Αναμνήζεις από ηο Μέλλον: Ο «Νέος» Διεθνής Καηαμεριζμός Εργαζίας

Αναμνήζεις από ηο Μέλλον: Ο «Νέος» Διεθνής Καηαμεριζμός Εργαζίας Θεφδσξνο Μαξηφιεο Αλ. Καζεγεηήο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο, Σκήκα Γεκφζηαο Γηνίθεζεο, Πάληεην Παλεπηζηήκην Προλογικό Σημείωμα Σν παξφλ θείκελν γξάθηεθε ην Ννέκβξην ηνπ 1999, κε αθνξκή ηελ επηθείκελε Γηάζθεςε Τπνπξγψλ ηνπ Παγθνζκίνπ Οξγαληζκνχ Δκπνξίνπ ζην ηάηι ησλ ΖΠΑ (30 Ννεκβξίνπ 1999), ε νπνία πέξαζε ζηελ ηζηνξία απφ ηελ άξλεζε εθπξνζψπσλ ηνπ «Νφηνπ» λα επζπγξακκηζηνχλ κε πξνηάζεηο ησλ ηζρπξνηέξσλ νηθνλνκηψλ ηνπ «Βνξξά», ηελ ηειηθή απνηπρία ηεο θαη, ηέινο, ηηο ζρεηηθά καδηθέο αληηδξάζεηο-δηαδειψζεηο πνπ πξνθάιεζε, άκεζα θαη έκκεζα (έρεη εθηηκεζεί φηη, ζην ηάηι, ήηαλ ηεο ηάμεο ησλ 50 ρηιηάδσλ αλζξψπσλ, θαη πεξηειάκβαλαλ «αθφκα θαη» αγξφηεο απφ ηελ Ηλδία θαη ηηο Φηιηππίλεο, ελψ απηέο ηεο Γέλνβαο, ηνλ Ηνχιην ηνπ 2001, κε αθνξκή ηε χλνδν Κνξπθήο ηνπ G8, ήηαλ ηεο ηάμεο ησλ 100 ρηιηάδσλ). Γεκνζηεχηεθε ζηα Τεηπάδια ηηρ Οικονομίαρ, 27-28/11/1999, ζει. 18, ηεο εθεκεξίδαο Ημεπηζία, θαη αλαδεκνζηεχηεθε ζην Μαξηφιεο, Θ. θαη ηακάηεο, Γ. (2000) Η Ενηόρ ΟΝΕ Εποσή, ζζ. 25-40, Αζήλα, ηάρπ. Θεψξεζα ζθφπηκν λα ην ζπκπεξηιάβσ ζηνλ παξφληα ηφκν, αθξηβψο επεηδή δελ δηαςεχζζεθε απφ ηηο εμειίμεηο. Κπξίσο, πξνέβιεςε, ζηε βάζε ζεκειησδψλ λφκσλ ηεο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο, ηα θξίζηκα, δνκηθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη ν «Νφηνο» ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο (θαη απηφο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο), ην ξφιν ηνπ ΓΝΣ, έηζη αθξηβψο φπσο ηνλ είδακε πξφζθαηα (θαη) ζηελ Διιάδα, θαη ην επαθφινπζν εγρείξεκα νξηζκέλσλ ρσξψλ λα αθνινπζήζνπλ ηξνρηέο αλάπηπμεο πνπ δελ αληαπνθξίλνληαη ζηα αηηήκαηα-αμηψκαηα ηεο «παγθνζκηνπνίεζεο», δειαδή ηνπ λένπ δηεζλνχο θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο (παξά ηνλ βαζηθά ηδεαιηζηηθφ, θαηά ηελ άπνςή κνπ, ραξαθηήξα ηνπ, ην πιαίζην πξνηάζεσλ πνπ δηακφξθσζε ε χλνδνο Κνξπθήο ηνπ Παγθφζκηνπ Κνηλσληθνχ Φφξνπκ ζηε Βξαδηιία, ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 2002, αληαλαθιά, ζε θάπνην βαζκφ, φια ηα πξναλαθεξζέληα δεηήκαηα). Βεβαίσο, ν γηα ηα ηφηε δεδνκέλα λένο θαηακεξηζκφο δελ είλαη πηα ηφζν λένο. Γηα απηφ ε ελ ιφγσ ιέμε ηνπνζεηείηαη, ζηνλ παξφληα ηίηιν ηνπ θεηκέλνπ, εληφο εηζαγσγηθψλ. Μάιηζηα, φπνπ δελ απνδείρζεθε δπλαηφ λα θπξηαξρήζεη κέζα απφ ηελ ίδηα ηνπ ηελ απην-αλάπηπμε θαη ηελ αληίζηνηρή ηεο ηδενινγία, δειαδή κέζσ 1

ζπλαίλεζεο, επηζηξαηεχζεθαλ άιια κέζα, ηα νπνία ζηφρεπζαλ αθφκα θαη ζηελ θαηάιπζε ηεο εζληθήο θπξηαξρίαο θαη ζε αληίζεζε κε άιιεο επνρέο επελδχζεθαλ κε ηελ έλλνηα ηνπ «αλζξσπηζκνχ ή ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ» (γηα κία ζρεηηθή ηνπνζέηεζε, ε νπνία επίζεο δελ δηαςεχζζεθε απφ ηηο εμειίμεηο, βιέπε ηακάηεο, 1999). Σφζν ε παιαηφηεξε έλλνηα «ησλ βνκβψλ ηπιηγκέλσλ κε δάραξε» φζν θαη νη λεφηεξεο πεξί «Κξαηψλ Σαξαμηψλ» («Rogue States») ή «Άμνλα ηνπ Καθνχ» («Axis of Evil») κάιινλ δελ απνδίδνπλ επαξθψο φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο ζχγρξνλεο πξαγκαηηθφηεηαο. Αληηζέησο, ε απφ ηελ ακεξηθαληθή δηπισκαηία εηζαρζείζα, ην 2003, ηδέα ηεο «Μεγάιεο Μέζεο Αλαηνιήο» («Greater Middle East Initiative»), ε νπνία εθηείλεηαη γεσγξαθηθά απφ ην «Μάγξεκπ» (Αιγεξία, Ληβχε, Μαξφθν, Μαπξηηαλία, Σπλεζία) έσο ηελ Κεληξηθή Αζία (δειαδή, ζηα ζχλνξα ηνπ Αθγαληζηάλ θαη ηνπ Παθηζηάλ κε ηελ Κίλα θαη ηελ Ηλδία, αληηζηνίρσο), θαη ζηνρεχεη ζηελ αιιαγή ησλ πνιηηηθψλ δνκψλ ζηα εκπιεθφκελα «Απνηπρεκέλα Κξάηε» («Failed States») θαη ζηελ εγθαζίδξπζε ηεο «Γεκνθξαηίαο ηεο (θεθαιαηνθξαηηθήο) Αγνξάο», θαίλεηαη λα αληηζηνηρεί θαιχηεξα ζηηο παξαηεξνχκελεο, θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, εμειίμεηο (πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ πξνζθάησλ, θαηά ηηο αξρέο ηνπ 2011). Ηδίσο, εάλ ν παξαηεξεηήο ζπλεθηηκήζεη (και ζε φξνπο δηεζλνχο ρσξνηαμίαο), πξψηνλ, ηε δεκηνπξγία ηνπ «πκθψλνπ ηεο αγθάεο» (2001), δειαδή, ηε ζπκκαρία αλάκεζα ζε Καδαθζηάλ, Κίλα, Κηξγηδηζηάλ, Οπδκπεθηζηάλ, Ρσζία θαη Σαηδηθηζηάλ, ε νπνία αθνξά ζε δεηήκαηα αζθαιείαο θαη αλάπηπμεο ηεο Κεληξηθήο Αζίαο (σο παξαηεξεηέο κεηέρνπλ ε Ηλδία, ην Ηξάλ, ε Μνγγνιία θαη ην Παθηζηάλ) θαη, δεχηεξνλ, ηε ζχζηαζε (2004), απφ ηε Βελεδνπέια θαη ηελ Κνχβα, θαη ηελ πεξαηηέξσ, βαζκηαία, δηεχξπλζε, κε άιια έμη θξάηε (κεηαμχ ησλ νπνίσλ ε Βνιηβία, ην Δθνπαδφξ θαη ε Νηθαξάγνπα), ηεο «Μπνιηβαξηαλήο πκκαρίαο γηα ηνπο Λανχο ηεο Ακεξηθήο» (ALBA, ζηα ηζπαληθά), ε νπνία αθνξά ζε ζπλνιηθφ πιεζπζκφ ηεο ηάμεο ησλ 70 εθαηνκκπξίσλ θαη ζπληζηά, ζχκθσλα κε ηηο δηαθεξχμεηο ηεο, κνξθή νηθνλνκηθήο νινθιήξσζεο πνπ βαζίδεηαη ζηελ ακνηβαία νηθνλνκηθή βνήζεηα, ζηνλ αληηπξαγκαηηζκφ θαη ζηε κεγηζηνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο επεκεξίαο, παπά ζηελ απειεπζέξσζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθά ξπζκηδφκελνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ, δειαδή ζηε κεγηζηνπνίεζε ηνπ πνζνζηνχ θέξδνπο (κάιινλ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη σο παξαηεξεηήο κεηέρεη θαη ε πξία). Σε «ζηηγκή» φπνπ ηα ζεκάδηα αλάθακςεο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο δελ είλαη ηζρπξά, ε Πνξηνγαιία βξίζθεηαη, έπεηηα απφ ηελ Διιάδα θαη ηελ Ηξιαλδία, ζηνλ πξνζάιακν ηεο «Σξφηθαο», ελψ ν πξσζππνπξγφο ηεο παξαηηείηαη, ζην Βέιγην, κία ρψξα κε έληνλα δεκνζηνλνκηθά πξνβιήκαηα θαη δηαθνξνπνηεκέλα επίπεδα αλάπηπμεο, δελ δχλαηαη, επί 9 κήλεο, λα ζρεκαηηζζεί 2

νκνζπνλδηαθή θπβέξλεζε, ιφγσ δηάζηαζεο, φπσο ιέγεηαη, αλάκεζα ζηα γαιιφθσλα θαη ηα θιακαλδηθά θφκκαηα (ελψ πθίζηαληαη πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ αθφκα θαη ηε δηρνηφκεζε), ζε πξνεγκέλεο ρψξεο (Γαιιία, Αγγιία, ΖΠΑ) μεζπνχλ καδηθέο αληηδξάζεηο γηα ηηο πεξηθνπέο ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα, φιε κάιινλ ε «Μεγάιε Μέζε Αλαηνιή» βξίζθεηαη ζε αλαβξαζκφ, θαη, ηέινο, ην πκβνχιην Αζθαιείαο ηνπ ΟΖΔ απνθαζίδεη (18 Μαξηίνπ 2011, κε ηελ απνρή ηεο Βξαδηιίαο, Γεξκαλίαο, Ηλδίαο, Κίλαο θαη Ρσζίαο) ηε δηελέξγεηα αλζξσπηζηηθψλ βνκβαξδηζκψλ ζηε Ληβχε, κία θπζηθή θαηαζηξνθή ζηελ Ηαπσλία ηείλεη λα κεηαζηνηρεησζεί, ζηε βάζε, αθξηβψο, ηνπ ραξαθηεξηζηηθνχ γλσξίζκαηνο ηεο «δεκνθξαηίαο ηεο (θεθαιαηνθξαηηθήο) αγνξάο», δειαδή ηεο επηδίσμεο κεγηζηνπνίεζεο ηνπ αηνκηθνχ πνζνζηνχ θέξδνπο-ειαρηζηνπνίεζεο ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο αλά κνλάδα πξντφληνο, ζε ππξεληθφ φιεζξν. Καη ε θπβέξλεζε ηεο Ηαπσλίαο, ελψ δελ είλαη ζε ζέζε λα εγγπεζεί ηελ αζθάιεηα ηνπ δηθνχ ηεο «ακάρνπ πιεζπζκνχ», εθθξάδεη δεκνζίσο ηελ εζηθή ζπκπαξάηαμή ηεο κε ηνπο βνκβαξδηζκνχο πνπ ζηνρεχνπλ, φπσο ππνζηεξίδεηαη, ζηελ αζθάιεηα ηνπ ακάρνπ πιεζπζκνχ ηεο Ληβχεο. Πξφθεηηαη, ζπλνιηθά, γηα ηδηάδνπζα, πνιπεπίπεδε έληαζε αλάκεζα ζε «θξάηε πνπ έρνπλ πεξάζεη ζηε Μεηα-Ηζηνξία θαη ζε θξάηε πνπ βξίζθνληαη αθφκα κέζα ζηελ Ηζηνξία» (à la Fukuyama, 1993) ή γηα ζεκείν θακπήο ζηελ αλάπηπμε ηεο πιαλεηηθά δεζπφδνπζαο «αμηαθήο κνξθήο»; Ζ παξνχζα εθδνρή δηαθέξεη ειάρηζηα απφ ηελ αξρηθή: έγηλαλ θάπνηεο ζπληαθηηθέο αιιαγέο, ελψ πξνζηέζεθαλ νξηζκέλεο δηεπθξηλήζεηο θαη αξθεηέο βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο. Ωζηφζν, θαη απηή επηδηψθεη λα κελ πεξηέρεη αξιολογικέρ θξίζεηο. 1. Ειζαγωγή Σν Γηεζλέο Οηθνλνκηθφ χζηεκα (Γ.Ο.. εθεμήο) ζπγθξνηείηαη απφ (i) αληζφκεηξα αλεπηπγκέλνπο εζληθνχο θνηλσληθνχο ζρεκαηηζκνχο, ζηνπο νπνίνπο θπξηαξρεί ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο, θαη (ii) απφ ην ζχλνιν ησλ εκπνξηθψλ θαη θεθαιαηαθψλ ησλ δηαπινθψλ. Οη εζληθνί θνηλσληθνί ζρεκαηηζκνί απνηεινχλ ηα ζηνηρεία ηνπ Γ.Ο... Υαξαθηεξίδνληαη απφ ηελ θπξηαξρία ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο, ε νπνία ζπληζηά ην πξσηεχνλ γλψξηζκά ησλ, θαη απφ ηελ «αληζφκεηξε αλάπηπμε», ε νπνία ζπληζηά ην παξάγσγν γλψξηζκά ησλ. Σέινο, νη εκπνξηθέο θαη θεθαιαηαθέο δηαπινθέο αλάκεζα ζηνπο επηκέξνπο εζληθνχο θνηλσληθνχο ζρεκαηηζκνχο ζπγθξνηνχλ ηηο άκεζα αληηιεπηέο θαη, ζπλεπψο, ηηο εξωηεπικέρ ζρέζεηο ηνπ Γ.Ο... Ζ κειέηε θάζε ζπζηήκαηνο νθείιεη λα εθθηλεί απφ ηελ αλάιπζε ησλ εμσηεξηθψλ ζρέζεψλ ηνπ, νη νπνίεο είλαη ζρεηηθά απιέο, θαηά θαλφλα, θαη 3

εκπεηξηθά παξαηεξήζηκεο, θαη λα θαηαιήγεη ζηελ αλάδεημε ησλ βαζχηεξσλ θαη, ζπλεπψο, εζωηεπικών ζρέζεψλ ηνπ. Πξφθεηηαη γηα ηηο ζρέζεηο εθείλεο, ζηηο νπνίεο απνηππψλεηαη ε «νπζία» ηνπ ππφ κειέηε ζπζηήκαηνο [1]. Πξάγκαηη, µηα ζπλεθηηθή ινγηθή θαη ηζηνξηθή πξαγκάηεπζε ησλ εμσηεξηθψλ ζρέζεσλ ηνπ Γ.Ο.. είλαη ζε ζέζε λα απνδείμεη φηη ε θχξηα εζσηεξηθή ζρέζε ηνπ είλαη θαζαπηή ανηιθαηική, δηφηη πξφθεηηαη γηα ζρέζε αλάκεζα ζηελ ηάζε δηεζλνπνίεζεο ηνπ θεθαιαίνπ (ε νπνία απνξξέεη απφ ην πξναλαθεξζέλ «πξσηεχνλ γλψξηζκα») θαη ηελ εζληθή ζπγθξφηεζε ηνπ θεθαιαίνπ (ζηελ νπνία αληηζηνηρνχλ νη επηκέξνπο θξαηηθέο ζηαζεξνπνηεηηθέο παξεκβάζεηο, ζην επίπεδν ηεο δηεζλνχο αγνξάο, θαη ε νπνία ζρεηίδεηαη άκεζα µε ην πξναλαθεξζέλ «παξάγσγν γλψξηζκα»). Ωο εθ ηνχηνπ, ηα θαηλφκελα εθείλα, ηα νπνία πξνζηδηάδνπλ ζην Γ.Ο.., δελ κπνξεί παξά λα έρνπλ εγγελψο αληηθαηηθφ ραξαθηήξα, δηφηη ζπληζηνχλ εθδειψζεηο θαη ηξφπνπο χπαξμεο απηήο ηεο αληηθαηηθήο ζρέζεο. Απηά είλαη: (i) ε αλαγθαηφηεηα πξαγκαηνπνίεζεο θξαηηθψλ ζηαζεξνπνηεηηθψλ παξεκβάζεσλ, νη νπνίεο απνδεηθλχνληαη, φκσο, ζηελ πξάμε ζρεηηθά αλαπνηειεζκαηηθέο, (ii) ε αλαγθαηφηεηα αιιά θαη ε δπζρέξεηα ζπληνληζκνχ ησλ επηκέξνπο αλεμάξηεησλ εζληθψλ θξαηηθψλ παξεκβάζεσλ, (iii) νη απφπεηξεο αιιά θαη ε αδπλακία επίιπζεο ηνπ δηεζλνχο λνκηζκαηηθνχ πξνβιήκαηνο, θαη, ηέινο, (iv) ε δπλακηθή αιιά θαη ηα φξηα ηεο δηαδηθαζίαο ζρεκαηηζκνχ ππεξεζληθψλ ελψζεσλ. ην παξφλ θείκελν πξνζδηνξίδνληαη νη επηπηψζεηο πνπ ζα έρεη ζην Γ.Ο.. ε πξναγφκελε απφ ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Δκπνξίνπ (Π.Ο.Δ. εθεμήο) δηαδηθαζία απειεπζέξσζεο ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ. πγθεθξηκέλα, ππνζηεξίδεηαη φηη ε ελ ιφγσ δηαδηθαζία ζα νμχλεη απνθαζηζηηθά ηε ζεκειηψδε αληίθαζε ηνπ ζπζηήκαηνο. ηελ ελφηεηα πνπ αθνινπζεί αλαπηχζζεηαη ν βαζηθφο λφκνο πνπ δηέπεη ην δηεζλή θαηακεξηζκφ-ζπλδπαζκφ ηεο εξγαζίαο. Δλ ζπλερεία δηεξεπλάηαη ην δήηεκα ησλ νθειψλ θαη ησλ δεκηψλ, πνπ πξνθχπηνπλ γηα ηηο εζληθέο νηθνλνκίεο, απφ ηελ απειεπζέξσζε ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ. Σέινο, ηα ζπκπεξάζκαηα ηεο αλάιπζεο ζπλδένληαη µε ηε δηαδηθαζία πνπ πξνάγεη ν Π.Ο.Δ.. 2. Απόλσηο και ζσγκριηικό πλεονέκηημα Όπσο εμάγεηαη απφ ηελ αλάγλσζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, νη θχξηεο παξαλνήζεηο γχξσ απφ ην θαηλφκελν ησλ δηεζλψλ αληαιιαγψλ είλαη νη αθφινπζεο: Π1. Οξηζκέλεο εζληθέο νηθνλνκίεο, θαηά βάζε απηέο ησλ ιεγνκέλσλ κηθξψλ ρσξψλ, ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπγθξηηηθά ρακειή παξαγσγηθφηεηα ηεο 4

εξγαζίαο θαη ηνπ θεθαιαίνπ. Ωο εθ ηνχηνπ, αδπλαηνχλ λα επηβηψζνπλ ζην πιαίζην ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ (γλσζηφ σο «επηρείξεκα ππέξ ηεο απνκφλσζεο»). Π2. Οξηζκέλεο εζληθέο νηθνλνκίεο βαζίδνπλ ηελ επηβίσζή ησλ, ζην πιαίζην ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ, ζηε δηακφξθσζε ελφο ζπγθξηηηθά ρακεινχ επηπέδνπ πξαγκαηηθψλ κηζζψλ (γλσζηφ σο «επηρείξεκα ηεο ππακεηβφκελεο (ή θηελήο) εξγαζίαο») [2]. Γηα λα ήηαλ νξζφ ην «επηρείξεκα ππέξ ηεο απνκφλσζεο» ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ µε ρακειή παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο θαη ηνπ θεθαιαίνπ, ζα έπξεπε, θαη ζα αξθνχζε, λα ηζρχνπλ ηαπηνρξφλσο ηα εμήο: 1. Κάζε κείσζε (αχμεζε) ησλ ελ ιφγσ κεγεζψλ παξαγσγηθφηεηαο, ελφο νπνηνπδήπνηε θιάδνπ, νδεγεί ζε αχμεζε (κείσζε) ησλ ηηκψλ ησλ εκπνξεπκάησλ πνπ παξάγεη ν θιάδνο απηφο. 2. Σα ελ ιφγσ κεγέζε παξαγσγηθφηεηαο δελ εμαξηψληαη απφ ηηο ηηκέο ησλ εκπνξεπκάησλ, θαη είλαη, έηζη, δπλαηφλ λα νξηζηνχλ σο πιηθά-θπζηθά κεγέζε, ηα νπνία εμαξηψληαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο ηερληθέο ζπλζήθεο παξαγσγήο. 3. Μφλνλ εθείλνη νη θιάδνη κίαο εζληθήο νηθνλνκίαο, ησλ νπνίσλ νη ηηκέο είλαη, ζε θαηάζηαζε απηάξθεηαο, ρακειφηεξεο ή ίζεο ησλ αληηζηνίρσλ ηηκψλ πνπ έρνπλ ήδε δηακνξθσζεί ζηε δηεζλή αγνξά, είλαη δπλαηφλ λα επηβηψζνπλ ζηε δηεζλή αγνξά. Οη δχν πξψηεο απφ ηηο πξναλαθεξζείζεο πξνυπνζέζεηο ηζρχνο ηνπ επηρεηξήκαηνο δελ είλαη, σο γλσζηφλ, δεδνκέλεο [3]. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε θαηά ζεηξά ηξίηε πξνυπφζεζε ζα ήηαλ δεδνκέλε εάλ, θαη µφλν εάλ, ζηε δηεζλή αγνξά ιεηηνπξγνχζε ζπλεπεία ηεο δηεζλνχο, απξφζθνπηεο θηλεηηθφηεηαο ηεο εξγαζίαο θαη ηνπ θεθαιαίνπ ηάζε δηακφξθσζεο ελδνθιαδηθά (θαη πεξαηηέξσ δηαθιαδηθά) εληαίνπ πνζνζηνχ θέξδνπο θαη πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ. ε µηα ηέηνηα πεξίπησζε, ν δηεζλήο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο ζα δηεπφηαλ απφ ην λφκν εθείλν πνπ δηέπεη ηνλ εζληθφ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο, ήηνη απφ ην ζκηζηαλφ λφκν (Α. Smith) ηνπ απολύηος πιενλεθηήκαηνο. ην πιαίζην θάζε εθνικήρ αγνξάο, θαη αθξηβψο επεηδή, ζε ζπλζήθεο ηέλειος αληαγσληζκνχ, ε ελ ιφγσ ηάζε ιεηηνπξγεί απξφζθνπηα (ηφζν ζην ελδνθιαδηθφ φζν θαη ζην δηαθιαδηθφ επίπεδν), επηβηψλνπλ καθξνπξφζεζκα κφλνλ εθείλεο νη επηρεηξήζεηο, νη νπνίεο εκθαλίδνπλ απφιπην πιενλέθηεκα. Γειαδή, κφλνλ εθείλεο νη επηρεηξήζεηο, νη νπνίεο είλαη ζε ζέζε ρσξίο λα κεηψλεηαη ην πνζνζηφ θέξδνπο ησλ θαη ην πξαγκαηηθφ σξνκίζζην πνπ θαηαβάιινπλ λα πξνζθέξνπλ ηα εκπνξεχκαηά ησλ ζε ρακειφηεξεο ηηκέο απφ εθείλεο πνπ ήδε επηθξαηνχλ. Όιεο νη ππφινηπεο επηρεηξήζεηο επηβηψλνπλ κφλνλ ζην βαζκφ πνπ νη έρνπζεο απφιπην πιενλέθηεκα επηρεηξήζεηο αδπλαηνχλ λα θαιχςνπλ ηε ζπλνιηθή δήηεζε ηνπ θιάδνπ, ελψ, φζν νη ππφινηπεο επηρεηξήζεηο 5

ζπλερίδνπλ ηε ιεηηνπξγία ησλ, ζηηο έρνπζεο απφιπην πιενλέθηεκα επηρεηξήζεηο αληηζηνηρεί έλα πνζνζηφ θέξδνπο, ην νπνίν ππεξβαίλεη ην πνζνζηφ θέξδνπο ηνπ αληηζηνίρνπ θιάδνπ (εκθαλίδνπλ, δειαδή, ηα ιεγφκελα ππεξθέξδε) [4]. Αληηζέησο, αθφκε θαη ζην πιαίζην κίαο απαιιαγκέλεο απφ θάζε θξαηηθή παξέκβαζε διεθνούρ αγνξάο (ελ απνπζία, δειαδή, ειέγρσλ ζηηο θηλήζεηο ρξεκαηηθψλ θεθαιαίσλ, δαζκψλ, θφξσλ, επηδνηήζεσλ, πνζνηηθψλ πεξηνξηζκψλ ζηηο εηζαγσγέο, ζπλαιιαγκαηηθψλ πνιηηηθψλ θ.ιπ.) δελ ιεηηνπξγεί ηάζε δηακφξθσζεο εληαίνπ πνζνζηνχ θέξδνπο θαη εληαίνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ. Θα κπνξνχζε, βέβαηα, λα ιερζεί φηη, επεηδή ε ελ γέλεη αλάπηπμε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο ελ κέξεη πξναπαηηεί θαη ελ κέξεη ζπλεπάγεηαη ηε δηεπξπκέλα αλαπαξαγφκελε δηεζλνπνίεζε ηνπ θεθαιαίνπ θαη επεηδή απηή ε ηειεπηαία ηείλεη, µε ηε ζεηξά ηεο, λα ελεξγνπνηεί ηελ ηάζε δηακφξθσζεο εληαίνπ πνζνζηνχ θέξδνπο, έπεηαη φηη ε ηάζε δηακφξθσζεο εληαίνπ πνζνζηνχ θέξδνπο είλαη ζεσξεηηθά (έζησ) ππαξθηή ζην επίπεδν ηεο δηεζλνχο αγνξάο. Αθφκε, φκσο, θαη αλ είραλ έηζη ηα πξάγκαηα, δελ είλαη δπλαηφλ λα ζεσξεζεί ππαξθηή ε ηάζε δηακφξθσζεο εληαίνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ, δηφηη ε θηλεηηθφηεηα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζε παγκόζμια θιίκαθα είλαη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλε. Δάλ, κάιηζηα, ιάβνπκε ππφςε ηηο θξαηηθέο παξεκβάζεηο, πξνθχπηεη φηη θακία απφ απηέο ηηο ηάζεηο δελ είλαη ππαγμαηικά δεδνκέλε. ε ηειηθή αλάιπζε, επνκέλσο, φια απηά ζεκαίλνπλ φηη, φζν ε αληίθαζε αλάκεζα ζηελ ηάζε δηεζλνπνίεζεο θαη ηελ εζληθή ζπγθξφηεζε ηνπ θεθαιαίνπ δεν έσει επιλςθεί, ν δηεζλήο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο δελ δηέπεηαη απφ ην λφκν ηνπ απφιπηνπ πιενλεθηήκαηνο. Όπσο είλαη γλσζηφ, απφ ηνλ D. Ricardo θαη κεηά (παξφηη ε ζχλνιε ζεσξία ηνπ γηα ην δηεζλέο εκπφξην δελ ήηαλ απαιιαγκέλε απφ πξνβιήκαηα, µε θπξηφηεξν απηφ πνπ ζα επηζεκάλνπλε ζηελ ηξίηε ελφηεηα ηνπ παξφληνο), ν δηεζλήο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο αθνινπζεί ην λφκν ηνπ ζςγκπιηικού πιενλεθηήκαηνο. Δπεηδή, πξψηνλ, ην πνζνζηφ θέξδνπο θάζε επηρείξεζεο απνηειεί αχμνπζα ζπλάξηεζε ησλ ιφγσλ πνπ νξίδνληαη αλάκεζα ζηηο ηηκέο ησλ εθξνψλ θαη ηηο ηηκέο ησλ εηζξνψλ ηεο θαη, δεχηεξνλ, νη επηρεηξήζεηο πνπ ιεηηνπξγνχλ ζην εζσηεξηθφ δηαθνξεηηθψλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαθνξεηηθά πνζνζηά θέξδνπο θαη πξαγκαηηθά σξνκίζζηα, έπεηαη φηη: 1. Τθίζηαληαη άπεηξνη ιφγνη δηεζλνχο αληαιιαγήο ησλ εκπνξεπκάησλ νη νπνίνη εγγπψληαη ηελ αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ θέξδνπο ηφζν ζηηο εκεδαπέο φζν και ζηηο αιινδαπέο επηρεηξήζεηο. 2. Κάζε εζληθή νηθνλνκία εμεηδηθεχεηαη ζηα εκπνξεχκαηα εθείλα ηα νπνία παξάγεη ζπγθξηηηθά (θαη φρη απνιχησο) θηελφηεξα. Γηα απηφ αθξηβψο, ζην πιαίζην ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο, θαη ρσξίο λα απαηηείηαη θαλελφο είδνπο θξαηηθή παξέκβαζε, φρη κφλνλ επηβηψλνπλ νη έρνπζεο, ζε δηεζλείο φξνπο, 6

απφιπην κεηνλέθηεκα επηρεηξήζεηο, αιιά θαη ηνπο αληηζηνηρεί έλα πςειφηεξν πνζνζηφ θέξδνπο απφ απηφ πνπ ζα ηνπο αληηζηνηρνχζε ζηελ πεξίπησζε εθείλε, θαηά ηελ νπνία ζα πεξηφξηδαλ ηε ιεηηνπξγία ησλ ζην πιαίζην ηεο εζληθήο αγνξάο. Γηακέζνπ, ινηπφλ, ησλ δηεζλψλ αληαιιαγψλ, ηφζν νη εκεδαπέο φζν θαη νη αιινδαπέο επηρεηξήζεηο απνθηνχλ ζπγθξηηηθά θηελφηεξα ηηο εηζξνέο ησλ (ζε κέζα παξαγσγήο ή/θαη ζε κηζζηαθά εκπνξεχκαηα), ζπκπηέδνπλ, έηζη, ην θφζηνο παξαγσγήο αλά κνλάδα παξαγφκελνπ πξντφληνο θαη, ηειηθά, απμάλνπλ ην πνζνζηφ θέξδνπο ησλ. Γηαθνξεηηθά εηπσκέλν, ην δηεζλέο εκπφξην ζπληζηά µηα έκκεζε, πην θεξδνθφξα, κέζνδν παξαγσγήο θαη ηζνδπλακεί, ινγηθά, µε ηερλνινγηθή πξφνδν. Γηφηη, µε ζηαζεξφ ην πξαγκαηηθφ σξνκίζζην, κφλνλ δηακέζνπ ηεο ηερλνινγηθήο πξνφδνπ είλαη δπλαηφλ νη ιεηηνπξγνχζεο ζε θαζεζηψο απηάξθεηαο επηρεηξήζεηο λα απμάλνπλ καθξνπξφζεζκα ην πνζνζηφ θέξδνπο ησλ. Απνδείρζεθε, ινηπφλ, φηη ην «επηρείξεκα ππέξ ηεο απνκφλσζεο» είλαη εζθαικέλν. Σψξα, γηα λα ήηαλ νξζφ ην «επηρείξεκα ηεο ππακεηβφκελεο εξγαζίαο», ζα έπξεπε λα ηζρχεη ην εμήο: Ζ δηεζλήο αληαγσληζηηθφηεηα κίαο εζληθήο νηθνλνκίαο ζπλδέεηαη επζέσο µε ην χςνο ηνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ θαη, κάιηζηα, θαηά ηξφπν πνπ θάζε κείσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ νδεγεί ζε αχμεζε ηεο δηεζλνχο αληαγσληζηηθφηεηαο. Γείμακε ήδε φηη ε ιεγφκελε δηεζλήο αληαγσληζηηθφηεηα δελ θαζνξίδεηαη απφ ην απφιπην πιενλέθηεκα, αιιά απφ ην ζπγθξηηηθφ θαη, επνκέλσο, απφ ηε ζρέζε δηάηαμεο αλάκεζα ζηηο ζρεηηθέο ηηκέο ησλ εκπνξεπκάησλ (ήηνη ηνπο εγρψξηνπο ιφγνπο αληαιιαγήο) ζηελ εκεδαπή θαη ηελ αιινδαπή νηθνλνκία (ή ελ γέλεη αλάκεζα ζηελ εκεδαπή θαη ζηνλ ππφινηπν θφζκν). Φαίλεηαη, ινηπφλ, φηη φινη φζνη επηθαινχληαη ην ελ ιφγσ επηρείξεκα, ππνλννχλ ην εμήο: θάζε κείσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ νδεγεί ζηε κείσζε ησλ απφιπησλ ηηκψλ φισλ ησλ εκπνξεπκάησλ, θαη επεηδή ε δηεζλήο αληαγσληζηηθφηεηα θαζνξίδεηαη απφ ηηο απφιπηεο ηηκέο, έπεηαη φηη απηή βειηηψλεηαη. Όζνη, ινηπφλ, ην επηθαινχληαη, αθελφο, αλαπαξάγνπλ ηε ζεκειηψδε παξαλφεζε πνπ ελέρεηαη ζην ιεγφκελν «επηρείξεκα ππέξ ηεο απνκφλσζεο» θαη, αθεηέξνπ, δηαηείλνληαη ηελ χπαξμε κίαο «αληίζηξνθεο» ζπζρέηηζεο αλάκεζα ζην χςνο ησλ απνιχησλ ηηκψλ θαη ζην χςνο ηνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ. Μπνξεί λα απνδεηρζεί φηη ε ελ ιφγσ ζπζρέηηζε είλαη αλχπαξθηε (φπσο είρε επηζεκαλζεί ήδε απφ ηνλ Ρηθάξλην, [1821] 1938, ζει. 41) θαη φηη, κάιηζηα, δελ είλαη απίζαλν, φηαλ ππάξρνπλ ελαιιαθηηθέο κέζνδνηηερληθέο παξαγσγήο, ζε δχν δηαθνξεηηθά χςε ηνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ λα αληηζηνηρνχλ αθξηβψο νη ίδηεο απφιπηεο ηηκέο εκπνξεπκάησλ (φπσο απνδείρζεθε, θαηά πξψηνλ, απφ ηνλ Sraffa, 1960, ch. 12 βιέπε θαη, γηα παξάδεηγκα, Pasinetti, [1977] 1991, θεθ. 6). ηε γεληθή πεξίπησζε, ε κείσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ σξνκηζζίνπ κεηαβάιιεη θαηά µε κνλνζήκαλην ηξφπν ηηο 7

ζρεηηθέο ηηκέο ησλ εκπνξεπκάησλ θαη, έηζη, ηα ππνζχλνια ησλ εκπνξεπκάησλ ηα νπνία µία εζληθή νηθνλνκία παξάγεη ζπγθξηηηθά θζελφηεξα [5]. Απνδείρζεθε, ινηπφλ, φηη θαη απηφ ην επηρείξεκα είλαη εζθαικέλν [6]. 3. Οθέλη και ζημίες από ηο ελεύθερο διεθνές εμπόριο Γλσξίδνπκε, µε θάζε δπλαηή αθξίβεηα, φηη, ζηνλ κεθαλαιοκπαηικό ηξφπν παξαγσγήο, ε ηερλνινγηθή πξφνδνο, θαίηνη θαηά θαλφλα σθειεί ηηο επηρεηξήζεηο, δελ σθειεί αλαγθαζηηθά ην ζύνολο ηεο θνηλσλίαο. Μήπσο, ινηπφλ, ην ειεχζεξν εκπφξην, ην νπνίν ηζνδπλακεί, φπσο είδακε, µε ηερλνινγηθή πξφνδν, δελ σθειεί νξηζκέλεο απφ ηηο εζληθέο νηθνλνκίεο (ή θαη φιεο, ηαπηνρξφλσο) πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε απηφ; Δάλ, σζηφζν, ζπκβαίλεη θάηη ηέηνην, ηφηε γηαηί νη θπξίαξρεο (εθηφο ή εληφο εηζαγσγηθψλ) θαη ζρεηηθά αλεμάξηεηεο εζληθέο νηθνλνκίεο ζπκκεηέρνπλ ζην δηεζλή θαηακεξηζκφ εξγαζίαο; ε αληίζεζε φρη κφλνλ µε ηνλ ηζρπξηζκφ ηνπ Ricardo, πεξί χπαξμεο ακνηβαίσλ νθειψλ, αιιά θαη κε φ,ηη επηρεηξεί λα δηαθεξχμεη, πνηθηινηξφπσο, ν λενθηιειεπζεξηζκφο, βάζεη ηεο παξαδνζηαθήο λενθιαζηθήο νηθνλνκηθήο ζεσξίαο, απνδεηθλχνληαη ηα εμήο: 1. Σν ειεχζεξν εκπφξην ζε ζπλζήθεο ηέιεηνπ αληαγσληζκνχ, θαίηνη ζπλεπάγεηαη ηελ άλνδν ηνπ πνζνζηνχ θέξδνπο θαη, έηζη, σθειεί ηηο επηρεηξήζεηο, δελ σθειεί αλαγθαζηηθά θάζε εζληθή νηθνλνκία, δηφηη ελδέρεηαη λα νδεγεί ζε κείσζε ησλ δηαζεζίκσλ γηα θαηαλάισζε εκπνξεπκάησλ (θαζψο επίζεο θαη ηεο ζπλνιηθήο απαζρφιεζεο). Μάιηζηα, απηφ, δειαδή ε χπαξμε αξλεηηθνχ νθέινπο ή, αιιηψο, δεκίαο («negative gain from free trade»), δχλαηαη λα ηζρχεη θαη γηα όλερ, ηαπηνρξφλσο, ηηο εζληθέο νηθνλνκίεο [7]. 2. Σίπνηε δελ εγγπάηαη φηη ην ειεχζεξν εκπφξην ζε ζπλζήθεο ηέιεηνπ αληαγσληζκνχ πξνσζεί ηε ζχγθιηζε ησλ επηκέξνπο εζληθψλ νηθνλνκηψλ ζε φξνπο θαηαλνκήο θαη κεγέζπλζεο ηνπ εηζνδήκαηνο (ζε πην ηερληθνχο φξνπο, ην «ζεψξεκα εμίζσζεο ησλ ακνηβψλ ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο» δελ ηζρχεη). 3. Όηαλ θάζε εζληθή νηθνλνκία επηζσξεχεη ην ζχλνιν ηνπ ππεξπξντφληνο ηεο (θαη επνκέλσο δελ πθίζηαληαη θεθαιαηνθξάηεο, δηφηη απηνί πάληνηε θαηαλαιψλνπλ ηκήκα ηνπ ππεξπξντφληνο θαη, ζπλεπψο, δελ ην επηζσξεχνπλ πνηέ εμ νινθιήξνπ), ηφηε, ζε ζπλζήθεο ηέιεηνπ αληαγσληζκνχ, κφλνλ ακνηβαία νθέιε πξνθχπηνπλ απφ ην ειεχζεξν εκπφξην. Με άιια ιφγηα ην ειεχζεξν εκπφξην πνπ δεν βαζίδεηαη ζηε κεγηζηνπνίεζε ηνπ πνζνζηνχ θέξδνπο, αιιά ζηε κεγηζηνπνίεζε ηεο θαηαλάισζεο αλά απαζρνινχκελν θαη ζηελ πιήξε απαζρφιεζε ηεο εξγαζίαο, είλαη ακνηβαίσο επσθειέο [8]. 4. Ζ ελδερφκελε χπαξμε δεκηψλ γηα ην ζχλνιν ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ δελ είλαη δηφινπ παξάδνμε, αθξηβψο επεηδή, ζε ζπλζήθεο ειεχζεξνπ εκπνξίνπ, δεν 8

είλαη νη «ρψξεο» απηέο πνπ απνθαζίδνπλ ηε κεηαηξνπή ησλ ζε αλνηρηά θαη, άξα, αιιειεμαξηψκελα ππνζπζηήκαηα, αιιά νη θεθαιαηνθξάηεο, νη νπνίνη ζηνρεχνπλ, ππφ ηελ πίεζε ηνπ αληαγσληζκνχ (θαη «επί πνηλή ζαλάηνπ»), ζηε κεγηζηνπνίεζε ηνπ αηνκηθνχ πνζνζηνχ θέξδνπο ησλ. Οη επηπηψζεηο απηψλ ησλ αηνκηθψλ απνθάζεσλ ζηελ θαηαλάισζε θαη ζηελ αλεξγία απνηεινχλ, απιψο, παπάπλεςπερ επηπηψζεηο. 5. Ζ θαηαλνκή ησλ νθειψλ-δεκηψλ αλάκεζα ζηηο εζληθέο νηθνλνκίεο πξνζδηνξίδεηαη απφ ηηο ζρέζεηο ησλ επηπέδσλ αλάπηπμήο ησλ. Οη ελ ιφγσ ζρέζεηο δελ εθθξάδνπλ παξά δηαθνξέο ζηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο θαη ηνπ θεθαιαίνπ (νη νπνίεο θπξίσο εμαξηψληαη, µε ηε ζεηξά ησλ, απφ ηα πνζνζηά επηζψξεπζεο ησλ θεθαιαηνθξαηψλ θαη ηελ θαηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο), ζηε ζχλζεζε ηεο παξαγσγήο, ζηελ έθηαζε ησλ ιεγνκέλσλ εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ νηθνλνκηψλ θιίκαθαο, ζηηο εηζνδεκαηηθέο ειαζηηθφηεηεο δήηεζεο ησλ εμαγνκέλσλ εκπνξεπκάησλ, ζην χςνο ησλ σξνκηζζίσλ (σο έθθξαζε ηνπ ζπζρεηηζκνχ δχλακεο αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο θνηλσληθέο ηάμεηο) θαη ην ξπζκφ αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (ν νπνίνο εμαξηάηαη ελ κέξεη απφ ην χςνο ησλ σξνκηζζίσλ). 6. Δηδηθφηεξα, ε χπαξμε νηθνλνκηψλ θιίκαθαο, ε νπνία ηζηνξηθά θαη ινγηθά ζπλδέεηαη επζέσο µε ηελ εδξαίσζε κνξθψλ κνλνπσιηαθνχ θαη νιηγνπσιηαθνχ αληαγσληζκνχ, απνδεηθλχεη νξηζηηθά φηη ηα πεξί «ακνηβαίσλ νθειψλ» απφ ηελ απειεπζέξσζε ηνπ εκπνξίνπ ζπληζηνχλ ηδενιφγεκα. πγθεθξηκέλα, ε χπαξμε εζωηεπικών νηθνλνκηψλ θιίκαθαο, ε νπνία ραξαθηεξίδεη ηνπο θιάδνπο ρεκείαο, εμνπιηζκνχ γηα ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο, παξαγσγήο κεηάιισλ, θαηαζθεπήο κεραλψλ, ειεθηξνηερλίαο, απηνθηλεηνβηνκεραλίαο θαη ιεπηψλ κεραληθψλ θαηαζθεπψλ-νπηηθψλ, πξνάγεη ηελ έληνλε αλάπηπμε ηνπ ενδοκλαδικού εκπνξίνπ αλάκεζα ζε εζληθέο νηθνλνκίεο µε παξφκνην, θαη πξνθαλψο πςειφ, επίπεδν ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο. Καηά ζπλέπεηα, νη εζληθέο νηθνλνκίεο µε ζπγθξηηηθά ρακειφ επίπεδν ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο πεξηνξίδνληαη, αλαγθαζηηθά, ζηελ αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ αλάκεζα ζηνπο ιεγφκελνπο παξαδνζηαθνχο θιάδνπο (δηαηξνθή, πθαληνπξγία, έλδπζε, θαηεξγαζία δεξκάησλ, πξψηεο χιεο). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε χπαξμε εξωηεπικών νηθνλνκηψλ παγηψλεη ηνλ ήδε ηζηνξηθά δηακνξθσκέλν δηεζλή θαηακεξηζκφ, δηφηη απνηξέπεη µηα εζληθή νηθνλνκία απφ ηελ παξαγσγή εκπνξεπκάησλ, ζηα νπνία θα κπνξνχζε λα εκθαλίζεη ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα. ηηο πεξηπηψζεηο, κάιηζηα, πνπ ζπλδπάδεηαη µε ηελ απειεπζέξσζε ηεο θίλεζεο ησλ ρξεκαηηθψλ θεθαιαίσλ θαη ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηα φξηα κίαο δηεζλνχο πεξηνρήο (π.ρ. ΟΝΔ), ελεξγνπνηεί µία έληνλα απηνηξνθνδνηνπκέλε δηαδηθαζία αληζφκεηξεο αλάπηπμεο ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ, ην ηειηθφ απνηέιεζκα ηεο νπνίαο είλαη ε επηβίσζε ησλ ρσξψλ θαη 9

ησλ πεξηθεξεηψλ πνπ δηαζέηνπλ απφιπην πιενλέθηεκα (θαη κφλνλ). Δπεηδή ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο έρεη κεηαβεί, νξηζηηθά θαη ακεηάθιεηα, ζηε θάζε θπξηαξρίαο κνξθψλ αηεινχο αληαγσληζκνχ, ην δήηεκα δελ πεξηνξίδεηαη ζην φηη µε ην ειεχζεξν εκπφξην ελδέρεηαη λα εκθαλίδνληαη δεκίεο. Σν νπζηψδεο εληνπίδεηαη, πιένλ, ζην φηη έλα ζχλνιν εζληθψλ νηθνλνκηψλ ππνβαζκίδεηαη, απφ θάζε άπνςε, ζην εζσηεξηθφ ηνπ δηεζλνχο θαηακεξηζκνχ. Γηαθαίλεηαη, ινηπφλ, φηη δηεπξχλεηαη θαη βαζαίλεη ε «θάζεηε» θαη ε «νξηδφληηα» δηαίξεζε ηνπ θφζκνπ. Ζ «θάζεηε» δηαίξεζε αθνξά ζηε δηαθιαδηθή εμεηδίθεπζε αλάκεζα ζε πξνεγκέλεο θαη κε νηθνλνκίεο, θαη ε «νξηδφληηα» δηαίξεζε αθνξά, απφ ηε κία πιεπξά, ζηελ ελδνθιαδηθή εμεηδίθεπζε αλάκεζα ζε πξνεγκέλεο, θαη κφλνλ, νηθνλνκίεο θαη, απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηε δηαθιαδηθή εμεηδίθεπζε αλάκεζα ζε κε πξνεγκέλεο, θαη κφλνλ, νηθνλνκίεο. Έηζη, εγείξνληαη ζνβαξέο ακθηβνιίεο γηα ην εάλ, πξαθηηθά, ε «παγθνζκηνπνίεζε» ζπληζηά νηθνλνκηθή ή, θπξίσο, ηδενινγηθή δηαδηθαζία ελνπνίεζεο ηνπ Γ.Ο... 7. Βαζηδφκελεο ζε δαζκνινγηθέο θαη µε δαζκνινγηθέο κνξθέο πξνζηαζίαο, νη εζληθέο εκπνξηθέο πνιηηηθέο είλαη ζε ζέζε λα εμαιείςνπλ ηηο δεκίεο απφ ην εκπφξην θαη λα πξνάγνπλ ηηο ελ δπλάκεη επεξγεηηθέο επηπηψζεηο ηνπ ζηε κεγέζπλζε ηνπ εηζνδήκαηνο. Βεβαίσο, ν ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή απηψλ ησλ πνιηηηθψλ δελ είλαη απιφ θαη εληαίν γηα θάζε ρψξα δήηεκα. Τπάξρνπλ, σζηφζν, ζνβαξέο ελδείμεηο φηη πξέπεη λα θαηεπζχλνληαη πξνο εθείλνπο ηνπο θιάδνπο νη νπνίνη, αθελφο, δελ αληηπξνζσπεχνπλ ηφζν ην άκεζν-ζηαηηθφ ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα ηεο νηθνλνκίαο φζν ην καθξνρξφλην-δπλακηθφ ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα απηήο θαη, αθεηέξνπ, ραξαθηεξίδνληαη απφ ηαρεία ηερλνινγηθή αλάπηπμε, ζεκαληηθή δπλαηφηεηα εθκεηάιιεπζεο ησλ νηθνλνκηψλ θιίκαθαο, παξαγσγή δηαρεφκελεο, ζηνπο ππνινίπνπο ηνκείο, ηερλνινγηθήο γλψζεο θαη πςειή εηζνδεκαηηθή ειαζηηθφηεηα δήηεζεο. Σέινο, ν ζςνηονιζμόρ ησλ εκπνξηθψλ πνιηηηθψλ αλάκεζα ζηηο ππνβαζκηδφκελεο ζην εζσηεξηθφ ηνπ ππάξρνληνο δηεζλνχο θαηακεξηζκνχ εζληθέο νηθνλνκίεο εκθαλίδεηαη σο ε κνλαδηθή, ξεαιηζηηθή θαη αλαγθαία (γηα ηηο ρψξεο απηέο) επηινγή, ε νπνία ζπγθεληξψλεη, επηπιένλ, ηηο κέγηζηεο δπλαηέο πξνυπνζέζεηο επηηπρίαο [9]. 4. Ο Π.Ο.Ε και ο διεθνής καηαμεριζμός εργαζίας Σν πεξηερφκελν ηνπ λένπ γχξνπ δηαπξαγκαηεχζεσλ γηα ηελ απειεπζέξσζε ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ, νη νπνίεο ζα αξρίζνπλ ζηηο 30/11/1999 ζην ηάηι ησλ ΖΠΑ, ππφ ηελ αηγίδα ηνπ Π.Ο.Δ., είλαη γλσζηφ ζηε γεληθή ηνπ γξακκή. Οη πξνεγνχκελνη γχξνη δηαπξαγκαηεχζεσλ, νη νπνίνη μεθίλεζαλ µε ηηο «πλνκηιίεο ηεο Οπξνπγνπάεο» (1986), νδήγεζαλ, νπζηαζηηθά, ζηελ απειεπζέξσζε ηνπ εκπνξίνπ ησλ βηνκεραληθψλ πξντφλησλ. ην πιαίζην ηνπ 10

λένπ γχξνπ ζα επηρεηξεζεί, πξψηνλ, ε απειεπζέξσζε ησλ ππεξεζηψλ (πξνσζείηαη απφ ηηο ΖΠΑ, ελψ αληηδξά θπξίσο ε Ηαπσλία, ε νπνία εμάγεη ειάρηζηεο ππεξεζίεο) θαη ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ (πξνσζείηαη απφ ηηο ΖΠΑ, ελψ αληηδξά θπξίσο ε ΔΔ, ηεο νπνίαο ε ζρεηηθή παξαγσγή είλαη ζεκαληηθή θαη ζηεξίδεηαη απφ ηελ Κνηλή Αγξνηηθή Πνιηηηθή) θαη, δεχηεξνλ, ε παγίσζε ηνπ πξνβαδίζκαηνο ησλ πεξηζζφηεξν αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ ζηνλ ηνκέα ηεο ηερλνινγίαο (ε νπνία κεηαθξάδεηαη ζε κνλνπψιεζε ησλ δηεζλψλ αγνξψλ θαη ζε κνληκνπνίεζε ηεο δπλαηφηεηαο απφζπαζεο ππεξθεξδψλ), µέζσ ηεο δηάηαμεο πεξί πξνζηαζίαο ησλ «δηθαησκάησλ πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο», φζνλ αθνξά, θπξίσο, ζηηο ελζσκαησκέλεο θαη δπλάκελεο λα ελζσκαησζνχλ ζηα πξντφληα ηερλνινγηθέο θαηλνηνκίεο (πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ πξντφλησλ ηεο θαξκαθνβηνκεραλίαο), θαζψο θαη ζην ινγηζκηθφ ησλ ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. Πνηα είλαη ε νπζία ηνπ δεηήκαηνο; Καηά ηελ πξνζπάζεηα ππέξβαζεο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ε νπνία μέζπαζε ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη κεηαηξάπεθε, ελ ζπλερεία, ζε µηα «γεληθή θξίζε αλαπαξαγσγήο» [10], νη εγεκνληθέο, ζην εζσηεξηθφ ησλ ηξηψλ κεγάισλ ππεξεζληθψλ ελψζεσλ (EU, NAFTA, APEC), εζληθέο νηθνλνκίεο ηείλνπλ, ζε ζπλζήθεο θπξηαξρίαο κνλνπσιηαθψλ θαη νιηγνπσιηαθψλ κνξθψλ αληαγσληζκνχ, λα πξνάγνπλ έλαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ππαγφκελν ζην λφκν ηνπ απολύηος πιενλεθηήκαηνο δηεζλή θαηακεξηζκφ. ηε βάζε ηεο ζεσξεηηθήο αλάιπζεο πνπ πξνεγήζεθε, ν ραξαθηήξαο θαη νη ζπλέπεηεο απηήο ηεο δηαδηθαζίαο είλαη πξνθαλείο: Ο Π.Ο.Δ. δηεπζεηεί, αλαιφγσο µε ην ζπζρεηηζκφ δπλάκεσλ πνπ θάζε θνξά δηακνξθψλεηαη θαη ζην κέηξν ηνπ εθηθηνχ, ηηο ζρέζεηο αληαγσληζκνχ αλάκεζα ζηηο εγεκνληθέο εζληθέο νηθνλνκίεο θαη, ηαπηνρξφλσο, πξνσζεί ηε βέιηηζηε, γηα απηέο ηηο νηθνλνκίεο, γεληθή ζηξαηεγηθή ζην δηεζλέο επίπεδν, ε νπνία πξνο ην παξφλ θαη ρσξίο λα ππνηηκψληαη νη κεηαμχ ησλ αληηζέζεηο δελ είλαη άιιε απφ απηήλ ηεο απειεπζέξσζεο ηνπ εκπνξίνπ [11]. Γηφηη, δηακέζνπ ηεο απειεπζέξσζεο αλαβαζκίδεηαη θαζνξηζηηθά ε ζέζε ησλ, ηφζν ζην εζσηεξηθφ ησλ ππεξεζληθψλ ησλ ελψζεσλ φζν θαη ζε παγθφζκηα θιίκαθα (εηδηθά γηα ηελ ΟΝΔ, βιέπε θαη Μαξηφιεο, 1999α, β). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη εζληθέο νηθνλνκίεο πνπ ζπλεπεία ηεο απειεπζέξσζεο αλαδηαξζξψλνληαη, είηε ζα κεηαηξέπνληαη βαζκηαία ζε ζρεηηθά παξεθκαζκέλεο πεξηθέξεηεο ησλ ππεξεζληθψλ ελψζεσλ, ζηηο νπνίεο ππάγνληαη, είηε ζα πξνζηξέρνπλ, αξγά ή γξήγνξα, ζην δαλεηζκφ απφ ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα, θάησ απφ ηνπο φξνπο θαη ηελ επίβιεςε ηνπ ΓΝΣ, ην νπνίν θαη ζα επηβάιιεη έλα λέν γχξν παξάδνζεο ηνπ εζσηεξηθνχ θαη ηνπ εμσηεξηθνχ ηνκέα ησλ ελ ιφγσ νηθνλνκηψλ ζηηο «πγηείο δπλάκεηο» ηεο παγθφζκηαο αγνξάο. Γηα παξάδεηγκα, ζε πνηα εκπνξεχκαηα ε Διιάδα δηαζέηεη απφιπην πιενλέθηεκα θαη πνην ζα είλαη ην 11

εηδηθφ βάξνο ηεο εληφο ηεο ΟΝΔ, φηαλ, πξψηνλ, 9 θαη κφλνλ βηνκεραληθά πξντφληα ηεο θαιχπηνπλ πάλσ απφ ην 50% ησλ εμαγσγψλ ηεο, ελψ ν αληίζηνηρνο αξηζκφο είλαη 15 γηα ηελ Πνξηνγαιία, 24 γηα ηε Γαλία θαη 28 γηα ηελ Ηζπαλία, δεχηεξνλ, ηα αγξνηηθά πξντφληα θαιχπηνπλ πάλσ απφ ην 25% ησλ εμαγσγψλ ηεο, θαη, ηξίηνλ, ε δηαξθψο κεηνχκελε ζπκκεηνρή ησλ εμαγσγψλ ηεο ζην παγθφζκην εκπφξην πέξαζε απφ ην 0.27%, ην 1980, ζε 0.21%, ην 1994; 5. Σσμπεραζμαηικές παραηηρήζεις Σν 1848, ν K. Marx, ζην «Γηα ην Εήηεκα ηνπ Διεπζέξνπ Δκπνξίνπ», ιφγν ηνλ νπνίν εθθψλεζε ζε δεκφζηα ζπλεδξίαζε ηνπ «Γεκνθξαηηθνχ πλδέζκνπ Βξπμειιψλ», ππεξάζπηζε ην ειεχζεξν εκπφξην απέλαληη πξνζηαηεπηηζκφ (ζρεηηθά, βιέπε θαη Έλγθειο, [1888] 2000). Μεξηθά ρξφληα αξγφηεξα, ζην άξζξν ηνπ «Σα κειινληηθά απνηειέζκαηα ηεο βξεηαληθήο θπξηαξρίαο ζηηο Ηλδίεο» (1853), ηφληζε ηα εμήο: «Ξέξσ φηη ε αγγιηθή βηνκεραληθή αζηηθή ηάμε ζθνπεχεη λα πξνηθίζεη ηηο Ηλδίεο κε ζηδεξνδξφκνπο απνθιεηζηηθά θαη κφλν γηα λα ηξαβά απφ απηέο κε ειαηησκέλα έμνδα βακβάθη θαη άιιεο πξψηεο χιεο γηα ηα εξγνζηάζηά ηεο. Όηαλ φκσο έρεη θαλείο κπάζεη ηηο κεραλέο ζηηο κεηαθνξέο κίαο ρψξαο πνπ δηαζέηεη ζίδεξν θαη θάξβνπλν, δελ είλαη πηα ζε ζέζε λα ηελ εκπνδίζεη λα θαηαζθεπάζεη η ίδια ηέηνηεο κεραλέο. Γελ κπνξεί θαλείο λα ζπληεξήζεη έλα ζηδεξνδξνκηθφ δίρηπ ζε κία απέξαληε ρψξα, ρσξίο λα εηζάγεη όλερ εθείλεο ηηο βηνκεραληθέο κεζφδνπο πνπ είλαη αλαγθαίεο γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ άκεζσλ θαη θαζεκεξηλψλ αλαγθψλ ησλ ζηδεξνδξνκηθψλ κεηαθνξψλ απ ηηο νπνίεο πξνθχπηεη ε αλάγθε λα ρξεζηκνπνηεζνχλ κεραλέο θαη ζε θιάδνπο ηεο βηνκεραλίαο πνπ δελ ζπλδένληαη άκεζα κε ηνπο ζηδεξνδξφκνπο. Γη απηφ νη ζηδεξφδξνκνη ζα γίλνπλ ζηηο Ηλδίεο πξαγκαηηθά ν πξφδξνκνο ηεο ζύγσπονηρ βιομησανίαρ.» (Μαξμ θαη Έλγθειο, ρ.ρ., ζει. 415 πξφζζεηε έκθαζε). Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην 1961, δειαδή αθνχ κεζνιάβεζαλ δχν παγθφζκηνη πφιεκνη θαη μέζπαζε πιήζνο αληηαπνηθηνθξαηηθψλ θαη εζληθναπειεπζεξσηηθψλ θηλεκάησλ, ν ζεκαληηθφο καξμηζηήο νηθνλνκνιφγνο Oscar Lange, ζε µηα αμηνζεκείσηε, απφ πνιιέο απφςεηο, ζεηξά δηαιέμεψλ ηνπ ζηελ Κεληξηθή Σξάπεδα ηεο Αηγχπηνπ, πξνζδηφξηζε µε ζαθήλεηα ηνπο ανηικειμενικούρ ιφγνπο πνπ ψζεζαλ νξηζκέλεο ρψξεο ζην λα αθνινπζήζνπλ ελαιιαθηηθά, δηαθξηηά απφ ην θιαζηθά θεθαιαηνθξαηηθφ, πξφηππα νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη δηεζλνχο ζπλεξγαζίαο, ήηνη φπσο ηα απνθάιεζε ν ίδηνο ην «ζνζηαιηζηηθφ» θαη ην «εζληθφ επαλαζηαηηθφ πξφηππν, ην νπνίν εκθαλίδεηαη, απφ κφλν ηνπ, ζε ρψξεο πνπ ρεηξαθεηνχληαη απφ απνηθηαθή ή εκηαπνηθηαθή εμάξηεζε»: «Οη ζεκειησηέο ηνπ ζχγρξνλνπ επηζηεκνληθνχ ζνζηαιηζκνχ, ν Μαξμ θαη ν Έλγθειο, πίζηεπαλ φηη φιεο νη ρψξεο έπξεπε λα πεξάζνπλ απφ έλα ζηάδην θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο, 12

ζαλ πξνυπφζεζε γηα ηελ εμέιημε ηεο ζνζηαιηζηηθήο θνηλσλίαο. [ ] Αιιά απφ ηελ ηζηνξηθή εμπειπία [δειαδή, απφ ηα γεγνλφηα θαη φρη απφ ηδεαιηζηηθέο αλαδεηήζεηο ή επηζπκίεο Θ. Μ.] γλσξίδνπκε φηη έρνπλ εκθαληζηεί θαη άιια πξφηππα νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ζηηο ζνζηαιηζηηθέο ρψξεο θαη, πην πξφζθαηα, ζηηο ρψξεο πνπ ηηο δηέθξηλα ζαλ ηηο εζληθέο επαλαζηαηηθέο ρψξεο. Μπνξνχκε λα ξσηήζνπκε: ηη ζπλέβε, ηη έθακε ηνλ θαπηηαιηζηηθφ δξφκν αλάπηπμεο αδιάβαηο γηα ηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ ησλ ππαλάπηπθησλ ρσξψλ θαη εξανάγκαζε ηηο ρψξεο ηνχηεο λα ηξαβήμνπλ άιινπο δξφκνπο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο; Ζ απάληεζε είλαη φηη ππεηζήιζε έλαο καινούπγιορ παξάγνληαο. Ο παξάγνληαο ηνχηνο είλαη ε αλάπηπμε ηνπ μονοπωλιακού θαπηηαιηζκνχ θαη ηνπ ιμπεπιαλιζμού. Ο κνλνπσιηαθφο θαπηηαιηζκφο θαη ν ηκπεξηαιηζκφο έθαλαλ αδύναηη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ παξαδνζηαθνχ πξνηχπνπ ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο γηα ηηο ππαλάπηπθηεο ρψξεο. Σνχην ζπκβαίλεη γηα αξθεηνχο ιφγνπο. Ο πην ζεκαληηθφο είλαη απηφο: κε ηελ αλάπηπμε ησλ κεγάισλ θαπηηαιηζηηθψλ κνλνπσιίσλ ζηηο εγεηηθέο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, νη θαπηηαιηζηέο απηψλ ησλ ρσξψλ έραζαλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα αλαπηπμηαθέο επελδχζεηο ζηηο ιηγφηεξν αλεπηπγκέλεο ρψξεο, δηφηη νη επελδχζεηο ηνχηεο απεηινχζαλ ηηο εδξαησκέλεο μονοπωλιακέρ ηοςρ θέζειρ. πλεπψο νη επελδχζεηο θεθαιαίνπ ησλ ππεξαλαπηπγκέλσλ ρσξψλ ζηηο ππαλάπηπθηεο ρψξεο απνθηνχζαλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα. Καηεπζχλνληαλ θπξίσο πξνο ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ θπζηθψλ πινπηνπαξαγσγηθψλ πφξσλ γηα λα ηνπο ρξεζηκνπνηήζνπλ ζαλ πξψηεο χιεο ζηηο βηνκεραλίεο ησλ αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ, θαη πξνο ηελ αλάπηπμε ηεο παξαγσγήο ηξνθίκσλ ζηηο ππαλάπηπθηεο ρψξεο γηα λα ηξέθεηαη ν πιεζπζκφο ησλ αλεπηπγκέλσλ θαπηηαιηζηηθψλ ρσξψλ. Δπίζεο θαηεπζχλνληαλ πξνο ηελ αλάπηπμε ηεο νηθνλνκηθήο ππνδνκήο, φπσο είλαη νη κεηαθνξέο, ηα ιηκάληα, θαη άιιεο δηεπθνιχλζεηο, πνπ απαηηεί ε δηαηήξεζε ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ κε ηηο ππαλάπηπθηεο ρψξεο. Καηά ζπλέπεηα νη νηθνλνκίεο ησλ ππαλάπηπθησλ ρσξψλ έγηλαλ μονόπλεςπερ νηθνλνκίεο πξψησλ πιψλ θαη εμαγσγήο ηξνθίκσλ. Σα θέξδε πνπ απνκπδνχζε ην μέλν θεθάιαην απφ ηηο ρψξεο απηέο δεν ηα ρξεζηκνπνηνχζε γηα επαλεπελδχζεηο ζε ηούηερ ηηο ρψξεο, αιιά ηα έζηειλε πίζσ ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο ηνπ. Καη αλ θακηά θνξά ηα ρξεζηκνπνηνχζε γηα επελδχζεηο ζηηο ππαλάπηπθηεο ρψξεο, ηα επέλδπε ζηελ παξαγσγή πξψησλ πιψλ, ηξνθίκσλ θαη γηα ηε δεκηνπξγία ππνδνκήο. Γελ ηα ρξεζηκνπνηνχζε γηα βηνκεραληθέο επελδχζεηο ζε επξχηεξε θιίκαθα, νη νπνίεο, θαζψο μέξνπκε απφ ηελ πείξα, είλαη ν πξαγκαηηθφο δπλακηθφο παξάγνληαο ηεο ζχγρξνλεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο [βιέπε θαη Thirlwall, 2001, ibid. Θ. Μ.]. Απηή είλαη ε πξσηαξρηθή αηηία πνπ νη ππαλάπηπθηεο ρψξεο δελ κπφξεζαλ λ αθνινπζήζνπλ ην θιαζζηθφ θαπηηαιηζηηθφ κνλνπάηη ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Δπηπιένλ ππήξραλ πξφζζεηνη παξάγνληεο. Γηα πολιηικούρ ιφγνπο νη 13

κεγάιεο θαπηηαιηζηηθέο δπλάκεηο ππνζηήξηδαλ ηα θενπδαξρηθά ζηνηρεία ησλ ππαλάπηπθησλ ρσξψλ, ζα κέζν γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο ηνπο επηξξνήο. Σνχην ζήθσλε έλα αθφκε εκπφδην γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ ρσξψλ απηψλ. Ζ επαλάιεςε ηνπ θιαζζηθνχ πξνηχπνπ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ζηηο ππαλάπηπθηεο ρψξεο, κε κεξηθέο εμαηξέζεηο, αποδείσηηκε αδχλαηε. αλ απνηέιεζκα, λέα πξφηππα νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο εκθαλίζηεθαλ.» (Lange, 1974, Γνθίκην 1 πξφζζεηε έκθαζε. Βιέπε θαη Νηνκπ, [1963] 1984). Ζ αδπλακία πηνζέηεζεο ηνπ θιαζηθνχ πξνηχπνπ αλάπηπμεο (ην νπνίν επηρείξεζε λα ζπιιάβεη θαη λα αλάγεη ζε παγθφζκηα λνκνηέιεηα ε ζεσξία ησλ «ζηαδίσλ κεγέζπλζεο» ηνπ Rostow, 1960) ζρεηίδεηαη άκεζα, ινηπφλ, κε ηε βαζκηαία κεηάβαζε (θαηά κήθνο ηεο παξαηεηακέλεο δηεζλνχο χθεζεο ηεο πεξηφδνπ 1873-1895) ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ζπζηήκαηνο πξνο ηνλ κνλνπσιηαθφ αληαγσληζκφ. Απηφ είλαη φ,ηη αθξηβψο ιεζκνλνχλ φζνη επηθαινχληαη ηηο πξναλαθεξζείζεο (ή παξφκνηεο) ηνπνζεηήζεηο ηνπ Marx θαη ηνπ Engels (νη νπνίνη δελ πξφιαβαλ, βέβαηα, λα δνπλ απηήλ ηε κεηάβαζε ή, αληηζηνίρσο, ηελ νινθιήξσζε θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο), πξνθεηκέλνπ λα παξνπζηάζνπλ ηελ «παγθνζκηνπνίεζε» (πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ππεξεζληθψλ νινθιεξψζεσλ ηχπνπ ΟΝΔ) σο αλαπφθεπθηε θαη πξννδεπηηθή δηαδηθαζία, ηφζν γηα ηελ αλζξσπφηεηα, γεληθά, φζν θαη γηα ηηο ιηγφηεξν αλεπηπγκέλεο νηθνλνκίεο, εηδηθά. ηελ ηξέρνπζα πεξίνδν νμχλεηαη απνθαζηζηηθά, φπσο ππνζηεξίρζεθε, ε ζεκειηψδεο αληίθαζε ηνπ Γ.Ο.., δηφηη ε αληζφκεηξε αλάπηπμε δηαπιέθεηαη µε ηελ ελ γέλεη ππνβάζκηζε ελφο ζπλφινπ εζληθψλ νηθνλνκηψλ. Θα κεηαηξαπεί, άξαγε, ζε αληίζεζε θαη ζα εκθαληζηνχλ, σο άκεζε ή έκκεζε ζπλέπεηα απηήο ηεο θαηάζηαζεο, λέα ελαιιαθηηθά πξφηππα νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη δηεζλνχο ζπλεξγαζίαο; Απηφ είλαη ην ζεκαληηθφηεξν, ίζσο, δήηεκα ηεο ηξέρνπζαο πεξηφδνπ, ζην νπνίν δελ είλαη αθφκα δπλαηφλ, σζηφζν, λα δνζεί νξηζηηθή απάληεζε [12]. Ζ επηζήκαλζε φηη «[ε] αλαδήηεζε ελαιιαθηηθήο ιχζεο απένανηι ζηνλ θαπηηαιηζκφ είλαη κάηαηε ζ έλαλ θφζκν ηνλ νπνίν ε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία έρεη θπξηεχζεη πιήξσο [, ελψ] εθείλνη πνπ επηζπκνχλ λα κεηακνξθψζνπλ ηνλ θφζκν ζα πξέπεη λα εζηηάζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηε δπλαηφηεηα γηα αιιαγή μέζα ζηνλ θαπηηαιηζκφ» (Fulcher, 2006, ζει. 173) κνηάδεη λα είλαη εμαηξεηηθά νμπδεξθήο αιιά φρη αθιφλεηε. Σημειώζεις [1]. Πην αλαιπηηθά, βιέπε ην Γνθίκην 2 ηνπ παξφληνο. [2]. Κάζε άιιε παξαλφεζε δχλαηαη λα αλαρζεί ζε απηέο ηηο δχν, µε εμαίξεζε νξηζκέλεο κφλνλ πηπρέο ηνπ επηρεηξήκαηνο πεξί «άληζεο αληαιιαγήο θαη κεηαθνξάο 14

ππεξαμίαο», ην νπνίν ζρεηίδεηαη κε ηελ Π1. Γηα κία αλαιπηηθή θξηηηθή ηνπ, βιέπε Μαξηφιεο (2000). [3]. Βιέπε Rymes (1971), Steedman (1983), Kurz and Salvadori (1995, chs 4-5), ελψ γηα κία πξφζθαηε θξηηηθή δηεξεχλεζε, βιέπε Mariolis (2008). [4]. Αλαιπηηθά, βιέπε, γηα παξάδεηγκα, Μαξηφιεο (2010, Γνθίκην 10). [5]. Γηα πξφζθαηεο ζρεηηθέο εκπεηξηθέο κειέηεο, νη νπνίεο αθνξνχλ ζηηο νηθνλνκίεο ηεο Διιάδαο θαη ηεο Κίλαο, βιέπε Tsoulfidis and Mariolis (2007) θαη Mariolis and Tsoulfidis (2009), αληηζηνίρσο. [6]. Ο εμνηθεησκέλνο κε ηε ιεγφκελε «Καζαξή Θεσξία ηνπ Δμσηεξηθνχ Δκπνξίνπ» αλαγλψζηεο ζα έρεη αληηιεθζεί φηη ε επηρεηξεκαηνινγία καο δελ βαζίδεηαη κφλνλ ζηελ θπξίαξρε, λενθιαζηθή ζεσξία (βιέπε π.ρ. Krugman θαη Obstfeld, 2002, θεθ. 2-4) αιιά, θπξίσο, ζηε «λενξηθαξδηαλή» ή, αιιηψο, «ζξαθθαταλή» (Piero Sraffa) ζεσξία (βιέπε, θπξίσο, Parrinello, 1970, Mainwaring, 1974, Steedman, 1979, 1993, θαη Evans, 1989, ch. 6), ε νπνία εκπεξηέρεη ηελ πξψηε σο εηδηθή, θαη κάιινλ ηεηξηκκέλε, πεξίπησζε (βιέπε θαη Mariolis, 2004, Μαξηφιεο, 2005). [7]. Ζ ππεξάζπηζε ηεο «παγθνζκηνπνίεζεο» πνπ πξνζθέξνπλ νη Paul Krugman θαη Maurice Obstfeld, ζηε λέα αλαζεσξεκέλε έθδνζε ηνπ εγρεηξηδίνπ ησλ (βιέπε Krugman θαη Obstfeld, 2011, ηδίσο ζζ. 436-441), βαζίδεηαη, ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ, ζηελ παξάθακςε απηνχ, αθξηβψο, ηνπ (αληη-) ζεσξήκαηνο ηεο ζξαθθαταλήο ζεσξίαο. Καηά ηνπο ζπγγξαθείο, φπσο θαη θαηά ηελ θπξίαξρε νηθνλνκηθή ζεσξία, ην ειεχζεξν εκπφξην ζε ζπλζήθεο ηέιεηνπ αληαγσληζκνχ είλαη, καηανάγκην, ακνηβαίσο επσθειέο. [8]. Απηή ε πξφηαζε απνδείρζεθε, θαηά πξψηνλ, απφ ηνλ Lyn Mainwaring, ζην πιαίζην ηεο δηδαθηνξηθήο ηνπ δηαηξηβήο (βιέπε Mainwaring, 1974, pp. 80-84, θαζψο επίζεο θαη Steedman and Metcalfe, 1974), θαη απνξξέεη, άκεζα, απφ φ,ηη ειέρζε ζην ζεκείν 1 ηεο παξνχζεο ελφηεηαο. Γελ είκαη ζε ζέζε λα γλσξίδσ εάλ νη ζπκκεηέρνληεο ζηελ ALBA (βιέπε ην Πξνινγηθφ εκείσκα ηνπ παξφληνο θεηκέλνπ) δξνπλ κε γλψκνλα (θαη) απηά ηα πνξίζκαηα ηεο ζξαθθαταλήο ζεσξίαο. [9]. Γηα ηα ζεκεία 1 έσο θαη 4, βιέπε Steedman (1979, 1993) θαη Mariolis (2004, 2005a, b). Γηα ηα ζεκεία 5 έσο θαη 7, βιέπε Mainwaring (1976, 1991, Μέξνο 2), Ros (1990), Thirlwall (2001, ζζ. 328-334 θαη 344-350), Krugman θαη Obstfeld (2002, θεθ. 6 θαη 10-11) θαη Greenwald and Stiglitz (2006). [10]. Απηή ε έλλνηα ζπλαληάηαη ζηελ θιαζηθή αιιά θαη ζηε λεφηεξε καξμηζηηθή αλάιπζε: βιέπε, γηα παξάδεηγκα, Μπνπράξηλ ([1921] ρ.ρ., ζζ. 284-285) θαη, αληηζηνίρσο, O Connor ([1973] 1977). Δδψ, πάλησο, ρξεζηκνπνηείηαη ζε ζπκθσλία, πεξηζζφηεξν, κε ηελ αλάιπζε ηνπ ηακάηε ([1979] 1993, θεθ. 10, 1999), θαη ηα ππνδείγκαηα πνπ ζπγθξνηήζεθαλ ζην Mariolis et al. (2010) θαη Μαξηφιεο (2010, ζζ. 344-348). [11]. Ωο παξάδεηγκα, πνπ ελέρεη αληηθαηηθέο πιεπξέο, ζα κπνξνχζε λα αλαθεξζεί φηη, ην Μάξηην ηνπ 2002, νη ΖΠΑ επέβαιαλ δαζκφ ηεο ηάμεο ηνπ 30% ζηα πξντφληα ράιπβα, ππνζηεξίδνληαο φηη ν θιάδνο αληηκεησπίδεη έληνλν αληαγσληζκφ θαη απαηηείηαη ρξφλνο γηα ηελ αλαδηνξγάλσζή ηνπ. Έπεηηα απφ πξνζθπγέο ηεο ΔΔ, Ηαπσλίαο, Κίλαο θαη Ν. Κνξέαο, ν Π.Ο.Δ. έθξηλε, ηνλ Ηνχιην ηνπ 2003, φηη ε ελ ιφγσ 15

επηβνιή ήηαλ αδηθαηνιφγεηε (!), ελψ ε ΔΔ απείιεζε, κε ηελ άδεηα ηνπ Π.Ο.Δ. (!), φηη ζα επέβαιε, σο αληίπνηλα, δαζκνχο ηεο ηάμεο ησλ 2 εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ ζε πξντφληα ησλ ΖΠΑ. Σειηθά, ην Γεθέκβξην ηνπ 2003, νη ηειεπηαίεο εμάιεηςαλ ηνπο δαζκνχο. Άιια, ζπλαθή, παξαδείγκαηα είλαη νη δηακάρεο ζην εκπφξην ηεο κπαλάλαο, φπνπ εκπιέθνληαη, επί πάλσ απφ κία δεθαεηία, νη ΔΔ, ΖΠΑ θαη ρψξεο ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο, ε αληίδξαζε ηεο Βξαδηιίαο (2005) πξνο ηηο επηδνηήζεηο ησλ βακβαθνπαξαγσγψλ ζηηο ΖΠΑ, θαη, ηέινο, ε απνηπρία ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ πνπ μεθίλεζαλ κε ηνλ «Γχξν ηεο Νηφρα» (2001) θαη θαηέιεμαλ ζηε «πλάληεζε ηνπ Πφηζδακ» (2007), φπνπ αληηπαξαηέζεθαλ νη ΔΔ-ΖΠΑ κε ηηο Βξαδηιία-Ηλδία. [12]. Ζ ιέμε «νξηζηηθή» πξνζηέζεθε ζηελ παξνχζα εθδνρή ηνπ θεηκέλνπ, ιακβάλνληαο ππφςε ηηο ζρεηηθέο εμειίμεηο πνπ κεζνιάβεζαλ. Αναθορές Έλγθειο, Φ. ([1888] 2000) Πξφινγνο ζην έξγν ηνπ Κ. Μαξμ «Γηα ην δήηεκα ηνπ Διεπζέξνπ Δκπνξίνπ», Κομμοςνιζηική Επιθεώπηζη, 4, ζζ. 109-131. Evans, H. D. (1989) Comparative Advantage and Growth. Trade and Development in Theory and Practice, New York, Harvester Wheatsheaf. Fulcher, J. (2006) Καπιηαλιζμόρ, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα. Fukuyama, F. (1993) Το Τέλορ ηηρ Ιζηοπίαρ και ο Τελεςηαίορ Άνθπωπορ, Αζήλα, Ληβάλεο. Greenwald, B. and Stiglitz, J. (2006) Helping infant economies grow: foundations of trade policies for developing countries, The American Economic Review, 96, pp. 141-146. Krugman, P. θαη Obstfeld, M. (2002) Διεθνήρ Οικονομική, ηφκνο 1, Αζήλα, Κξηηηθή. Krugman, P. θαη Obstfeld, M. (2011) Διεθνήρ Οικονομική, ηφκνο 1, Αζήλα, Κξηηηθή. Kurz, H. D. and Salvadori, N. (1995) Theory of Production. A Long-Period Analysis, Cambridge, Cambridge University Press. Lange Ο. ([1961] 1974) Οικονομικόρ Σσεδιαζμόρ και Πολιηικέρ Σσέζειρ, Αζήλα, Κάιβνο. Μαξηφιεο, Θ. (1999α) ρεηηθά κε νξηζκέλεο ζεσξεηηθέο αληηιήςεηο γηα ην Δπξσπατθφ Ννκηζκαηηθφ χζηεκα, ζην: Μαξηφιεο, Θ. θαη ηακάηεο, Γ. (1999) Ο.Ν.Ε. και Νεοθιλελεύθεπη Πολιηική, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα. Μαξηφιεο, Θ. (1999β) Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή θαη Ννκηζκαηηθή Έλσζε, ζην: Μαξηφιεο, Θ. θαη ηακάηεο, Γ. (1999) Ο.Ν.Ε. και Νεοθιλελεύθεπη Πολιηική, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα. Μαξηφιεο, Θ. (2000) Μεηαθνξά ππεξαμίαο θαη δηεζλήο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο, Οςηοπία, η. 41, ζζ. 137-145. Μαξηφιεο, Θ. (2005) Απσέρ Θεωπίαρ Εξωηεπικού Εμποπίος, mimeo (αλαζεσξεκέλε κνξθή νκφηηηιεο εξγαζίαο πνπ δεκνζηεχζεθε ζηα Τεηπάδια Επγαζίαρ, αξ. 57 (2003) Αζήλα, Πάληεην Παλεπηζηήκην). Μαξηφιεο, Θ. (2010) Δοκίμια ζηη Λογική Ιζηοπία ηηρ Πολιηικήρ Οικονομίαρ, Αζήλα, Matura. 16

Μαξμ, Κ. θαη Έλγθειο, Φ., ρ.ρ., Διαλεσηά Έπγα, ηφκνο 1, Αζήλα, Μπνπράξηλ, Ν. ([1921] ρ.ρ.) Θεωπία ηος Ιζηοπικού Υλιζμού, Αζήλα, Αλαγλσζηίδεο Νηνκπ, Μ. (1984) Οικονομική Ανάπηςξη και Υπανάπηςκηερ Φώπερ, Αζήλα, Κάιβνο. Mainwaring, L. (1974) A Neo-Ricardian Analysis of Trade, Ph.D. thesis, University of Manchester, Mimeo. Mainwaring, L. (1976) The correction of the neo-ricardian trade losses, Economia Internazionale/International Economics, 29, pp. 92-99. Mainwaring, L. (1991) Dynamics of Uneven Development, Aldershot, Edward Elgar. Mariolis, T. (2004) Pure joint production and international trade: a note, Cambridge Journal of Economics, 28, pp. 449-456. Mariolis, T. (2005a) Endogenous growth and ambiguous steady-state gains from free trade, Indian Development Review. An International Journal of Development Economics, 3, pp. 15-27. Mariolis, T. (2005b) A neo-ricardian critique of the traditional static theory of trade, customs unions and common markets, in: V. B. Jugale (ed.) World Trade Organisation and Indian Economic Reforms, vol. 1, Delhi, Serials Publications. Mariolis, T. (2008) Heterogeneous capital goods and the Harrod-Balassa-Samuelson effect, Metroeconomica, 59, pp. 238-248. Mariolis, T. and Tsoulfidis, L. (2009) Decomposing the changes in production prices into capital-intensity and price effects: theory and evidence from the Chinese economy, Contributions to Political Economy, 28, pp. 1-22. Mariolis, T., Soklis, G. and Groza, E. (2010) An input-output approach to the estimation of the maximum attainable economic dependency ratio in four European economies, MPRA Paper No. 22661 (http://mpra.ub.uni-muenchen.de/22661/1/mpra_paper_22661.pdf). O Connor, J. ([1973] 1977) Η Οικονομική Κπίζη ηος Κπάηοςρ, Αζήλα, Παπαδήζεο. Parrinello, S. (1970) Introduzione ad una teoria neoricardiana del commercio internazionale, Studi Economici, 25, pp. 267-321. Pasinetti, L. ([1977] 1991) Παπαδόζειρ Θεωπίαρ ηηρ Παπαγωγήρ, Αζήλα, Κξηηηθή. Ricardo, D. ([1821] 1938), Απσαί Πολιηικήρ Οικονομίαρ και Φοπολογίαρ, Αζήλα, Γθνβφζηεο. Ros, J. (1990) Trade, growth and the pattern of specialization, in: K. Bharadwaj and B. Schefold (eds) Essays on Piero Sraffa: Critical Perspectives on the Revival of Classical Theory, London, Unwin Hyman. Rostow, W. W. (1960) The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto, Cambridge, Cambridge University Press. Rymes, T. K. (1971) On Concepts of Capital and Technical Change, Cambridge, Cambridge University Press. ηακάηεο, Γ. ([1979] 1993) Τεσνολογική Εξέλιξη και Ποζοζηό Κέπδοςρ ζηον Marx, Αζήλα, Κξηηηθή. 17

ηακάηεο, Γ. (1999) Θέζεηο γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο ακεξηθαλν-επξσπατθήο επίζεζεο θαηά ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ζην: Μαξηφιεο, Θ. θαη ηακάηεο, Γ. (2000) Η Ενηόρ ΟΝΕ Εποσή, Αζήλα, ηάρπ. ηακάηεο, Γ. (1999) Με αλαπαξαγσγηθέο δαπάλεο, θξαηηθέο δαπάλεο, θνηλσληθή αλαπαξαγσγή θαη θεξδνθνξία θεθαιαίνπ, ζην: Μαξηφιεο, Θ. θαη ηακάηεο, Γ. (1999) Ο.Ν.Ε. και Νεοθιλελεύθεπη Πολιηική, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα. Steedman Η. (1993) Διεθνέρ Εμπόπιο, Αζήλα, Κξηηηθή. Sraffa, P. (1960) Production of Commodities by Means of Commodities. Prelude to a Critique of Economic Theory, Cambridge, Cambridge University Press (ειιεληθή έθδνζε (1985): Θεζζαινλίθε, χγρξνλα Θέκαηα). Steedman, I. (ed.) (1979) Fundamental Issues in Trade Theory, London, Macmillan. Steedman, I. (1983) On the measurement and aggregation of productivity increase, Metroeconomica, 35, pp. 223-233. Steedman, I. and Metcalfe, J. S. (1974) The golden rule and the gain from trade, in: I. Steedman (ed.) (1979) Fundamental Issues in Trade Theory, London, Macmillan. Thirlwall, A. P. (2001) Μεγέθςνζη και Ανάπηςξη, ηφκνο 1, Αζήλα, Παπαδήζεο. Tsoulfidis, L. and Mariolis, T. (2007) Labour values, prices of production and the effects of income distribution: evidence from the Greek economy, Economic Systems Research, 19, pp. 425-437. 18