Dr.rer.nat. Ηλία Δ. Μαριολάκο

ΚΥΚΛΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΡΟ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ: ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΓΙΑ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Αρχαία Ελλάδα και νερό από Dr.rer.nat. Ηλία Δ. Μαριολάκο Ομότιμο Καθηγητή Γεωλογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Μέλος Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ & ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜ. ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ Αθήνα, 29 Ιουνίου 2010

Σχέση νερού και ανθρώπου Ιστορία Γης : Συχνές μεταβολές παλαιογεωγραφικής κατάστασης εδώ και εκατομμύρια χρόνια: Ξηρά λίμνη θάλασσα ξηρά κ.ο.κ. Κατάκλυση = Επίκλυση Θάλασσα Απόσυρση Ξηρά Συνεχείς φυσικογεωλογικές διεργασίες της λιθόσφαιρας Μεγα-μεταβολές: χρειάζονται εκατομμύρια χρόνια Μικρότερες μεταβολές: μερικές χιλιάδες ή εκατοντάδες χρόνια Οι μεγάλος μεταβολές έγιναν πριν την εμφάνιση του ανθρώπινου γένους. Ο άνθρωπος συνδέεται άμεσα με το γλυκό νερό. Γι αυτό επιλέγει να ζει πάντα κοντά στο νερό: Ποτάμια, πηγές, λίμνες Το υδάτινο δυναμικό ενός τόπου εξαρτάται από τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν. 2

Κλίμα Παλαιοκλίμα Όμως το κλίμα μεταβάλλεται, λόγω αστρονομικών κυρίως αιτών (Θεωρία Milankowitch). Η μελέτη της θερμοκρασίας και της υγρασίας του παρελθόντος, που είναι αντικείμενο της παλαιοκλιματολογίας, έχει επιτευχθεί με την εφαρμογή πολλών εργαστηριακών μεθόδων. 3

Κλιματικές μεταβολές Χωρίς να εξηγήσουμε το πώς και το γιατί κ.λπ., με βάση τις προηγούμενες μεθόδους και χιλιάδες μετρήσεις από σημεία διάσπαρτα σε όλον τον πλανήτη κατασκευάστηκαν τα ακόλουθα θερμογραφήματα διαφόρων περιόδων: 4

Κλιματικές μεταβολές Σχετικά με περιοδικότητα 3 βασικά συμπεράσματα: 1ο Συμπέρασμα: Κλιματικές μεταβολές έχουν συμβεί κατά το γεωλογικό, προϊστορικό και ιστορικό παρελθόν. ΑΡΑ: Δεν συμβαίνουν για πρώτη φορά στην ιστορία ανθρώπου και Γης. 2ο Συμπέρασμα: Περιοδικότητα κλιματικών μεταβολών ΓΕΓΟΝΟΣ έχει τεκμηριωθεί επιστημονικά 3ο Συμπέρασμα: Μεγαλύτερης και μικρότερης διάρκειας περιοδικότητα - κυκλικότητα Ποια η διάρκεια αυτών των περιόδων; Παλαιές απόψεις: : Μέχρι πριν μερικές 10ετίες δεχόμασταν: 4 παγετώδεις περίοδοι κατά το Τεταρτογενές = τελευταία 2.000.000 εκατομ. έτη περίπου: (Günz Mindel Riss Würm) 4 μεσοπαγετώδεις περίοδοι Σήμερα: : Πέραν αυτών και άλλες περίοδοι κύκλοι. Γενικά έχουν διαπιστωθεί: Κύκλοι των 400.000 ετών Κύκλοι των 100.000 ετών Κύκλοι των 10.000 ετών Και μικρότερες περίοδοι, όπως: Περίοδοι 500 ετών Περίοδοι 100-150150 ετών = ψευδοκύκλοι 5

Συνέπειες κλιματικές μεταβολών Συνέπειες κλιματικών μεταβολών κατά την προϊστορική εποχή, από 4.000 π.χ. μέχρι σήμερα μεταβολές του υδάτινου δυναμικού Περίοδοι ξηρασίας Περίοδοι κατακλυσμών Περίοδοι πλημμυρών Συνεπώς, περίοδοι μεγάλων καταστροφών 6

Αναφορές περιόδων ξηρασίας σε αρχαία κείμενα Από την Ελλάδα: Περίοδοι ξηρασίας από τη Μυκηναϊκή Εποχή και μετά Ξηρασία Φορονέως (γιος Ίναχου αδερφός Αιγιαλέα) Ίσως η παλαιότερη Αιάκειος Ξηρασία Μυθολογία Ξηρασία Ερεχθέως Ξηρασία Δαναού αφού γύρισε από την Αίγυπτο λόγω οργής Ποσειδώνα Ξηρασία Αγοράς τον 8ο αιώνα π.χ. (γι αυτό Ιερά αφιερωμένα στον Όμβριο Δία (Αίγινα, Ακρόπολη, Υμηττό κ.α.)) Προσευχή: «Ύσον, ύσον ω φίλε Ζευ, κατά της Αρούρης των Αθηναίων και των Πεδίων» Νεώτεροι χρόνοι (;) Ξηρασία Ρωμαϊκή τον 2ο μ.χ. αιώνα Ξηρασία Ακομινάτου τον 12ο μ.χ. αιώνα Σύγχρονη εποχή Ξηρασία Sahel Σημείωση: : Η επιστροφή του Δαναού στο Άργος την ίδια εποχή περίπου με την Έξοδο Μωυσή, δηλ. κάπου τον 15ο αιώνα π.χ. 7

Υγρές Περίοδοι - κατακλυσμοί Υγρές περίοδοι Μεγάλες ποσότητες ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων Μεταξύ 4.000 και 2.500 π.χ. Κλιματικό Optimum σε παγκόσμια κλίμακα. Σημαντική για την παγκόσμια μυθολογία. Γνωστοί κατακλυσμοί Κατακλυσμός Ωγύγη (έπνιξε την Αττική). Κατακλυσμός Δευκαλίωνα. Την ίδια εποχή: Στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου πλημμύρες καταστροφές γεωργικής παραγωγής λιμοί, κ.λπ. Ο παλαιότερος κατακλυσμός της Ουρ (Μεσοποταμία) Κατακλυσμός Νώε Κατακλυσμός Σιουσούρντα Κατακλυσμός Ουτναπιστίμ (αρχές έ 3ης χιλιετίας) ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ: Στη Μεσοποταμία έχει επιβεβαιωθεί ο κατακλυσμός Σιουσούρντα Ουτναπιστίμ Η περιοχή της Μεσοποταμίας με τις σημαντικότερες πόλεις της Ουρ: Πατρίδα Αβραάμ 8

Υγρές Περίοδοι Η περιοχή της Μεσοποταμίας με τις σημαντικότερες πόλεις της ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΚΛΥΣΜΟΥ ΤΟΥ ΝΩΕ Εβραϊκή Μασόρα 2.105 π.χ. Θόρα 2.288 π.χ. Αρχιεπίσκοπος Usher και 2.348 π.χ. Αγγλική Βίβλος Playfair 2.352 π.χ. Clinton 2.482 π.χ. Πεντάτευχος 2.998 π.χ. Flavius Josephus 3.146 π.χ. Dr. Hales 3.155 π.χ. Septuaginta 3.246 π.χ. Ορθόδοξη Εκκλησία 3.305305 π.χ. Ουρ: Πατρίδα Αβραάμ 9

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Αλλά και περίοδοι πλημμυρών νεότερη εποχή. Δεν έχουν μελετηθεί ακόμα λεπτομερώς. Περίοδοι αυξημένων βροχοπτώσεων Περίοδος ρ ς Μινυών: Διάφορα υδραυλικά έργα Αποστραγγιστικά Αντιπλημμυρικά Φράγματα 10

Μεγάλα αποστραγγιστικά αντιπλημμυρικά έργα Μινυών Εν πολλοίς άγνωστα Μυκηναϊκή Εποχή Πιθανώς πολύ παλαιότερα Κωπαΐδα Αργολίδα: Μικρό φράγμα Μυκηνών Έργα αποστράγγισης Τίρυνθας Λέρνας Αρκαδία Αρχαίου Ορχομενού Καφυών (Κανδύλας): Το κανάλι αποστράγγισης λεκάνης Λεβιδίου Κανδήλα Τάκκας Μαντίνειας Αιτωλοακαρνία Θεσσαλίας Άρνας Κιερίου Πέτρας - Βοιβηίδος Τα αρχαιότερα και μεγαλύτερα αντιπλημμυρικά σε συνδυασμό με την κατασκευή φραγμάτων τεχνητών λιμνών για άρδευση. Περιοχές υδραυλικών έργων Μινυών Αντιπλημμυρικά, αποστραγγιστικά, φράγματα, τεχνητές λίμνες. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ερευνητής - Μελετητής ο Καθηγητής 11 Υδραυλικής του Πολυτεχνείου του Μονάχου J. Knauss.

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων - Κωπαΐς Κατά Knauss, 1984, 1987 12

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Αρκαδία - Μαντίνεια Το φράγμα που κατασκευάστηκε από τους Μινύες στη Σκοπή της Αρκαδίας Σύμφωνα με τον KNAUSS, η χωρητικότητα της τεχνητής λίμνης ήταν περίπου 15*106 m3 νερού. Σταμάτησε η κατάκλυση της πεδιάδας της Μαντίνειας Η λίμνη μη άφθονο νερό άρδευσης Ίσως το νερό αποστραγγιζόταν από την καταβόθρα του Κανατά. Σύμφωνα με J. Knauss. Καταβόθρα Κανατά 13

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Αρκαδία - Μαντίνεια Σύμφωνα με J. Knauss. 14

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων - Αρκαδία- Τάκα Σύγχρονα έργα στην Τάκα Δεν ελήφθη υπόψη το Μυκηναϊκό φράγμα = «Χώμα» Παυσανία Τάκα 15

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων - Αρκαδία- Αρχαίος Ορχομενός - Καφυές (Κανδύλα) Κατά J. Knauss. 16

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Θεσσαλία Έργα Άρνης - Κιερίου Παρόμοια με τα έργα της Κωπαΐδας. Λόφος Κιερίου: : ασβεστόλιθοι. Στην κορυφή αρχαιολογικά λείψανα ακρόπολης Αρχαίου Κιερίου. Έλεγχος διαβάσεων προς όλες κατευθύνσεις. Καλλιέργεια γης, αμπελουργία, κτηνοτροφία. Μέχρι τα όψιμα ρωμαϊκά χρόνια (πρώιμα χριστιανικά);. Άρνη: : Μέση και Ύστερη Εποχή Χαλκού. Πρωτεύουσα Αιολέων. Μεταξύ Οργοζίνου και Σοφαδίτικου. Θέση 3 km. ΒΔ Σοφάδων. Κατά J. Knauss. 17

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Έργα στην Ολυμπία Αντιπλημμυρική Προστασία Το αντιπλημμυρικό τείχος του Κλαδέου (Knauss, 1995) 4 Τομή του αντιπλημμυρικού τείχους του Κλαδέου στο σημείο 4 (Knauss 1997) 18

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Έργα στην Ολυμπία Αντιπλημμυρική Προστασία Γεωλογικές Συνθήκες Η Υδρολογική λεκάνη του Κλαδέου 19

Τεχνικά έργα για τον έλεγχο των υδάτων Έργα στην Ολυμπία Αντιπλημμυρική Προστασία Η αντιπλημμυρική προστασία των Μινυών (εποχή Ηρακλή) ) στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας (Knauss, 1997) 20

Το Λιοντάρι της Νεμέας Η Λερναία Ύδρα Το Ελάφι της Κερύνιας Ο Ερυμάνθιος Κάπρος Οι στάβλοι του Αυγεία Υγρές Περίοδοι Ηρακλής και έλεγχος των υδάτων Περίοδος Ηρακλή 12 γνωστοί Άθλοι και άλλοι. Από αυτούς: i. Η Λερναία Ύδρα ii. Οι σταύλοι του Αυγεία iii. Οι Στυμφαλίδες Όρνιθες και iv. Ο δαμασμός Αχελώου Συνδέονται με τον έλεγχο των υδάτων - Αντιπλημμυρικά εγγειοβελτιωτικά έργα Καλυδόνα Στυμφαλίδες όρνιθες Ο Ταύρος της Κρήτης Τα άλογα του Διομήδη 21 Ο Κέρβερος Τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων Τα βόδια του Γηρυόνη Η ζώνη της Ιππολύτης

Υδρευτικά Έργα - Υδραγωγεία Με την αστικοποίηση Προϊστορική και ιστορική κατασκευή υδραγωγείων, Αρχαία Υδραγωγεία: κανάλια ή αγωγοί μεταφοράς από πηγές ή τεχνητά φρέατα Ύδρευση Αθήνας και πόλεων γινόταν από πηγές, πηγάδια και υδραγωγεία. Η ύδρευση της Αθήνας δεν βασιζόταν στην επιφανειακή απορροή. Πελασγικό Υδραγωγείο: Πιθανή διαδρομή: Καισαριανή Ναός Αγ. Θωμά Ιλισσός Περιοχή Ολυμπείου νότιες πλευρές Ακρόπολης αυχένας λόφου Φιλοπάππου. Υδραγωγείο Θησέως: Δεύτερο αρχαιότερο εποχή Θησέα. Πεισιστράτειο Υδραγωγείο (540 530 π.χ.;): Πεισίστρατος: τύραννος 605 527 π.χ. συγγενής Σόλωνα Συγκέντρωνε τα νερά του Υμηττού, και πηγών Πελασγών και από πηγές πέραν της Καισαριανής. Πώρινο Υδραγωγείο Αδριάνειο Υδραγωγείο κ.λπ. 22

Υδραγωγεία Σχέδιο Αθηνών - Περίοδος από των χρόνων του Σόλωνα μέχρι την καταστροφή της πόλης από τους Πέρσες 23

Υδραγωγεία Η διαδρομή του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου μέσα από τον Εθνικό Κήπο 24

Υδραγωγεία 25

Πρώτα Υδραυλικά Έργα Πρώιμη Μινωική Περίοδος (3200 2000 π.χ.) Μέση Μινωική Περίοδος (2000 1550 π.χ.) Υδραυλικές εγκαταστάσεις για ύδρευση Κατασκευή και χρήση εγκαταστάσεων υγιεινής, όχι μόνον στα ανάκτορα, αλλά και στις πόλεις. Εξελιγμένη τεχνική διαχείρισης του νερού των Μινωικών οικισμών με την κατασκευή: Υδραγωγείων: γνωστά από Κνωσό, Μάλια, Τύλλισο κ.α. Πηγαδιών: γνωστά από περιοχή ανακτόρων Κνωσού και κυρίως από Ανατολ. Κρήτη, όπως Ζάκρο, Παλαιόκαστρο, Ιτανό. Στερνών: γνωστά από Μέση και Ύστερη Μινωική Εποχή (2000 1200 π.χ.) από τον Πύργο Μύρτου, Ανάκτορο Ζάκρου, Αρχάνες, Τύλισσο. Και χρήση λουτρών και άλλων εγκαταστάσεων υγιεινής, με χρήση πήλινων σωλήνων διαφόρων διαστάσεων και διατομών, ανοιχτών ή και κλειστών, αλλά και λίθινους αγωγούς σχήματος Δ ανεστραμμένου. Συστημάτων αποχέτευσης και διάθεσης υγρών αποβλήτων, με χτιστούς αγωγούς κυρίως. 26

Φρέαρ (αριστερά) και δεξαμενή (δεξιά) από το ανάκτορο της Ζάκρου 27 Τομή και κάτοψη της τουαλέτας στο ισόγειο του ανακτόρου της Κνωσού (Graham, 1987 προσαρμ.)

Πρώτα Υδραυλικά Έργα Υδροδότηση: από επιφανειακούς (πηγές) και υπόγειους υδάτινους πόρους. Στην Κνωσό η μεταφορά και η διανομή πόσιμου νερού γινόταν με δίκτυο κλειστών πήλινων αγωγών. Στη Φαιστό, λόγω θέσης, από τα όμβρια που αποθηκεύονταν σε δεξαμενές. ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ: Πριν από την αποθήκευση, το νερό διερχόταν από ειδικό αμμόφιλτρο. 28

Οι νόμοι του Σόλωνα για την διαχείριση των υδάτων αστικές περιοχές Εξαιτίας του ξηρού κλίματος που επικρατούσε στο ανατολικό και ιδιαίτερα στο νοτιοανατολικό τμήμα του Ελλαδικού χώρου στην αρχαία Ελλάδα παράλληλα με την ανάπτυξη των οικισμών, αστικών και αγροτικών, αναπτύχθηκε και σχετική νομοθεσία, που ρύθμιζε την άντληση του νερού, την υγιεινή, την μεταφορά, τη διανομή και την εναποθήκευσή ή του. Στην αρχή οι σχετικοί νόμοι ήσαν εθιμικοί. Με την πάροδο του χρόνου ελήφθησαν μέτρα για την ορθή χρήση του νερού και την εξασφάλισή του αλλά και την προστασία του από τη ρύπανση. Οι πρώτοι νόμοι ανάγονται στην εποχή του Σόλωνα που, μεταξύ άλλων, θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά και τα ακόλουθα για την Αθήνα: Σόλων 29

Οι νόμοι του Σόλωνα για την διαχείριση των υδάτων αστικές περιοχές Πλουτάρχου, Σόλων 53 [5] ἐπεὶ δὲ πρὸς ὕδωρ οὔτε ποταμοῖ ς ἐστιν ἀενάοις οὔτε λίμναις τισὶν οὔτ' ἀφθόνοις πηγαῖ ς ἡ χώρα διαρκής, ἀλλ' οἱ πλεῖ στοι φρέασι ποι ητοῖ ς ἐχρῶντο, νόμον ἔγραψεν, ὅπου μέν ἐστι δημόσιον φρέαρ ἐντὸς ἱππικοῦ, χρῆσθαι τούτῳ τὸ δ' ἱππι κὸν διάστημα τεσσάρων ἦν σταδίων ὅπου δὲ πλεῖον ἀπέχει, ζητεῖν ὕδωρ ἴδιον ἐὰν δὲ ὀρύξαντες ὀργυιῶν δέκα βάθος παρ' ἑαυτοῖς μὴ εὕρωσι, τότε λαμβάνειν παρὰ τοῦ γείτονος ἑξάχουν ὑδρίαν δὶς ἑκάστης ἡμέρας πληροῦντας ἀπορίᾳ γὰρ ᾤετο δεῖν βοηθεῖν, οὐκ ἀργίαν ἐφοδιάζειν. ὥρι σε δὲ καὶ φυτειῶν μέτρα μάλ' ἐμπείρως, [6] τοὺς μὲν ἄλλο τι φυτεύοντας ἐν ἀγρῷ πέντε πόδας ἀπέχειν τοῦ γείτονος κελεύσας, τοὺς δὲ συκῆν ἢ ἐλαίαν ἐννέα. πορρωτέρω ρ γὰρ ἐξικνεῖται ταῦτα ταῖς ῥίζαις, καὶ οὐ πᾶσι γειτνιᾷ τοῖς φυτοῖς ἀσινῶς, ἀλλὰ καὶ τροφὴν παραιρεῖ ται καὶ βλάπτουσαν ἐνίοις ἀπορροὴν ἀφίησι. βόθρους δὲ καὶ τάφρους τὸν βουλόμενον ἐκέλευσεν ὀρύσσειν, ὅσον ἐμβάλλει βάθος, ἀφιστάμενον μῆκος τἀλλοτρίου καὶ μελισσῶν σμήνη καθιστάμενον ἀπέχειν τῶν ὑφ' ' ἑτέρου πρότερον ἱδρυμένων πόδας τριακοσίους. 30

Οι νόμοι του Σόλωνα για την διαχείριση των υδάτων αστικές περιοχές Όπου υπάρχει δημόσιο φρέαρ σε απόσταση ενός ιππικού (= 4 αττικά στάδια = 4 x 177,60 = 710,40 μέτρα) οι κάτοικοι μπορούν να το χρησιμοποιούν ελεύθερα. Εάν το φρέαρ αυτό βρίσκεται σε απόσταση μεγαλύτερη του ενός (1) ιππικού, τότε πρέπει να αναζητούν νερό από άλλη πηγή, ή να ανορύσσουν δικό τους φρέαρ. Αυτό εφαρμόζεται στις αγροτικές περιοχές κυρίως. Εάν στο κτήμα τους σκάψουν σε βάθος 10 οργιών (10 x 1,829 = 18,29 μέτρα) και δεν συναντήσουν υδάτινη φλέβα, δύνανται να αντλούν από το φρέαρ του γείτονά τους, δις της ημέρας, και μάλιστα τόσες ποσότητες που θα ικανοποιούν τις ημερήσιες ανάγκες του. Τα φρέατα πρέπει να απέχουν μεταξύ τους τουλάχιστον 22 μέτρα, και το βάθος τους να φθάνει μέχρι τα 20 μέτρα. Στη Νομοθεσία του Σόλωνος προβλέπετο και η σύσταση ίδιου σώματος για την επίβλεψη της τήρησης των νόμων, αλλά και για την εκτέλεση των απαραίτητων έργων για την εξασφάλιση νερού. Ο επικεφαλής αυτού του σώματος ήταν αιρετός και ονομάζετο «Κρηνών ρ Επιμελητής». Το αξίωμα αυτό,, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, έφερε και ο Θεμιστοκλής πριν από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Άλλα όργανα της υπηρεσίας αυτής ήταν ο «Υδρογνώμων» που είναι ο επιθεωρητής των τόπων που είχαν νερό καθώς και ο «Κρηνοφύλαξ» που είναι ο φύλακας των βρυσών που φρόντιζε για την ορθή και υγιεινή λειτουργία των κρηνών. Εξάλλου, όπως αναφέρει ο Πλάτων, είχαν θεσμοθετηθεί νόμοι που απαγόρευαν τις ρυπογόνες δραστηριότητες στον Ιλισσό, στον Κηφισό και στον Ηριδανό, τα τρία ποτάμια που διασχίζουν την Αθήνα 31

Υδραγωγεία Ευπαλίνειο όρυγμα 550 π.χ. Το συνολικό έργο (υδραγωγείο) ρ γ γ κατασκευάστηκε για την ύδρευση της πρωτεύουσας της Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο) από την πηγή των Αγιάδων. Ήταν έργο του μηχανικού Ευπαλίνου, από τα Μέγαρα και χρονολογείται στα 550 π.χ, επί τυραννίας Πολυκράτους. Αποτελείται (μεταξύ άλλων) από σήραγγα διαστάσεων περίπου 1.80 επί 1.80 μέτρα και μήκους 1036 μέτρων, που διασχίζει το όρος Άμπελος (σημερινό Κάστρο). Μέσα στην κύρια σήραγγα έχει σκαφτεί στο πλάι όρυγμα μέσα στο οποίο υπήρχε πήλινος αγωγός γ για την μεταφορά του νερού. Η κατασκευή έγινε από 2 ομάδες εργατών και διήρκεσε 10 χρόνια. 32

Υδραγωγεία Ευπαλίνειο όρυγμα 550 π.χ. Η παράκαμψη που εκτελέστηκε κατά την εκσκαφή του ορύγματος Τοπογραφική αποτύπωση του Ευπαλίνειου ορύγματος 33

Σας ευχαριστώ