Είναι η πληροφορική γένους θηλυκού;

Ελευθεροτυπία LE-MONDE - 08/07/2007 Φύλα και φυλές στο Διαδίκτυο. Χρήστες, αλλά όχι εξαρτημένοι Είναι η πληροφορική γένους θηλυκού; Της ISABELLE COLLET * Στις αρχές της δεκαετίας του '80, όταν τα κορίτσια μπήκαν δυναμικά στις σπουδές πληροφορικής, ήμασταν σχεδόν πεπεισμένοι ότι ο υπολογιστής θα γλίτωνε από τα σεξιστικά μέτρα. Λάθος! Καθώς και αυτός ο τομέας είναι, πλέον, εξαιρετικά ανδροκρατούμενος. Γυναίκα-φύση, άνδρας-τεχνική: η παλιά διάκριση μοιάζει να διατηρείται απέναντι στις νέες τεχνολογίες. Διερευνώντας την αποστροφή των φοιτητριών για την πληροφορική, διαπιστώνουμε ότι οι μηχανισμοί της συγκεκριμένης διάκρισης υπερβαίνουν το στερεότυπο. «Αναπαράσταση», ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ Η πληροφορική είναι ανδρικό επάγγελμα; Στη ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΥ. Μαλαισία, η συγκεκριμένη ερώτηση προκαλεί το γέλιο. Στο τμήμα Πληροφορικής και Τεχνολογιών της Πληροφορίας της πρωτεύουσας Κουάλα Λουμπούρ, όλοι οι ιθύνοντες είναι γυναίκες, συμπεριλαμβανομένης και της πρυτάνεως. Στην Πενάνγκ το 65% των φοιτητών πληροφορικής καθώς και επτά (στους δέκα) καθηγητές είναι γυναίκες, ενώ και εκεί τη θέση του πρύτανη έχει γυναίκα. Η Μαζλίζα Οτμάν, υπεύθυνη του τμήματος, δηλώνει ότι δεν είχε σκεφτεί ποτέ την πληροφορική ως ανδρικό επάγγελμα (1): «Δεν μοιάζει για τέτοιο. Βλέπετε, το επάγγελμα του μηχανικού είναι κάτι που αντιμετωπίζεται ως ανδρικό, όπως και εκείνο του γεωλόγου. Όχι όμως η πληροφορική. Δεν βλέπω τι το ανδρικό έχει η πληροφορική!» 1

Οι λόγοι που επικαλείται; Η πληροφορική είναι καθαρή δουλειά και δεν χρειάζεται ιδιαίτερη σωματική δύναμη. Πρόκειται μάλιστα για δραστηριότητα που ασκείται στον τριτογενή τομέα, επιτρέποντας, επιπλέον, να εργάζεται κανείς κατ' οίκον. Ωστόσο, έξω από τη Μαλαισία η πληροφορική είναι τομέας υπερβολικά ανδροκρατούμενος. Στη Γαλλία ιδιαίτερα, πρόκειται για το μόνο επιστημονικό πεδίο όπου σημειώνεται πολύ σημαντική πτώση της αναλογίας των γυναικών. Εάν κοιτάξουμε το ποσοστό των γυναικών στις σχολές μηχανικών, ανά ειδικότητα, (2) παρατηρούμε πράγματι ότι το μερίδιό τους αυξάνεται σε όλους τους κλάδους εκτός της πληροφορικής. Εκεί, έπειτα από την εκτόξευση της αναλογίας τους στο 20%, το 1983, το ποσοστό έπεσε, είκοσι χρόνια αργότερα, στα αρχικά επίπεδα (11% το 2000, 9% κατά τη δεκαετία του '70). Το 1983 μεταξύ των σχολών μηχανικών η πληροφορική ήταν ο πιο γυναικοκρατούμενος τομέας, μαζί με εκείνον της γεωργίας (6 μονάδες πάνω από τον εθνικό μέσο όρο). Το 2000 βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο μαζί με τις σχολές μηχανικών και άμυνας (13 μονάδες κάτω από τον εθνικό μέσο όρο), τους δύο παραδοσιακά πιο ανδροκρατούμενους κλάδους. Μια υπόθεση για αγόρια Η συγκεκριμένη κατάσταση δεν απαντάται μόνο στη Γαλλία. Στη Γερμανία, την Αγγλία και τις ΗΠΑ σημειώνονται ποσοστά της ίδιας τάξης. Σε απόλυτους αριθμούς το σύνολο των κοριτσιών που προσανατολίζονται προς την πληροφορική δεν έχει διαφοροποιηθεί τόσο όλα αυτά τα χρόνια. Όμως, στο μέτρο που καινούριες προοπτικές ανοίγονται στο πεδίο, τα αγόρια υπερισχύουν μαζικά. Η πραγματική ερώτηση δεν είναι, ουσιαστικά, γιατί τα κορίτσια δεν αγαπούν την πληροφορική, αλλά, μάλλον, γιατί το πάθος για τη γνώση του υπολογιστή άγγιξε κυρίως τα αγόρια από τις αρχές της δεκαετίας του '80 κι έπειτα. 2

Στη δεκαετία του '70 ο υπολογιστής εθεωρείτο κατ' αρχάς μηχάνημα στην υπηρεσία της διαχείρισης πληροφορίας, κυρίως συνδεόμενος με τον τριτογενή τομέα που, παραδοσιακά, είναι πιο γυναικοκρατούμενος από τον κλάδο της βιομηχανίας. Για τις νέες επιστήμονες η πληροφορική εντασσόταν στα κοινωνικώς αποδεκτά επαγγέλματα. Στις αρχές της δεκαετίας του '80 η χρήση του προσωπικού υπολογιστή αρχίζει να επεκτείνεται μεταξύ των εφήβων αγοριών, που ήταν άλλωστε ανέκαθεν καλύτερα εξοπλισμένα σε τεχνολογικά γκάτζετ (3). Αυτοί οι έφηβοι, στη συνέχεια, θα γίνουν οι προνομιακοί -αν όχι αποκλειστικοίχρήστες του υπολογιστή στο σπίτι. Γύρω από τον υπολογιστή συγκροτούνται κοινότητες εφήβων που μοιράζονται την αγάπη για την τεχνολογία, λέσχες πληροφορικής και ομάδες φίλων που καταπιάνονται με τον προγραμματισμό και τα βιντεοπαιχνίδια. Σε μια ηλικία μάλιστα που η αναζήτηση ταυτότητας τούς ωθεί στη συναναστροφή μεταξύ τους αποφεύγοντας τις ομάδες των κοριτσιών. Δέκα χρόνια αργότερα ξεκινούν τις ανώτερες σπουδές τους με τη σαγηνευτική επωδό των μέσων ενημέρωσης για την πληροφορική, την οποία αναπαράγουν και οι γονείς τους: «Ο πατέρας μου φοβόταν πάντοτε πολύ για μας, μήπως μία μέρα βρεθούμε άνεργοι», διηγείται επαγγελματίας της πληροφορικής. «Επρεπε να σπουδάσουμε για να βρούμε μια καλή δουλειά, καλοπληρωμένη και δίχως κίνδυνο να μείνουμε άνεργοι και, γι' αυτόν, η πληροφορική βρισκόταν στην κορυφή». Ένας μύθος πίσω απ' την οθόνη Έχει περάσει μια γενιά από τότε. Όμως, παρά τις προόδους της τεχνικής και τις πολυδιάστατες εξελίξεις που προκαλεί, σε επίπεδο καθημερινότητας, η πληροφορική -για τους σπουδαστές και των δύο φύλων- συνεχίζει να ενσαρκώνεται στην εικόνα του υπολογιστή με τη μυθική φιγούρα του προγραμματιστή. Το 80% μεταξύ αυτών πιστεύει ότι οι επαγγελματίες της πληροφορικής είναι άνδρες, που ασχολούνται ελάχιστα με τον αθλητισμό και δεν προσέχουν την εμφάνισή τους, ενώ νιώθουν πιο άνετα με τις μηχανές παρά με τους ανθρώπους. Επίσης, θεωρούν ότι οι ίδιοι μένουν 3

όλη τη μέρα πίσω από το γραφείο τους διεκπεραιώνοντας επαναλαμβανόμενα καθήκοντα, που σχετίζονται κυρίως με τον προγραμματισμό. Από πού προέρχεται αυτή η παρωχημένη αντίληψη της πραγματικότητας; Όλοι οι νέοι είναι εξοικειωμένοι με συνθετικές εικόνες, ακούνε ηλεκτρονική μουσική, τηλεφωνούν από το κινητό τους και χρησιμοποιούν καθημερινά το Διαδίκτυο για να στείλουν ηλεκτρονικά μηνύματα, να «κατεβάσουν» μουσική ή βίντεο... Πώς γίνεται οι εν λόγω χρήσεις, ευρέως διαδεδομένες, να μην έχουν στην πράξη καμία επιρροή στην εικόνα του επαγγελματία; Είναι σαν οι παραπάνω εφαρμογές να μην απορρέουν από κάποιο επάγγελμα πληροφορικής, λες και, ανεξαρτήτως των χρήσεων ή των τεχνολογικών εξελίξεων, το συγκεκριμένο επάγγελμα έχει μείνει αναλλοίωτο. Παρ' ότι λιγότερο από το 30% των επαγγελμάτων πληροφορικής εμπεριέχει προγραμματισμό, για τον κοινό νου πραγματικός επαγγελματίας του πεδίου παραμένει ο προγραμματιστής. Αναμφίβολα, τέτοιοι επαγγελματίες υπάρχουν: είναι οι λεγόμενοι χάκερ, σύμφωνα με την πρώτη χρήση του όρους δηλαδή «παθιασμένοι συναρμολογητές» (4) ειδικοί των συστημάτων και των δικτύων. Συνιστούν, ωστόσο, μειονότητα, η οποία αντιμετωπίζεται με σεβασμό και θαυμασμό εξαιτίας των ικανοτήτων της, ενώ ενδέχεται και να εμπνέει το φόβο εξαιτίας της πραγματικής ή υποτιθέμενης δυνατότητάς της να καθιστά τρωτή την ασφάλεια των ηλεκτρονικών δικτύων. Όμως, κατά παράδοξο τρόπο, παρ' όλο που οι χάκερ αποτελούν το αρχέτυπο του επαγγελματία της πληροφορικής, οι επιχειρήσεις δεν αναζητούν τέτοιου είδους εργαζόμενους. Στην επιχειρηματική σφαίρα ο χάκερ συχνά θεωρείται ειδικός με λαμπρές ικανότητες σε επίπεδο τεχνικής, αλλά ανεξέλεγκτος, ανίκανος για ομαδική εργασία και απαθής έναντι των επιταγών της παραγωγικότητας. Η συγκεκριμένη μειονότητα (της οποίας η αμφίσημη εικόνα, που παραπέμπει τόσο σε εκείνη του τρομοκράτη όσο και σε εκείνη του Ρομπέν των Δασών, ελκύει, γοητεύει και απωθεί) μετατράπηκε στην εξιδανικευμένη μορφή του επαγγέλματος. Χρησιμεύει 4

ως σημείο αναφοράς στους φοιτητές αλλά και στους ίδιους τους επαγγελματίες της πληροφορικής, που δεν διστάζουν να φέρουν τον εν λόγω τίτλο παρά μόνο εάν πράγματι είναι προγραμματιστές. Ιδίως οι γυναίκες δυσκολεύονται να νιώσουν καλά σε ένα επάγγελμα με εικόνα τελείως διαφορετική από τη δική τους. Πολύ πιο συχνά λένε ότι ασχολούνται με την πληροφορική, παρά ότι είναι επαγγελματίες της πληροφορικής. Έστω κι αν ο πρώτος προγραμματιστής ήταν γυναίκα Ρομαντική ιστορία με παρελθόν Το 1842 δημοσιεύτηκε μια μαθηματική εργασία με αντικείμενο την αναλυτική μηχανή του Μπάμπατζ, τον πρώτο μηχανικό υπολογιστή. Στην εργασία υπήρχε ένας αλγόριθμος, ο πρώτος του είδους του, που εμπεριείχε τις οδηγίες βάσει των οποίων μπορούσαν να υπολογιστούν οι αριθμοί της ακολουθίας Μπερνούλι. Ειδικότερα, το πρώτο αυτό πρόγραμμα χρησιμοποιούσε μια σειρά οδηγιών που επαναλαμβάνονταν μέχρι να επιβεβαιωθεί η συνθήκη εξόδου. Το γραπτό έφερε τα αρχικά Α.Α.Λ., όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή για τις γυναίκες. Συγγραφέας του ήταν η Αουγκούστα Αδελαΐδα (Αντα) Λαβλέις, κόρη του ρομαντικού ποιητή λόρδου Μπάιρον. Αργότερα ο αμερικανικός στρατός έδωσε το όνομα της λαίδης Αντα σε γλώσσα πληροφορικής. 1944: Ο υπολογιστής γίνεται ηλεκτρικός. Ο Χάουαρντ Αϊκεν, εργαζόμενος για την International Business Machines (ΙΒΜ) πάνω στον Mark Ι, τον πρώτο αριθμητικό υπολογιστή μεγάλων διαστάσεων, είναι επικεφαλής μιας ομάδας τριών μηχανικών. Σε ένα από τα μέλη της, την Γκρέις Χόπερ, οφείλουμε τις σύγχρονες γλώσσες προγραμματισμού. Η Χόπερ ήξερε ότι ο μοναδικός τρόπος να εισαχθεί η χρήση υπολογιστών τόσο στην επιστημονική σφαίρα όσο και στην εμπορική ήταν η επεξεργασία της γλώσσας προγραμματισμού έτσι ώστε να καταστεί αντιληπτή και από τους μη μαθηματικούς. Η πεποίθησή της ότι τα 5

προγράμματα θα μπορούσαν να γραφτούν στα αγγλικά, προκαλούσε το γέλιο των συναδέλφων της. Εκείνη την εποχή η δυνατότητα ευρείας εμπορικής διάδοσης δεν απασχολούσε την ΙΒΜ, η οποία ήταν πεπεισμένη ότι μόνο οι επιστήμονες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τους υπολογιστές. Συντάσσοντας, το 1952, την πρώτη κατανοητή γλώσσα προγραμματισμού, η Χόπερ επέτρεψε τη διάδοση του μέσου, όπως και την ευρεία χρήση των γλωσσών προγραμματισμού. Ετσι έδωσε τη δυνατότητα πρόσβασης στον προγραμματισμό σε όλους, και όχι μόνο σε μια χούφτα διακεκριμένους μαθηματικούς. Σεξιστικός επαγγελματικός προσανατολισμός Τότε ακόμη το λογισμικό (software) δεν είχε καμία αξία και κύρος αντλούσαν κυρίως οι κατασκευαστές μηχανικών μερών (hardware). Μήπως γι' αυτό οι επινοήσειςκλειδιά σε επίπεδο λογισμικού πραγματοποιήθηκαν από γυναίκες μαθηματικούς; Περισσότερο απ' όσο άλλοι επιστημονικοί τομείς, το τοπίο της πληροφορικής υποφέρει από τη σχεδόν πλήρη απουσία των γυναικών, στερώντας τις νεαρές κοπέλες από θετικά πρότυπα. Η κοινωνικο-σεξιστική κατανομή της γνώσης κατευθύνει τις επιστήμες και την τεχνική στους άνδρες, ήδη από την παιδική ηλικία, μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια αλλά ακόμα και με τις κινηματογραφικές ταινίες, τα κόμικς και άλλες αναπαραστάσεις της καθημερινότητας. Ωστόσο, η επιλογή συγκεκριμένου προσανατολισμού έγκειται στη δυνατότητα να δημιουργήσει κάποιος μια εφικτή και επιθυμητή αναπαράσταση του μελλοντικού εαυτού του (5). Δεν ταυτιζόμαστε προβολικά με κάποιο επάγγελμα για το οποίο δεν αισθανόμαστε ότι μας αφορά και που ασκείται από ανθρώπους που δεν μας μοιάζουν. Παρ' ότι τα κορίτσια, όπως και τα αγόρια, είναι χρήστες του υπολογιστή σε μεγάλο βαθμό, δεν φαίνεται να επιθυμούν να τον κατακτήσουν. Κατά την έρευνα σε φοιτητές και φοιτήτριες, στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως, τα δύο τρίτα των κοριτσιών (έναντι του 40% των αγοριών) δηλώνουν ότι δεν γνωρίζουν εάν θα ενδιαφέρονταν για τα επαγγέλματα τεχνολογίας της πληροφορίας και της επικοινωνίας (6). Συχνά, δεν έχουν την παραμικρή ιδέα για τις καθημερινές δραστηριότητες κάποιου ή κάποιας επαγγελματία της πληροφορικής. Ετσι, για να περιγράψουν το συγκεκριμένο επάγγελμα πολλά κορίτσια αλλά και 6

αγόρια δεν έχουν άλλη λύση από το να επικαλεστούν το στερεότυπο. Μια κοπέλα δηλώνει: «Δεν μπορώ να με φανταστώ να μιλάω όλη τη μέρα για κυκλώματα, RAM και ηλεκτρονικά δίκτυα», ενώ μία άλλη συνηγορεί: «Δεν θέλω να περνάω τη μέρα μου απασχολούμενη με μηχανήματα, προτιμώ να ασχολούμαι με τα παιδιά ή να συζητώ με ανθρώπους». Πολλές παραδέχονται ήπια ότι «δεν ενδιαφέρονται», δίχως, όμως, να προσδιορίζουν το γιατί, αλλά θεωρώντας ότι η στάση τους οφείλεται «στην εικόνα που έχουν για την πληροφορική». Στον αντίποδα, οι γυναίκες πτυχιούχοι διηγούνται ότι επέλεξαν το συγκεκριμένο επάγγελμα για λόγους που συνδέονται με την πραγματικότητα της επαγγελματικής εμπειρίας: αναφέρονται στη μεγάλη ποικιλία του επαγγέλματος, στην ενσωμάτωσή του σε πολλαπλούς κλάδους, στη δυνατότητα να μαθαίνει κανείς συνεχώς καινούρια πράγματα, στις διανοητικές προκλήσεις που περιλαμβάνει, στη σημασία των σχέσεων και της ομαδικής εργασίας... Αναμφισβήτητα, έχουν συναντήσει εμπόδια στη σταδιοδρομία τους: προκατάληψη ως προς την επάρκειά τους, μισθολογική εξέλιξη ανεξήγητα πιο αργή σε σχέση με των αντρών συναδέλφων τους, παράλυση της καριέρας τους γύρω στην ηλικία των 30, όταν οι εργοδότες τους φοβούνται πιθανή εγκυμοσύνη. Η ύπαρξη των ανασταλτικών παραγόντων, όμως, δεν μας εμποδίζει να διαπιστώσουμε την επαγγελματική και προσωπική επιτυχία πολλών γυναικών σε έναν κλάδο όπου η ανεργία είναι μικρή και ο βασικός μισθός δεν διαφοροποιείται πλέον αναλόγως του φύλου. Τελικά, συγκρίνοντας τα επιχειρήματα των γυναικών επαγγελματιών πληροφορικής που βλέπουν θετικά το αντικείμενό τους με τις «αρνητικές αιτίες» που επικαλούνται εκείνες και εκείνοι που δηλώνουν ότι ενδιαφέρονται ελάχιστα για τα επαγγέλματα πληροφορικής, θα λέγαμε ότι θα ήταν ενδεχομένως πολύ απλό να αντιστραφούν οι τάσεις. Θα «αρκούσε» να κάνουμε ευρύτερα γνωστές τις πραγματικές συνθήκες των επαγγελμάτων πληροφορικής και να καταπολεμήσουμε το στερεότυπο του επαγγελματία-χάκερ (αντί να το ενδυναμώνουμε συνεχώς). Στόχος είναι να γίνουν περισσότερα τα νέα κορίτσια που θεωρούν ότι η πληροφορική μπορεί να αποτελεί επαγγελματική προοπτική απολύτως εφικτή, ανοιχτή στον εξωτερικό κόσμο και εξελισσόμενη διαρκώς, γεμάτη με προκλήσεις διανοητικής ή 7

ανθρωπιστικής φύσης (7). Με την ελπίδα ότι μια μέρα, στο μέλλον, όπως λένε και οι γυναίκες στη Μαλαισία, δεν θα βλέπουμε τι το ανδρικό έχει η πληροφορική. (1) Vivian Lagesen & Ulf Mellstrom, «Why is computer science in Malaysia a gender authentic choice for women? Gender and technology in a cross-cultural perspective», Συμπόσιο «Φύλο και τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας: στρατηγικές ένταξης», Βρυξέλλες 2004. (2) Βλ., για τα έτη 1972 έως 1995, τα «Bulletins ID» του Εθνικού Συμβουλίου Μηχανικών και Επιστημόνων της Γαλλίας (CNISF). Για το 2000 βλ. τα στοιχεία που παραθέτει η Catherine Marry στο «Une revolution respectueuse, les femmes ingenieurs?», Βερολίνο & Παρίσι, 2004. (3) Βλ. Dominique Pasquier & Josiane Jouet, «Les jeunes et la culture de l'ecran» [«Οι νέοι και η κουλτούρα της οθόνης», γαλλική έκδοση συγκριτικής ευρωπαϊκής έρευνας], «Reseaux», τ. 17 (92-93), Παρίσι 1999. ΣτΕ: gadgets: αγγλικός όρος που περιγράφει μικροσυσκευές, καινοτόμες τεχνολογικά, όχι πάντα χρήσιμες αλλά που η κατοχή τους υποδηλώνει τεχνολογική γνώση. (4) Η έκφραση «to hack» σημαίνει «τεμαχίζω». Ο όρος χρησιμοποιείται εδώ με την αρχική του αγγλική έννοια, δηλαδή για το άτομο που είναι «παθιασμένο με τον υπολογιστή» και όχι με την πρόσφατη παρεκκλίνουσα σημασία του «πειρατή της πληροφορικής». (5) Cendrinne Marro & Francoise Vouillot, «Representations de soi, representation du scientifique-type et choix d'une orientation scientifique chez des filles et des garcons de seconde», στο «L'orientation scolaire et professionnelle», τόμ. 20, τ. 3, Παρίσι 1993. (6) Ας σημειωθεί ότι η πλειονότητα των αγοριών που είχαν άποψη επί του ζητήματος δηλώνει σε ποσοστό 37% ότι δεν ενδιαφέρεται για τα επαγγέλματα πληροφορικής και επικοινωνίας, έναντι του 21% που ενδιαφέρεται -τα αντίστοιχα ποσοστά για τα κορίτσια είναι 11% και 9%. (7) Για το συγκεκριμένο σκοπό έχει τεθεί σε εφαρμογή, εδώ και έξι χρόνια, το ευρωπαϊκό σχέδιο Ada (Βρυξέλλες), www.ada-online.org. 8

*Ειδική σε θέματα πληροφορικής και ερευνήτρια των επιστημών της εκπαίδευσης στο πανεπιστήμιο Paris-X (Ναντέρ) και στο Εθνικό Ινστιτούτο Τηλεπικοινωνιών (Εβρί). Συγγραφέας του βιβλίου «L' informatique a-t-elle un sexe? Hackers, mythes et realites», L' Harmattan, Παρίσι 2006. 9