον διαφωνεί» εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. «Πριν από εκατοµµύρια χρόνια υπήρχαν τα ίδια ακριβώς (είδη) φυτά και ζώα µε εκείνα που υπάρχουν σήµερα» : Το 71.9% των εκπαιδευτικών «ιαφωνεί απόλυτα» και το 22.2% «Μάλλον διαφωνεί» εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. «Η θεωρία της εξέλιξης αφορά όλους τους οργανισµούς εκτός από τους ανθρώπους» : Το 63.4% των εκπαιδευτικών «ιαφωνεί απόλυτα» και το 25.5% «Μάλλον διαφωνεί» εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Κοινή καταγωγή Ηλικία οργανισµών Προέλευση της ζωής «Όλα τα είδη των οργανισµών είναι απόγονοι ενός κοινού µακρινού προγόνου» : Μόνο το 32% «Μάλλον συµφωνεί» και το 18.3% «Συµφωνεί απόλυτα» (σύνολο 50.3%) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη.

Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών :Το 16.3% «ιαφωνεί απόλυτα», το 23.5% «Μάλλον διαφωνεί» και το 15% «εν γνωρίζει δεν απαντά». «Σε κάποια περίοδο οι άνθρωποι συνυπήρχαν µε τους δεινοσαύρους»:μόνο το 31.4% «ιαφωνεί απόλυτα» και το 22.9% «Μάλλον διαφωνεί» (σύνολο 54.3%) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών : Το 21.6% «Μάλλον συµφωνεί», το11.1% «Συµφωνεί απόλυτα» και το 13.1% «εν γνωρίζει δεν απαντά». «Η εξέλιξη είναι µια θεωρία που εξηγεί πώς άρχισε (πρωτοξεκίνησε) η ζωή στη γη»: Μόνο το 13.7% «ιαφωνεί απόλυτα» και το 19% «Μάλλον διαφωνεί» (σύνολο 32.7%) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών : Το 39.2% «Μάλλον συµφωνεί», το 24.8% «Συµφωνεί απόλυτα» και το 3.3% «εν γνωρίζει δεν απαντά». Αιτία εµφάνισης νέων γνωρισµάτων Φυσική επιλογή «Νέα γνωρίσµατα εµφανίζονται στους οργανισµούς επειδή τα χρειάζονται για να επιβιώσουν»: Μόνο το 3.3% «ιαφωνεί απόλυτα» και το 2% «Μάλλον διαφωνεί» (σύνολο 5.3%) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών : Το 39.2% «Μάλλον συµφωνεί», το 53.6 % «Συµφωνεί απόλυτα» και το 2 % «εν γνωρίζει δεν απαντά». «Η φυσική επιλογή γίνεται κάθε φορά σε οργανισµούς που προσπαθούν να προσαρ- µοστούν στις ανάγκες του περιβάλλοντος» : Μόνο το 2% «ιαφωνεί απόλυτα» και το 5.2% «Μάλλον διαφωνεί» (σύνολο 7.2 %) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών : Το 49.7% «Μάλλον συµφωνεί», το 37.3 % «Συµφωνεί απόλυτα» και το 5.9 % «εν γνωρίζει δεν απαντά». «Θεωρία»- Αξιοπιστία εξελικτικής θεωρίας «Η εξέλιξη αναφέρεται ως θεωρία επειδή δεν είναι τεκµηριωµένη» : Μόνο το 9.2% «ιαφωνεί απόλυτα» και το 26.8% «Μάλλον διαφωνεί» (σύνολο 36 %) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών : Το 44.4 % «Μάλλον συµφωνεί», το 5.9 % «Συµφωνεί απόλυτα» και το 13.7 % «εν γνωρίζει δεν απαντά». «Οι διαθέσιµες µαρτυρίες είναι ανεπαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη»: Μόνο το 12.4% «ιαφωνεί απόλυτα» και το 28.8% «Μάλλον διαφωνεί» (σύνολο 41.2 %) εκφράζοντας την επιστηµονική άποψη. Εκ των υπολοίπων εκπαιδευτικών : Το 33.3% «Μάλλον συµφωνεί», το 6.5 % «Συµφωνεί απόλυτα» και το 19 % «εν γνωρίζει δεν απαντά». Συσχετίσεις Η µελέτη των αποτελεσµάτων και οι συσχετίσεις των απαντήσεων οδήγησαν σε στατιστικά σηµαντικές σχέσεις. Παρουσιάζονται κάποιες εξ αυτών : Η συσχέτιση ανάµεσα στις απαντήσεις των εκπαιδευτικών για «την εξήγηση που δίνουν για την ανθεκτικότητα των εντόµων» και των αντιλήψεων τους για την αιτία «της εµφάνισης νέων γνωρισµάτων στον πληθυσµό» αποδείχθηκε στατιστικά σηµαντική (p-value =0.01<0.05) και έδειξε ότι : Το 97.7% των εκπαιδευτικών που απαντούν ότι τα έντοµα «προσαρµόζονται» στα εντοµοκτόνα και το 93.9% όσων θεωρούν ότι τα έντοµα συνήθισαν τα εντοµοκτόνα συµφωνούν ότι «νέα γνωρίσµατα εµφανίζονται στους οργανισµούς επειδή τα χρειάζονται για να επιβιώσουν». Οι συσχετίσεις ανάµεσα α) στην ηλικία των εκπαιδευτικών β) στα έτη από την α- ποφοίτηση γ) αν οι εκπαιδευτικοί έχουν παρακολουθήσει «επιµόρφωση» δ) αν οι εκ-

παιδευτικοί έχουν µεταπτυχιακό τίτλο και την αντίληψη ότι «νέα γνωρίσµατα εµφανίζονται στους οργανισµούς επειδή τα χρειάζονται για να επιβιώσουν» αποδείχθηκαν στατιστικά σηµαντικές και έδειξαν ότι: Η µεγάλη πλειοψηφία των εκπαιδευτικών α) όλων των ηλικιών (p-value =0.059<0.1) β) µε 1 µέχρι και πάνω από 20 έτη από την αποφοίτηση τους (p-value =0.078<0.1) γ) είτε έχει (97.7%), είτε δεν έχει (85.7%) παρακολουθήσει επιµόρφωση (p-value =0.017<0.05) δ) που έχουν (84.8%) ή που δεν έχουν (94.9%) µεταπτυχιακό τίτλο (pvalue =0.012<0.05), συµφωνούν µε την αντίληψη που λέει ότι «νέα γνωρίσµατα εµφανίζονται στους οργανισµούς επειδή τα χρειάζονται για να επιβιώσουν». Η συσχέτιση ανάµεσα στο φύλο των εκπαιδευτικών και την αντίληψη ότι «οι διαθέσιµες µαρτυρίες είναι ανεπαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη» αποδείχθηκε στατιστικά σηµαντική (p-value =0.002 <0.05) και έδειξε ότι : Το 57.1 % των ανδρών και το 32% των γυναικών διαφωνεί και το 36.7% των ανδρών και το 41.2% των γυναικών συµφωνεί µε την αντίληψη ότι «οι µαρτυρίες είναι ανεπαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη». Το 6.1% των ανδρών και το 26.8 % των γυναικών δεν γνωρίζουν δεν απαντούν σε αυτό το θέµα. Η συσχέτιση ανάµεσα στο αν οι εκπαιδευτικοί έχουν µεταπτυχιακό τίτλο και την αντίληψη ότι «οι µαρτυρίες είναι ανεπαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη» αποδείχθηκε στατιστικά σηµαντική (p-value =0.003 <0.05) και έδειξε ότι : Το 66.7 % των εκπαιδευτικών που έχει µεταπτυχιακό τίτλο και το 34.2 % των εκπαιδευτικών που δεν έχει θεωρούν ότι οι µαρτυρίες είναι επαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη. Η συσχέτιση ανάµεσα στις απαντήσεις των εκπαιδευτικών για την αιτία «της εµφάνισης νέων γνωρισµάτων στους οργανισµούς» και για το ότι «η φυσική επιλογή γίνεται κάθε φορά σε οργανισµούς που προσπαθούν να προσαρµοστούν στις ανάγκες του περιβάλλοντος» αποδείχθηκε στατιστικά σηµαντική (p-value =0.004 < 0.05) και έδειξε ότι : Το 88.7% όσων συµφωνούν και το 62.5% όσων διαφωνούν ότι «νέα γνωρίσµατα εµφανίζονται στους οργανισµούς επειδή τα χρειάζονται για να επιβιώσουν» συµφωνούν µε το ότι «η φυσική επιλογή γίνεται κάθε φορά σε οργανισµούς που προσπαθούν να προσαρµοστούν στις ανάγκες του περιβάλλοντος». Η συσχέτιση ανάµεσα στις απαντήσεις των εκπαιδευτικών για το «κατά πόσο οι µαρτυρίες είναι ανεπαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη» και των αντιλήψεων τους για το κατά πόσον «η εξέλιξη αναφέρεται ως θεωρία επειδή δεν είναι τεκµηριωµένη» αποδείχθηκε στατιστικά σηµαντική (p-value =0.000 < 0.050) και έδειξε ότι : Το 68.9% των εκπαιδευτικών που συµφωνούν µε το ότι «οι διαθέσιµες µαρτυρίες είναι ανεπαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη» συµφωνούν και µε το ότι «η εξέλιξη αναφέρεται ως θεωρία επειδή δεν είναι τεκµηριωµένη». Β. 3. Άποψη για την κατάρτιση των εκπαιδευτικών στην εξελικτική θεωρία και την αναγκαιότητά της κατάρτισής τους σε αυτή : Το 58.9% των εκπαιδευτικών «διαφωνεί απόλυτα» και το 31.1% «µάλλον διαφωνεί», ενώ το 8.6 % των εκπαιδευτικών «µάλλον συµφωνεί» και το 1.3% «συµφωνεί απόλυτα» ότι : «Οι εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης δεν είναι ιδιαιτέρως αναγκαίο να είναι ενηµερωµένοι για τη θεωρία της εξέλιξης, προκειµένου να πραγµατοποιούν το έργο τους στο ηµοτικό».

Το 30.0% των εκπαιδευτικών «διαφωνεί απόλυτα» και το 57.3% «µάλλον διαφωνεί», ενώ το 9.3% των εκπαιδευτικών «µάλλον συµφωνεί» και το 3.3% «συµφωνεί απόλυτα» ότι : «Η κατάρτιση των εκπαιδευτικών της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (από τις σπουδές τους ή την επιµόρφωσή τους) είναι επαρκής, ώστε να χειρίζονται αναφορές σχετικές µε την εξέλιξη των οργανισµών, όποτε χρειάζεται». ΣΧΟΛΙΑ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Α. Οι αναφορές στην «Προσαρµογή των ζώων» και σε ζώα που έχουν εξαφανισθεί (µεγάλα θηλαστικά) ή κινδυνεύουν να εξαφανισθούν, είναι από τις ελάχιστες αναφορές που κάνει το Πρόγραµµα Σπουδών του ηµοτικού σχολείου σε έννοιες της εξελικτικής θεωρίας. Όπως φάνηκε από την ανάλυση των αποτελεσµάτων, ο τρόπος που έχει αναπτυχθεί το θέµα «Προσαρµογή των ζώων» στα εγχειρίδια δασκάλου µαθητή δεν βοηθά αλλά µάλλον προκαλεί σύγχυση στους εκπαιδευτικούς διότι δεν αποσαφηνίζει το νόηµα των εννοιών. Β.1. Η µελέτη των απαντήσεων έδειξε ότι ένα µικρό ποσοστό των εκπαιδευτικών χρησιµοποιεί την έννοια της φυσικής επιλογής για να απαντήσει στις ανοιχτές ερωτήσεις. Η ανάλυση των απαντήσεων στην 1 η ανοιχτή ερώτηση έδειξε ότι οι εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης - κατά µεγάλη πλειοψηφία - φαίνεται ότι είναι εξοικειωµένοι µε το φαινόµενο της «οµοιοχρωµίας µε το περιβάλλον» που παρατηρείται σε ζώα και ονοµάζεται και «χρωµατική προσαρµογή». Την εξηγούν όµως µε τρόπο µη σύµφωνο µε την επιστηµονική άποψη, αλλά µε το νόηµα που έχει η λέξη προσαρ- µογή στην καθηµερινή γλώσσα. Στη συνέχεια γενικεύουν και ανάγουν αυτή την εξήγηση σε όλες τις περιπτώσεις προσαρµοστικών χαρακτηριστικών. Οι εκπαιδευτικοί στη µεγάλη τους πλειοψηφία µε βάση τις απαντήσεις τους στις α- νοιχτές ερωτήσεις, δείχνουν να έχουν για την έννοια της «Προσαρµογής», εναλλακτικές αντιλήψεις παρόµοιες µε αυτές, που εδώ και χρόνια η διεθνής έρευνα έχει επιση- µάνει ότι έχουν µαθητές όλων των ηλικιών και σπουδαστές (Lucas 1971, Deadman & Kelly 1978, Brumby 1979, 1984, Engel Clough & Wood-Robinson 1985, Bishop & Anderson 1990, Jimenez Alexandre 1996). Ενώ στη βιολογία και στην θεωρία της εξέλιξης η έννοια προσαρµογή αναφέρεται σε κάθε κληρονοµήσιµο χαρακτηριστικό που αυξάνει τη δυνατότητα επιβίωσης και αναπαραγωγής ενός οργανισµού µέσω της φυσικής επιλογής, µαθητές, σπουδαστές και στην έρευνά µας και εκπαιδευτικοί δίνουν άλλο νόηµα στην έννοια και περιγράφουν την «προσαρµογή» ως µια συνειδητή πορεία για την εκπλήρωση κάποιας θέλησης ή ανάγκης, ως µια αλλαγή των ατόµων σε ανταπόκριση στο περιβάλλον κ.ά. 2. Η µεγάλη πλειοψηφία των εκπαιδευτικών του δείγµατος συµφωνεί µε την αντίληψη ότι όλοι οι οργανισµοί δεν άρχισαν να υπάρχουν την ίδια χρονική στιγµή, ότι τα είδη που υπάρχουν σήµερα δεν είναι όµοια µε αυτά που υπήρχαν πριν εκατοµµύρια χρόνια και ότι η θεωρία της εξέλιξης αφορά και τους ανθρώπους. Όµως µόνο οι µισοί περίπου των εκπαιδευτικών του δείγµατος συµφωνούν µε την θεωρία της κοινής προέλευσης των οργανισµών όταν τίθεται ιδιαιτέρως η ερώτηση. Επίσης µόνο οι µισοί των εκπαιδευτικών του δείγµατος γνωρίζουν ότι οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν πολύ πριν εξελιχθούν οι άνθρωποι, αν και οι δεινόσαυροι είναι ένα αγαπηµένο θέµα των µαθητών και ιδιαιτέρως του ηµοτικού. Ένα µικρό ποσοστό των εκπαιδευτικών συµφωνεί µε την αντίληψη ότι η θεωρία της εξέλιξης δεν εξηγεί την εµφάνιση της ζωής στη γη αλλά τί συνέβη κατά τη διάρκεια της ιστορίας της ζωής.

Η µεγάλη πλειοψηφία των εκπαιδευτικών του δείγµατος θεωρεί ότι τα νέα γνωρίσµατα των οργανισµών εµφανίζονται εξαιτίας της ανάγκης. Επίσης η µεγάλη πλειοψηφία των εκπαιδευτικών θεωρεί ότι η φυσική επιλογή γίνεται σε οργανισµούς που προσπαθούν να προσαρµοστούν στις ανάγκες του περιβάλλοντος, ενώ η επιστηµονική άποψη θεωρεί ότι η φυσική επιλογή οδηγεί στην προσαρµογή αλλά ότι η διαδικασία αυτή δεν «εµπεριέχει» «προσπάθεια» εκ µέρους των οργανισµών (Mayr 2001). Μόνο ένα ποσοστό των εκπαιδευτικών του δείγµατος (λιγότεροι από τους µισούς εκπαιδευτικούς) θεωρεί ότι οι διαθέσιµες µαρτυρίες είναι επαρκείς για να θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης αξιόπιστη, ενώ σύµφωνα µε τον Mayr (2002, σελ.195) «θεωρώντας την εξέλιξη θεµελιωµένο γεγονός, κανένας εξελικτικός δεν σπαταλά πια το χρόνο του αναζητώντας περαιτέρω τεκµήρια». Οι µισοί των εκπαιδευτικών συµφωνούν ότι «η εξέλιξη αναφέρεται ως θεωρία επειδή δεν είναι τεκµηριωµένη». Ενώ η λέξη θεωρία δεν σηµαίνει εικασία όπως ίσως εννοείται στην καθηµερινή γλώσσα, αλλά «το σύνολο προτάσεων, υποθέσεων, αρχών, ιδεών που είναι οργανωµένες σε ένα λογικό σύστηµα το οποίο περιγράφει ή ερµηνεύει ένα φαινόµενο, γεγονός ή τρόπο δράσεως» (Λεξικό Μπαµπινιώτη,1998) ή «στην επιστήµη, µια καλά τεκµηριωµένη εξήγηση µιας πλευράς του φυσικού κόσµου που µπορεί να ενσωµατώσει γεγονότα, νό- µους συµπεράσµατα και ελεγµένες υποθέσεις» (National Academy of Sciences, 1998). 3. Οι εκπαιδευτικοί της Πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης τέλος, αναγνωρίζουν ότι η κατάρτισή τους στην εξελικτική θεωρία δεν είναι επαρκής, αν και τη θεωρούν αναγκαία. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bartholomew, H., Osborne, J., Ratcliffe, M. (2004). Teaching Students Ideas about Science : Five Dimensions of Effective Practice, Science Education, 88, 655-682. Bishop, B., & Anderson, C.(1990). Student Conceptions of Natural Selection and its role in Evolution. Journal of Research in Science Teaching, 27, 415-427. Brumby, M. N.(1979). Problems in Learning the Concept of Natural Selection, Journal of Biological Education, 13,119-122. Brumby, M. N.(1984). Misconceptions about the Concept of Natural Selection by Medical Biology Students, Science Education, 68, 493-503. Clough, E.E., & Wood-Robinson, C.(1985). How Secondary Students Interpret Instances of Biological Adaptation, Journal of Biological Education, 19, 125-130. Deadman, J.A. & Kelly, P.J. (1978). What do secondary school boys understand about evolution and heredity before they are taught the topics, Journal of Biological Education 12 (1) 7-15. Εµείς και ο κόσµος, Μελέτη Περιβάλλοντος ηµοτικού, βιβλίο δασκάλου (2001).ΟΕ Β Ερευνώ και Ανακαλύπτω Ε ηµ.(2001). Bιβλίο για τον µαθητή - δάσκαλο, ΟΕ Β. Λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας Γ. Μπαµπινιώτη (1998), Κέντρο Λεξικολογίας. Lucas, A. (1971). The teaching of adaptation, Journal of Biological Education, 5, 86-90. Mayr, E. (2001). What Εvolution is, Basic Βooks. Mayr, E. (2002). Αυτή είναι η Bιολογία, εκδ. Κάτοπτρο. National Academy of Sciences, (1998). Teaching about Evolution and the Nature of Science, National Academy Press. National Science Education Standards (1996) www.nap.edu.

Jimenez-Aleixandre, M.P. (1996). Darwinian and Lamarckian models used by students and their representations. In Fisher, K.M. & Kibby, M. (Eds.), Knowledge acquisition, organization and use in biology (pp 65 77). New York: Springer Verlag. Πρόγραµµα Σπουδών για τις Φυσικές Επιστήµες Ε και Στ ηµοτικού, εγκ. 6-5-98. SPSS Inc (1999), SPSS Base 9.0 Applications Guide.