ΔΠΙΣΗΜΟΝΙΚΗ ΔΣΑΙΡΔΙΑ ΚΟΙΝΧΝΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ 4 Ο δηεζλέο επηζηεκνληθφ ζπλέδξην Ο ΡΟΛΟ ΣΗ ΚΟΙΝΧΝΙΚΗ ΠΟΛΙΣΙΚΗ ΗΜΔΡΑ: ΚΡΙΣΙΚΔ ΠΡΟΔΓΓΙΔΙ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΔΙ Αζήλα, 10-11 Ννεκβξίνπ 2011 ΜΕΛΕΣΩΝΣΑ ΣΗ ΙΩΠΗΡΗ ΤΜΒΑΗ ΕΡΓΑΙΑ Απιζηείδηρ Αζππούληρ Πάληεην Παλεπηζηήκην Σκήκα Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο Πεπίλητη: Σα ηειεπηαία ρξφληα παξνπζηάδνληαη ξαγδαίεο κεηαβνιέο ζηε θχζε ηεο εξγαζίαο θαη ζηα θαζεζηψηα απαζρφιεζεο. Σν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ κεηαβάιιεηαη θαη ηαπηφρξνλα δηακνξθψλεη λέεο πξνθιήζεηο γηα ηελ εξγαζηαθή ηαπηφηεηα θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο εξγαζίαο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο. Δηδηθφηεξα, ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα παξαηεξνχληαη λέεο κνξθέο εξγαζίαο θαη απαζρφιεζεο, νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ θαη λέα εξσηήκαηα γηα ηε ζέζε ησλ ππαιιήισλ ζηελ εξγαζία θαη ηελ θνηλσλία θαη γηα ην πψο νη ίδηνη δξνπλ απέλαληη ζηνπο κεραληζκνχο ειέγρνπ θαη ζπλαίλεζεο ηεο εξγνδνζίαο. Σαπηφρξνλα, νη πεξηζζφηεξεο κειέηεο ηεο βηνκεραληθήο θνηλσληνινγίαο ηείλνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα κε ζεζκνζεηεκέλα ζηνηρεία (non-conrtactual elements) ηεο εξγαζηαθήο ζπλζήθεο, πνπ ζρεκαηίδνπλ ηε ιεγφκελε «ζησπεξή ζχκβαζεο εξγαζίαο», θαζνξίδνπλ ζεκαληηθά ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο θαηαλνεί ν εξγαδφκελνο ηελ εξγαζία ηνπ θαη δξα κέζα θαη έμσ απφ απηή. Η εηζήγεζε ζα επηθεληξσζεί ζηηο ηξεηο παξαδνζηαθέο νπηηθέο αλάιπζεο ηεο «ζησπεξήο ζχκβαζεο εξγαζίαο»: καξμηζηηθή, βεκπεξηαλή θαη ζρνιή ηεο ζπκβνιηθήο αιιειεπίδξαζεο. Ιδηαίηεξε αλαθνξά πξφθεηηαη λα γίλεη ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσληνινγηθέο κειέηεο γηα ηελ εξγαζία, νη νπνίεο εμεηάδνληαο ηα λέα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζηηο ππεξεζίεο, πξνζθέξνπλ κηα ζπλζεηηθή φζν θαη θξηηηθή καηία απέλαληη ζηηο παξαδνζηαθέο πξνζεγγίζεηο.
ΜΕΛΕΣΩΝΣΑ ΣΗ ΙΩΠΗΡΗ ΤΜΒΑΗ ΕΡΓΑΙΑ ηφρνο ηεο ζεκεξηλήο παξνπζίαζεο είλαη ε απνζαθήληζε θαη ε ζπλνπηηθή ζεσξεηηθή επηζθφπηζε ηνπ φξνπ «ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο». 1. Ειζαγυγή 1.1 Αποζαθήνιζη ηος όπος Με ηνλ φξν ζιυπηπή ζύμβαζη επγαζίαρ ελλνείηαη ην ζχλνιν ησλ παξακέηξσλ εθείλσλ πνπ βξίζθνληαη πέξα απφ ην επίζεκν κέξνο κηαο ζχκβαζεο εξγαζίαο θαη ζηνηρεηνζεηνχλ ηελ αλεπίζεκε πιεπξά ηεο. 1.2 Η ζημαζία ηηρ διεπεύνηζηρ ηηρ ζιυπηπήρ ζύμβαζηρ επγαζίαρ ζήμεπα Ο ιφγνο γηα ηνλ νπνίν έρεη αμία λα κειεηεζεί ζήκεξα ε ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο, έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ζην πιαίζην ηεο απνξξχζκηζεο θαη ηεο επειημίαο ηεο απαζρφιεζεο πνπ δεζπφδεη ζηηο ζχγξνλεο εξγαζηαθέο ζρέζεηο, ε θνηλσληνινγηθή εμέηαζε ηνπ αλεπίζεκνπ κέξνπο ηεο εξγαζίαο κπνξεί λα πξνζθέξεη πνιιά ζηελ επηζηήκε ηεο Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο, κε ηελ αλάδεημε θαη θαηαλφεζε ησλ κε ζεζκνζεηεκέλσλ πξνυπνζέζεσλ θαη κέζσλ κε ηα νπνία επηηπργάλνληαη ε ελφηεηα, νη ζηφρνη θαη ε αλαπαξαγσγή ηεο εξγαζίαο. Αηηία ηεο ελαζρφιεζεο κε ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα απνηεινχλ νη ξαγδαίεο κεηαβνιέο πνπ παξνπζηάδνληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηε θχζε ηεο εξγαζίαο θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο. Σν λέν κεηα-θνξληηθφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ησλ ππεξεζηψλ κεηαβάιεηαη θαη παξάιιεια δηακνξθψλεη λέεο πξνθιήζεηο γηα ηελ εξγαζηαθή ηαπηφηεηα θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο εξγαζίαο. Μέζα ζην λέν πιαίζην εξγαζίαο, αιιάδεη θαη ν εξγαδφκελνο. Oη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο θαηαλνεί ν ίδηνο ηελ εξγαζία ηνπ θαη ηνλ εαπηφ ηνπ κέζα ζε απηή, κεηαζρεκαηίδνληαη - θαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο λέαο ηνπ ηαπηφηεηαο, ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα πξσηνθαλή αλαδφκεζε. Μηα αλαδφκεζε πνπ 2
πξνέξρεηαη απφ ηνπο λένπο θνηλσληθνχο κεραληζκνχο ειέγρνπ θαη ζπλαίλεζεο πνπ εκθαλίδνληαη ζην εζσηεξηθφ ηεο εξγαζίαο. Απηνί αθξηβψο νη θνηλσληθνί κεραληζκνί κε ηνπο νπνίνπο θαηαζηξψλεηαη ε εξγαζία, ηα λνήκαηα πνπ ηνπο απνδίδνληαη απφ ηνπο εξγαδφκελνπο θαη νη ζπλέπεηεο πνπ έρνπλ γηα απηνχο, ζεσξνχκε φηη κπνξνχλ λα δηεξεπλεζνχλ κέζα απφ ηε κειέηε ηεο ζησπεξήο ζχκβαζεο εξγαζίαο, δειαδή δηακέζνπ ηεο εμέηαζεο ηνπ αλεπίζεκνπ κέξνπο κηαο εξγαζηαθήο ζρέζεο. 1.3 Η αξία ηηρ ζιυπηπήρ ζύμβαζηρ επγαζίαρ υρ επμηνεςηικό επγαλείο Οη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο νη κεηαβνιέο ζηελ εξγαζία, ζηνλ έιεγρν θαη ηε ζπλαίλεζε, εμεηάδνληαη κέζα απφ ηε ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο είλαη νη εμήο: α) Η πιεηνλφηεηα ησλ θνηλσληνινγηθψλ πξνζεγγίζεσλ θαη ησλ εξεπλψλ ζπγθιίλνπλ ζηελ παξαδνρή φηη ην αλεπίζεκν κέξνο κηαο θνηλσληθήο ζρέζεο πξνεγείηαη θαη πξνζδηνξίδεη ην ζεζκνζεηεκέλν κέξνο ηεο β) Δηδηθφηεξα, γηα ηελ θνηλσληνινγία ηεο εξγαζίαο, νη ηππηθνί παξάγνληεο ηεο εξγαζίαο (αληηκίζζην, θαζήθνληα, σξάξην) ζπάληα θαηαθέξλνπλ λα εμεγήζνπλ, απφ κφλνη ηνπο, ηελ παξακνλή ελφο εξγαδνκέλνπ ζηελ εξγαζία γ) Σν ζχλνιν ησλ παξαγφλησλ πνπ σζνχλ ηνλ εξγαδφκελν λα ζπλαηλεί ή λα εμαλαγθάδεηαη λα πξνζπαζεί θαζεκεξηλά γηα ηελ πεξάησζε ηνπ παξαγψκελνπ έξγνπ βξίζθνληαη πεξηζζφηεξν ζην αλεπίζεκν κέξνο ηεο εξγαζίαο, παξά απνηεινχλ θνκκάηη ησλ ζεζκνζεηεκέλσλ θαλφλσλ ελφο εξγαζηαθνχ πιαηζίνπ. 2. Οι κλαζικοί ηηρ Κοινυνιολογίαρ Οη θιαζηθνί ηεο θνηλσληνινγίαο, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα αληηκεησπίζνπλ ηε «κεγάιε αιιαγή ησλ δπηηθψλ θνηλσληψλ» -ηελ εκθάληζε δειαδή θαηλνκέλσλ φπσο 3
ην εξγνζηάζην, ε πφιε θαη ε βηνκεραληθή εξγαζία- ζα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη αζρνιήζεθαλ κε ηε «ζησπεξή ζχκβαζε ηεο εξγαζίαο» -παξφηη σο φξνο δελ είρε αθφκα ζηνηρεηνζεηεζεί- κε ηελ έλλνηα φηη εζηίαζαλ ηε βηνκεραληθή κειέηε ζην εξψηεκα πξφβιεκα «κε πνηνπο θνηλσληθνχο κεραληζκνχο θάπνηνο σζείηαη ζε έλα είδνο εξγαζίαο θαη γηαηί παξακέλεη ή εγθισβίδεηαη ζε απηφ». Γηα ηνλ Adam Smith, ε απάληεζε ζε απηφ ην εξψηεκα, έξρεηαη κέζα απφ ηνλ θαχιν θχθιν πνπ δεκηνπξγεί ν θνηλσληθφο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο: κέζα ζην εξγνζηάζην ε κεραληθή ξνπηηλνπνίεζε ηεο εξγαζίαο, επηθέξεη ην ζάλαην ηεο εξγαζίαο σο ηέρλε. Απηφ, έρεη σο απνηέιεζκα ν θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο ζην εξγνζηάζην λα κε βαζίδεηαη ζηε δηάθξηζε ησλ πξαγκαηηθψλ ηθαλφηεησλ ησλ αλζξψπσλ, αιιά ε δηάθξηζε απηή λα απνθηά θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά. Έηζη, ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή πνπ πξνάγεη ν βηνκεραληθφο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο σζεί ηνπο αλζξψπνπο ζε ζπγθεθξηκέλα επαγγέικαηα θαη εηδηθφηεηεο, ρσξίο ε ψζεζε απηή λα πξνζδηνξίδεηαη θαη αλάγθε απφ ηηο νπζηαζηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπο, αιιά αληίζεηα θαηαζθεπάδνληαο ηε δηάθξηζε ηνπ «ηθαλνχ» θαη ηνπ «κε ηθαλνχ» κέζα απφ ηνλ θνηλσληθή ζηξσκάησζε, ε νπνία ζηξσκάησζε σζηφζν έρεη ήδε δεκηνπξγεζεί απφ ηνλ θαηακεξηζκφ ζην εξγνζηάζην θαη ην αληίζηξνθν. ηνλ Emil Durkheim ην εξψηεκα ηεο ψζεζεο θαη ηεο παξακνλήο ησλ αλζξψπσλ ζηελ εξγαζία ζα απαληεζεί ππφ ην πξίζκα ηεο «νξγαληθήο αιιπιεγγχεο» πνπ εκθαλίδεηαη ζηηο βηνκεραληθέο θνηλσλίεο θαη αλαπηχζζεη ηελ ηδέα ηνπ αηνκηθνχ ή εγστζηηθνχ ζπκθέξνληνο πνπ θπξηαξρεί ζηηο βηνκεραληθέο ζρέζεηο. Γηα ηνλ Durkheim, ην ζεκαληηθφηεξν πξφβιεκα ζηε βηνκεραληθή εξγαζία είλαη φηη θαηάθεξε λα δηαζπάζεη ηνπο ζεζκνχο θαη δεζκνχο αιιειεγγχεο πνπ εληνπίδνληαη ζηηο πξν-θαπηηαιηζηηθέο θνηλφηεηεο θαη λα ηνπο αληηθαηαζηήζεη κε κηα λεσηεξηθή ηδενινγία, απηή ηνπ αηνκηθνχ ζπκθέξνληνο, δηακέζνπ ηεο αλάπηπμεο ελλνηψλ φπσο ε ηδηνθηεζία θαη ν αληαγσληζκφο. Η ηδενινγία ηνπ αηνκηθνχ ζπκθέξνληνο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλάπηπμε ηνπ εμεηδηθεπκέλνπ θαηακεξηζκνχ ηεο βηνκεραληθήο εξγαζίαο ν νπνίνο αλαγθάδεη ηνπο αλζξψπνπο λα πεξηνξίδνληαη ζηε γλψζε ελφο θαη κφλν αληηθεηκέλνπ θαη άξα λα πεξηραξαθψλνπλ απηή ηελ επηλνεκέλε κνλαδηθφηεηά ηνπο, έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία ελφο θνηλσληθνχ κεραληζκνχ δηακέζνπ ηνπ νπνίνπ αλαπηχζζεηαη ε πξφζβαζε ζηελ εξγαζία, ε ζηξσκαηνπνίεζε θαζεθφλησλ θαη 4
επαγγεικάησλ θαη ε έιιεηςε ηεο θαηαλφεζεο ησλ αλαγθψλ κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ. Έλαο κεραληζκφο ν νπνίνο αλαπαξάγεη ηειηθά ηελ θνηλσληθή «αλνκία», δειαδή ηελ θαηάζηαζε εθείλε θαηά ηελ νπνία «ηα άηνκα κηαο θνηλσλίαο δελ βξίζθνληαη ζε ζέζε λα αληηιεθζνχλ ηνλ εαπηφ ηνπο σο κέξνο ηεο ιεηηνπξγίαο ελφο θνηλσληθνχ ζπλφινπ». Αθφκα θαη ν λεν-ιεηηνπξγηζηήο Talcott Parsons παξά ηα νιηζηηθά «ζπζηήκαηα» ζθέςεο πνπ αλέπηπμε γηα λα πεξηγξάςεη ηηο θνηλσλίεο θαη ηελ αλζξψπηλε δξάζε, πεξηέιαβε ζηε ζεσξία ηνπ κηα ζεηξά ππνθεηκεληθψλ, κε νξζνινγηθψλ, παξαγφλησλ πνπ εξκελεχνπλ ην «ζχζηεκα» ηεο εξγαζίαο θαη δηεξεπλνχλ ηεο εξψηεκα ηεο ψζεζεο θαη ηεο παξακνλήο ησλ αλζξψπσλ ζε απηή. Μέζα απφ ην γλσζηφ θαη σο παξάδεηγκα «AGIL», ν Parsons κηιάεη: α) γηα θνηλσληθέο λφξκεο πνπ θαηαζθεπάδνπλ ηελ «ηδέα» ησλ αλζξψπσλ γηα πξνζαξγκνγή ζηελ εξγαζία πξηλ κπνπλ ζε απηή (Adaptation) β) γηα ζηφρνπο πνπ θαηαζθεπάδνληαη θαη ηίζνληαη πξηλ ή κεηά ηελ είζνδν ζηελ εξγαζία θαη πνπ νξίδνπλ απφ πξηλ ηηο απαηηήζεηο ηφζν ησλ εξγνδνηψλ απφ ηνπο κειινληηθνχο ηνπο εξγαδφκελνπο, φζν θαη ην αληίζηξνθν (Goal Attainment) γ) γηα ηελ αλάγθε λα κπνξεί θάπνηνο λα εληαρζεί ζε δηάθνξα θνηλσληθά ζχλνια - ζπζηήκαηα, ζπλαδέιθσλ, εξγνδνηψλ, αληαγσληζηψλ θαη λα επηβηψζεη ζε απηά, γηα λα ληψζεη αζθάιεηα φηη κπνξεί λα ζπλερίζεη λα εξγάδεηαη θαη λα βξίζθεηαη ζηελ παξαγσγή (Integration) δ) γηα ηνπο άηππνπο φξνπο ηνπο νπνίνπο ν εξγαδφκελνο θαιείηαη λα δηαπξαγκαηεπηεί θαζεκεξηλά, κέζα ζε έλα δπζδηάθξηην πιέγκα εμνπζίαο, ζρέζεσλ θαη ζπκθεξφλησλ (Latency). Ο «ρψξνο εξγαζίαο» σο δηακνξθσηηθφο παξάγνληαο, εηζάγεηαη απφ ηνλ George Simmel θαη επξχηεξα απφ ηε κηθξν-θνηλσληνινγηθή ζθνπηά θαη ηε ρνιή ηνπ ηθάγν. ην εξψηεκα πεξί «ηεο ψζεζεο θαη ηεο παξακνλήο θάπνηνπ ζηελ εξγαζία», ε κηθξνπξνζέγγηζε ζεσξεί φηη νη άηππεο θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηνλ ρψξν ηεο εξγαζίαο, ε αίζζεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζε έλαλ θνηλσληθφ ρψξν, φπσο ν 5
εξγαζηαθφο, αιιά θαη ε νξγάλσζε ελφο ηδηαίηεξνπ δηθηχνπ ζπκθεξφλησλ πνπ ζπλαληάκε ζηνλ ρψξν εξγαζίαο, έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ θαηαζθεπή ελφο μερσξηζηνχ εξγαζηαθνχ λνήκαηνο γηα ηνλ θαζέλα, κέζα απφ ηελ πεξηραξάθσζε ή ελζσκάησζε, ηνλ απνθιεηζκφ ή ηελ νκαδνπνίεζε, νξηζκέλσλ ελαληίνλ θάπνησλ άιισλ. Γηα ηνλ Max Weber ε ζησπήξε ζχκβαζε εξγαζίαο απνηειεί πξντφλ ηεο ηδενινγηθήο, πνιηηηζηηθήο θαη εζηθήο βάζεο (ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνχ «πλεχκαηνο» δειαδή) ζην νπνίν θαη ζπλίζηαηαη ε εξκελεία ηεο εξγαζίαο ζε κηα θνηλσλία (ήζε, παξαδφζεηο, έζηκα, θνηλσληθέο ζρέζεηο, ζεζκνί θαη δξάζεηο). Απηή ε θνηλψο απνδεθηή βάζε δεκηνπξγεί κηα επξχηεξε ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο ζηελ θνηλσλία (κέζα απφ ηηο αμίεο θαη ηηο πξνζδνθίεο πνπ θαιιηεξγνχλ νη άλζξσπνη πξηλ ηελ είζνδν ζηελ εξγαζία θαη κεηά ηελ είζνδν ζε απηή) νη νπνίεο θαη νδεγνχλ ζηε ζπλαίλεζε θαη ηελ παξακνλή ηνπ εξγαδνκέλνπ εθεί. Απφ ηελ άιιε, γηα ηνλ Marx, ε ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο απνηειεί έλα αθφκα πξντνλ ησλ θαηεμνρήλ άληζσλ βηνκεραληθψλ ζρέζεσλ, ηεο αιινηξίσζεο ησλ αλζξψπσλ θαη ηεο ςεπδνχο ζπλείδεζεο πνπ αλαπηχζζνπλ ζηνλ θαπηηαιηζκφ θαη ρξεζηκνπνηείηαη σο εξγαιείν θνηλσληθήο ζπλαίλεζεο κε ζηφρν ηνλ ειέγρν ηεο εξγαζίαο. Η αιινηξίσζε θαηαζθεπάδεη ηελ ςεπδή ζπλείδεζε ηνπ εξγαδνκέλνπ, εθείλε πνπ δελ ηνλ αθήλεη λα δεη ηελ πξνιεηαξηαθή ηνπ ζέζε θαη λα έξζεη ζε ξίμε κε ηελ εξγαζία ηνπ. Η ςεπδήο ζπλείδεζε κε ηε ζεηξά ηεο γελλά ζηαδηαθά ηελ «πίζηε» ζηελ εξγαζία, σο θάηη ην αλαπφηξεπην, αθφκα θαη επεξγεηηθφ. Απνηέιεζκα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο είλαη ε ζπλαίλεζε θαη απνδνρή ηνπ ειέγρνπ γηα ηνπο αλζξψπνπο, φρη κφλν κεο ζην εξγνζηάζην, αιιά αθφκα θαη πξηλ εηζέιζνπλ ζε απηφ, δειαδή απφ ηελ έλαξμε ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο ηεο εξγαζίαο. 3. Ο διάλογορ Νεομαπξιζηικήρ και Νεοβεμπεπιανήρ σολήρ Οη ζπλερηζηέο ηνπ Marx θαη ηνπ Weber ζηνλ 20 αηψλα, εζηίαζαλ ηελ θξηηηθή ηνπο γηα ηελ ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο εμεηάδνληαο θπξίσο ηελ θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο πνπ απνδίδεη θάπνηνο ζηελ εξγαζία ηνπ θαη ηα θίλεηξα ηνπ γηα παξακνλή ζε απηή. 6
Οη νεομαπξιζηέρ ελέηαμαλ ην δήηεκα ζηελ επξχηεξε πξνβιεκαηηθή ηεο δηαδηαθαζίαο ηεο παξαγσγήο ηεο εξγαζίαο θαη ηνπ ειέγρνπ πνπ αζθείηαη ζηηο αληηιήςεηο γηα ηελ εξγαζία -ηφζν πξηλ φζν θαη κεηά ηελ είζνδν ζε απηή. Οη νεοβεμπεπιανοι είδαλ ην πξφβιεκα κέζα απφ ηηο ζρέζεηο θαη ηηο δξάζεηο ησλ αλζξψπσλ ζηελ εξγαζία, ηελ αιιειεπίδξαζε ηνπο θαη θπξίσο κέζα απφ ην πψο θαηαλννχληαη απηέο νη ζρέζεηο, ηφζν πξηλ φζν θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εξγαζίαο. Ο Braverman, αληηπξνζσπεπηηθφηεξνο ησλ νξζφδνμσλ καξμηζηψλ ζηε βηνκεραληθή κειέηε, απνδίδεη ηελ θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο ηνπ εξγαδφκελνπ ζηνπο κεραληζκνχο ειέγρνπ, ηε ζρέζε θαζεζηψηνο κε ηελ εξγνδνζία, ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο θαη ζηελ επξχηεξε άληζε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Παξακέηξνη ξεηήο θαη άξξεηεο εμνπζίαο θαη εμάξηεζεο, σζνχλ κέζα απφ ηελ ζχγθξνπζε ηνπο εξγαδφκελνπο λα δεκηνπξγνχλ ην λφεκα εθείλν ην νπνίν ηνπο παξαθηλεί λα εξγάδνληαη. Ο εξγαδφκελνο παξάγεηαη θαη αλαπαξάγεηαη, δηα κέζνπ ηνπ ειέγρνπ θαη ηεο επηβνιήο θαη θαηαλνεί ηελ εξγαζία ηνπ σο θάηη ην αλαγθαίν θαη αλαπφηξεπην. Απφ ηελ άιιε, ν λενβεκπεξηαλφο Burawoy, ζα ππνζηεξίμεη φηη ε εξγαζηαθή αλαπαξαγσγή θαη ν έιεγρφο ηεο βαζίδνληαη πεξηζζφηεξν ζε κηα εζηθή ηεο ζπλαίλεζεο, απφ φηη ζηηο ζρέζεηο ζχγθξνπζεο. ε αληίζεζε κε ην labour process ησλ καξμηζηψλ πνπ ζεσξεί φηη ε ζπλαίλεζε επηηπγράλεηαη δηακέζνπ ηνπ ειέγρνπ από πάνυ ππορ ηα κάηυ, ν Burawoy ζα ηζρπξηζηεί πσο ππάξρεη ε δπλαηφηεηα ν έιεγρνο λα θαηαζθεπάδεηαη πεξηζζφηεξν δηακέζνπ ησλ ζρέζεσλ θαη ησλ ζπγθξνχζεσλ πνπ έρεη ν εξγαδφκελνο κε ηηο νκάδεο ζηηο νπνίεο αλήθεη κεο ζηνλ ρψξν εξγαζίαο ηνπ, δίρσο απηέο λα βξίζθνληαη ζηα πςειφηεξα θιηκάθηα. Αληίζεηα, ζεσξεί φηη ηα πςειά θιηκάθηα ησλ νξγαληζκψλ πνιιέο θνξέο ραιαξψλνπλ ηνλ έιεγρν ηεο εξγαζίαο θαη εζεινηπθινχλ, φπσο ζε πεξηπηψζεηο ινχθαο ή κηθξνθαηαρξήζεσλ- γηα λα απνζπνχλ επθνιφηεξα ηε ζπλαίλεζή ησλ εξγαδνκέλσλ, κε ηηο ιηγφηεξεο ζπγθξνχζεηο. Σν λνήκα ηεο εξγαζίαο εδψ εκθαλίδεηαη σο πξντφλ κηαο εζηθήο πξνυπφζεζεο θνηλσληθψλ επηηαγψλ θαη παξακέηξσλ, πνπ παξνπζηάδνληαη πξηλ θαη κεηά ηελ είζνδν ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηελ εξγαζία θαη ιεηηνπξγνχλ δηακνξθσηηθά ζην λα θαηαλνήζεη ηνλ εαπηφ ηνπ ζην λέν πεξηβάιινλ θαη ζπλαηλεηηθά ζην λα πξνζαξκνζηεί ζε απηφ. Έηζη, 7
ην πιαίζην ηεο εξγαζίαο ππφθεηηαη πιένλ ζε αληηθεηκεληθέο θαη ππνθεηκεληθέο παξακέηξνπο, νη νπνίεο μεπεξλνχλ ηε ζχγθξνπζε σο βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηεο εξγαζηαθήο ζχκβαζεο θαη σζνχλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ζε επξχηεξεο θνηλσληθέο θαη εζηθέο δνκέο νη νπνίεο θαηαζθεπάδνπλ ηηο αληηιήςεηο γηα ηελ εξγαζία εγείξνληαο εθ λένπ ην εξψηεκα γηα ην «πσο θαηαζθεπάδεηαη θαη επηηπγράλεηαη κηα ζησπεξή ζχκβαζε ηεο εξγαζίαο». ηα ρλάξηα ηεο βεκπεξηαλήο παξάδνζεο πεξί ηεο κοινυνικήρ δπάζηρ νη Goldthrope θαη Lockwood ηε δεθαεηία ηνπ 60 εηζάγνπλ ην εξκελεπηηθφ εξγαιείν «επγαζιακόρ πποζαναηολιζμόρ». Μέζα απφ ηε έξεπλά ηνπο ηνπο ζε εξγαδφκελνπο απηνθηλεηνβηνκεραληψλ ηεο Βξεηαλίαο, αλαδεηθλχεηαη φηη ε ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο δηακνξθψλεηαη απφ ην λφεκα πνπ νη εξγαδφκελνη απνδίδνπλ ζηελ εξγαζία ηνπο θαη απφ ηα θίλεηξα πνπ δεκηνπξγνχλ γηα λα εξγαζηνχλ. Σα θίλεηξα θαη ηα λνήκαηα απηά, θαηαζθεπάδνληαη απφ ηηο ζρέζεηο πνπ νη ζπλάπηνπλ εξγαδφκελνη κε ηελ εξγνδνζία, δειαδή βάζεη ηνπ βαζκνχ εκπινθήο ηνπο κε ηνλ εξγνδνηηθφ κεραληζκφ. Όζν πην καθξπά βξίζθεηαη ν εξγαδφκελνο απφ ηελ εξγνδνζία, (φπσο πρ ζπκβαίλεη ζηα ρεηξσλαθηηθά επαγγέκαηα), ηφζν ην λφεκα ηεο εξγαζίαο απνθηά εξγαιεηαθφ ππνινγηζηηθφ ραξαθηήξα, απαηηεί κηθξφηεξε εκπινθή ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ εξγαδνκέλνπ ζηελ παξαγσγή θαη ε ζησπεξή ζχκβαζε είλαη ζα ιέγακε «πεξηνξηζκέλνπ ηχπνπ», αθνχ ν έιεγρνο είλαη κεγαιχηεξνο απφ ηελ εκπηζηνζχλε. Αληίζεηα, ζε επαγγέικαηα πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ κεγάιε εκπινθή κε ηελ εξγνδνζία (φπσο ηα δηεπζπληηθά) ε ζησπεξή ζχκβαζε είλαη δηάρεηε, θαζψο ε πςειή εκπηζηνζχλε πνπ απνιακβάλνπλ νη εξγαδφκελνη απφ ηελ εξγνδνζία, αληαιιάζζεηαη κε ηελ δηαξθή θαη θαζεκεξηλή πξνζπκία ηνπο γηα απηνπξναίξεηε ζπκκφξθσζε πξνο ηηο απαηηήζεηο ηνπ νξγαληζκνχ. Η ζεκαληηθφηεξε θξηηηθή πνπ ππέζηε ε ζεσξία ησλ Goldthrope θαη Lockwood έγθεηηαη ζην φηη αθήλνπλ λα ελλνεζεί κέζσ ηεο κειέηεο ηνπο φηη ην εξγαζηαθφ λφεκα θαη ηα θίλεηξα ησλ αλζξψπσλ έρνπλ ήδε δηακνξθσζεί ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπο πξηλ ηελ είζνδν ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη απιψο απνθαιχπηνληαη κε βάζε ηε ζέζε ηνπο ζην θιηκάθην. 8
Οη Beynon θαη Blackburn κειεηψληαο έλα εξγνζηάζην παξαγσγήο πνιπηειψλ εδεζκάησλ, θαηέιεμαλ φηη ε έξεπλα ησλ Goldthrope θαη Lockwood είλαη επηζηεκνληθά επηθίλδπλε, θαζψο ηα επξήκαηά ηεο ζηεξίδνληαη πάλσ ζε έλαλ ιαλζάλνληα ληεηεξκηληζκφ γηα ην δήηεκα ηεο θαηαζθεπήο ηνπ επαγγεικαηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ. πκθσλνχλ ζε έλα βαζκφ φηη ε θνηλσληθνπνίεζε πξηλ ηελ είζνδν ζηελ εξγαζία δηαδξακαηίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θαηαζθεπή ηνπ εξγαζηαθνχ λνήκαηνο, σζηφζν ζεκεηψλνπλ φηη ν ίδηνο ν εξγαζηαθφο ρψξνο δεκηνπξγεί λέεο αληηιήςεηο, κέζσ ησλ πξσηφγλσξσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κε ηηο νπνίεο έξρεηαη αληηκέησπνο ν εξγαδφκελνο. Οη ζρέζεηο απηέο πνπ ζπλάπηνληαη κε ζπλαδέξθνπο θαη πξντζηακέλνπο, φπσο θαη νη λέεο θαηαζηάζεηο πνπ ηηο πεξηβάιινπλ, ζέηνπλ ζην πξνζθήλην ηελ θαηαζθεπή θαη επίηεπμε ζησπεξψλ ζπκβάζεσλ εξγαζίαο δηαθνξεηηθψλ ζε έλα βαζκφ απφ απηέο γηα ηηο νπνίεο κίιεζαλ νη Goldthrope θαη Lockwood. ηε πξνζέγγηζε ησλ Beynon θαη Blackburn ε εξγαζία είλαη έλαο θνηλσληθφο ρψξνο ν νπνίνο έρεη ηελ ηθαλφεηα λα δεκηνπξγήζεη λέεο αλάθγθεο, λέα λνήκαηα θαη λέεο αληηιήςεηο θαη άξα λα αλαδηακνξθψζεη ηα θίλεηξα γηα εξγαζία θαη ηνπο ιφγνπο πνπ θαζνξίδνπλ ηνλ βαζκφ ζπλαίλεζεο ηνπ εξγαδφκελνπ ζηελ θαζεκεξηλή θαηαβαιφκελε πξνζπάζεηα. ηα ρλάξηα ηεο παξαπάλσ ζέζεο, ηνπνζεηείηαη θαη ε κειέηε ηυν Webberburn θαη Crompton πνπ εθδίδεηαη ηελ ίδηα ρξνληά νη νπνίνη, νη νπνίνη εξεπλψληαο ηξεηο ρεκηθέο βηνκεραλίεο, αλαδεηθλχνπλ ηελ ζεκαζία ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ ζηελ θαηαζθεπή ηνπ εξγαζηαθνχ λνήκαηνο, ζέηνληαο κάιηζηα ην ζηνηρείν ηνπ ειέγρνπ σο ηνλ ζεκαληηθφηεξν παξάγνληα δηαθνξνπνίεζεο ησλ ζησπεξψλ ζπκβάζεσλ εξγαζίαο. Χζηφζν, ε κειέηε ε νπνία πξνρψξεζε ηηο αλαιχζεηο επί ηνπ ζέκαηνο ζε ζπλζεηφηεξεο πξνζεγγίζεηο αλήθεη ζηνλ Daniel, ν νπνίνο ζην επηθξηηηθφ ηνπ άξζξν Understanding employee behavior in its context, επηζεκαίλεη ηελ αλάγθε λα εηδσζεί ε εξγαζία θαη ην λφεκα πνπ απνδίδεηαη ζε απηή σο θάηη ην κε εληαίν. πγθεθξηκέλα πξνηείλεη ηνλ δηαρσξηζκφ ηνπ εξγαζηαθνχ λνήκαηνο ζε δχν μερσξηζηά πλαίζια δηακφξθσζήο ηνπ, ηα νπνία ελψ είλαη αληίζεηα, ζπλππάξρνπλ κεο ζηελ εξγαζία: α) ην πιαίζην ηεο διαππαγμάηεςζηρ ηηρ επγαζίαρ θαη β) ην πιαίζην ηεο εκηέλεζηρ ηηρ επγαζίαρ. Αληίζηνηρα, ην θάζε πιαίζην ζπλεπάγεηαη θαη δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ ζησπεξέο 9
ζπκβάζεηο εξγαζίαο. ην πξψην δεκηνπξγείηαη ζηνλ εξγαδφκελν έλα αίζζεκα άξλεζεο απέλαληη ζηελ εξγαζία θαη αληηπαιφηεηαο κε ηνλ εξγνδνηηθφ κεραληζκφ, θαζψο αθνξά ζηηο ακηγψο πιηθέο απνιαβέο, ελψ ζην δεχηεξν, φπνπ έρεη σο βάζε ην ίδην ην πεξηερφκελν ηεο εξγαζίαο θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη εληφο ηεο, παξαηεξνχληαη απφ πιεπξάο εξγαδνκέλνπ θαηλφκελα κέξηκλαο γηα ηελ πνηφηεηα ην πξντφληνο παξαγσγήο θαη αηζζήκαηνο αλαγλψξηζεο θνηλψλ ζπκθεξφλησλ, φρη κφλν κε ηνπο ζπλαδέξθνπο, αιιά θαη κε ηε δηεχζπλζε. Η ζπκβνιή ηνπ Daniel ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ εξγαζηαθνχ λνήκαηνο, έγθεηηαη θπξίσο ζηελ αλάδεημε φηη ε εξγαζία νθείιεη λα εμεηαζηεί δπλακηθά, θαη φρη σο θάηη ην ζηαηηθφ. Σν λφεκά ηεο, σο επηζηεκνληθφ αληηθείκελν, απνηειεί έλα πεδίν ζπλερνχο αλαπξνζδηνξηζκνχ θαη σο ηέηνην ρξήδεη πξνζεγγίζεσλ αλάινγσλ ηεο πνιχπιεπξεο θχζεο ηνπ. Απηφ πνπ νπζηαζηηθά θαηαθέξλεη ν Daniel, κέζα απφ ηε κειέηε ηνπ, είλαη αθελφο λα επηθαηξνπνηήζεη ηελ κηθξν-θνηλσληνινγηθή ζρνιή ηεο ζςμβολικήρ διανηίδπαζηρ, ζέηνληαο ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηηο ππνθεηκεληθέο παξακέηξνπο σο θεληξηθνχο παξάγνληεο δηακφξθσζεο ηνπ λνήκαηνο θαη αθεηέξνπ λα αλνίμεη ηνλ δξφκν γηα λα πεξάζνπλ νη βηνκεραληθέο κειέηεο πξνο ην κεηακνληέξλν Παπάδειγμα αλάιπζεο, νξίδνληαο ην λφεκα ηεο εξγαζίαο σο δηαθχβεπκα. 4. ύγσπονερ Πποζεγγίζειρ: ςπηπεζίερ και αναδόμηζη ηηρ επγαζίαρ Οη ξαγδαίεο κεηαβνιέο πνπ παξνπζηάδνληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηε θχζε ηεο εξγαζίαο θαη ζηα θαζεζηψηα απαζρφιεζεο δηακνξθψζαλ λέεο πξνθιήζεηο γηα ηελ εξγαζηαθή ηαπηφηεηα θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο εξγαζίαο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο. Δηδηθφηεξα, ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα παξαηεξνχληαη λέεο κνξθέο εξγαζίαο θαη απαζρφιεζεο, νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ θαη λέα εξσηήκαηα γηα ηε ζέζε ησλ ππαιιήισλ ζηελ εξγαζία θαη ηελ θνηλσλία θαη γηα ην πψο νη ίδηνη δξνπλ απέλαληη ζηνπο κεραληζκνχο ειέγρνπ θαη ζπλαίλεζεο ηεο εξγνδνζίαο. Οη πεξηζζφηεξνη κειεηεηέο ζπγθιίλνπλ σο πξνο ηελ αλάδπζε κηαο επνρήο κεηαβηνκεραληθήο, ζηελ νπνία ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ αλζξψπσλ ζα εξγάδεηαη ζε 10
ππεξεζίεο. Απηή ε μεηαηόπιζη ππορ μια βιομησανία ηυν ςπηπεζιών πξφθεηηαη λα γελλήζεη ηαπηφρξνλα θαη λέεο ζπλζεηφηεξεο κνξθέο εξγαζίαο θαη απαζρφιεζεο. Η ζπλζεηφηεηα ηνπο θαίλεηαη λα αθνξά θπξίσο ζηνλ απην-πξνζδηνξηζκφ ηνπ απαζρνινχκελνπ, δειαδή ζην γεγνλφο φηη ν εξγαδφκελνο ζην κεηα-θνξληηθν πεξηβάιινλ παχεη λα πξνζδηνξίδεηαη απνθιεηζηηθά απφ πάλσ πξνο ηα θάησ, αιιά επηπιένλ ε ηαπηφηεηά ηνπ -θνηλσληθή θαη εξγαζηαθή- είλαη απνηέιεζκα ησλ ζρέζεψλ ηνπ ηφζν κε ηελ εξγνδνζία θαη ηνπο ζπλαδέξθνπο, φζν θαη κε ηνλ πειάηε / θαηαλαισηή / ρξήζηε ησλ ππεξεζηψλ πνπ εθείλνο πξνζθέξεη. ε απηή ηελ ππφζεζε γηα ηελ αλαδφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ εξγαδφκελνπ ζην κεηαβηνκεραληθφ πεξηβάιινλ, ν ζεσξεηηθφο δηάινγνο έξρεηαη σο ζπλέρεηα ηεο θιαζηθήο δηακάρεο καξμηζηψλ θαη βεκπεξηαλψλ θαη κπνξεί ελδεηθηηθά λα επηθεηξσζεί ζηηο θξηηηθέο πξνζεγγίζεηο ησλ Beynon θαη Urry. O λενκαξμηζηήο Beynon εληνπίδεη κηα «ζπλέρεηα» ηεο βηνκεραληθήο κηζζσηήο εξγαζίαο θαη ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ. Η ζπλέρεηα απηή, θαηά ηνλ ίδην, νθείιεηαη θπξίσο ζηα ζηνηρεία θνξληηζκνχ θαη ηετινξηζκνχ πνπ κπνξεί θαλείο λα δηαθξίλεη αθφκα, αθνχ νη αξρέο ηεο εθκεράληζεο, ηνπ εμνξζνινγηζκνχ θαη ηεο ηππνπνίεζεο δελ έπαςαλ λα εθαξκφδνληαη θαη ζηηο παξνρέο ππεξεζίσλ. Γηα ην ιφγν απηφ θαη δελ παχεη λα πηζηεχεη φηη ε καξμηζηηθή ηδέα ηεο αλλοηπιυμένηρ και τεςδούρ ζςνείδηζηρ πνπ θαηαζθεπάδεη ηηο ζησπεξέο ζχκβαζεηο εξγαζίαο, νθείιεη λα απνηειέζεη ην απαξαίηεην κεζνδνινγηθφ εξγαιείν αθφκα θαη γηα ηε κειέηε ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ απαζρφιεζεο. Άιισζηε γηα ηνλ Beynon «είηε ζηηο ππεξεζίεο, είηε ζηελ παξαγσγή: ν εξγαδφκελνο παξακέλεη εξγαδφκελνο», «αθνχ ηειηθά ε εξγαζία ζηηο ππεξεζίεο ηείλεη λα επεθηείλεη ηε ρεηξσλαθηηθή εξγαζία, αληί λα ηελ ππνλνκεχεη». Απφ ηελ άιιε, ν λενβεκπεξηαλφο Urry, ππνζηεξίδεη φηη νη λέεο κνξθέο απαζρφιεζεο αλαδχνπλ θαη λέεο εξγαζηαθέο ηαπηφηεηεο, πνπ δε ζπλίζηαηαη ζε κηα απιή ζπλέρεηα ησλ παιηψλ κε επηκέξνπο δηαθνξέο, αιιά ζε κηα ζαξσηηθή αιιαγή ζηνλ ηνκέα ηεο εξγαζίαο. Γηα ηνλ Urry ν φξνο «εξγαδφκελνο» δελ έρεη ζπγθεθξηκέλε έλλνηα, αιιά απνηειεί κηα ελ εμειίμεη θαηάζηαζε πνπ κπνξεί λα κεηαζρεκαηίδεηαη ηζηνξηθά κε βάζε ηνπο λένπο 11
νηθνλνκηθνχο ή πνιηηηζηηθνχο παξάγνληεο θαη ηηο λέεο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Ο ίδηνο, κάιηζηα, πξνρσξά θαη έλα βήκα παξαπέξα ππνζηεξίδνληαο φηη ε ηαπηφηεηα ηνπ εξγαδνκέλνπ ζηηο ππεξεζίεο θαη ηνλ ηξηηνγελή ηνκέαλ πξέπεη λα αλαγνξεπζεί σο έλα «λέν μερσξηζηφ θνηλσληνινγηθφ αληηθείκελν». Έλα αληηθείκελν κειέηεο πνπ ην ζεσξεί θαηλνχξην, γηαηί δελ κπνξεί λα αλαιπζεί κε βάζε ηνλ παξαδνζηαθφ δηαρσξηζκφ παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, αθνχ ηα ηα φξηά κεηαμχ ηνπο είλαη πιένλ δπζδηάθξηηα. Γηα ηνλ Urry, νη ππεξεζίεο πξέπεη λα ζεσξεζνχλ έλα μερσξηζηφ πεδίν αλαθνξάο, πνπ θεληξηθφ ξφιν ζα έρνπλ πεξηζζφηεξνη νη πνιηηηζηηθνί, παξά νη νηθνλνκηθνί φξνη ηεο εξγαζίαο θαη κε βάζε απηνχο ζα εμεηάδνληαη θαη νη ζησπεξέο ζπκβάζεηο εξγαζίαο. Αλάκεζα ζηηο δχν απηέο θαηεπζχλζεηο βξίζθνληαη νη πξνηάζεηο ζπλζεζεο, φπσο εθείλε ηνπ ν Du Gay θαη ηνπ Brown, πνπ πξνζπαζνχλ λα ζπκπεξηιάβνπλ ηηο ζεσξεηηθέο απνθιίζεηο ζε κηα κειέηε ηνπ εξγαζηαθνχ πιαηζίνπ ζηνλ ηξηηνγελή ηνκέα Ο Du Gay, πξνζπαζεί λα δηεξεπλήζεη ην πψο θαη γηαηί ε εκθάληζε ησλ λέσλ ηξφπσλ θνηλσληθήο δσήο πνπ επέθεξε ε εξγαζία ζηηο ππεξεζίεο, έρεη «ζνιψζεη» ηελ κέρξη πξφηηλσο δηαθξηηή ππφζηαζε κεηαμχ ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ εξγαδφκελνπ φηαλ είλαη ζηελ παξαγσγή θαη ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ εξγαδνκέλνπ φηαλ θαηαλαιψλεη. Θέζε ηνπ είλαη πσο ε εξγαζία ζηελ παξνρή ππεξεζηψλ απνηειεί έλαλ πβξηδηθφ ηχπν δξαζηεξηφηεηαο, απφ ηελ άπνςε φηη καδί κε ηελ νηθνλνκηθή ηνπ ιεηηνπξγία ζπλδπάδεη θαη κηα πνιηηηζκηθή, κηα λέα θνπιηνχξα παξαγσγήο λνεκάηνλ. Ο Brown, ζεσξεί φηη ε ηθαλνπνίεζε ηνπ εξγαδφκελνπ ζηελ εξγαζία απνηειεί κηα ηερληηή θαηαζθεπή (artificial context) ζεκειησκέλε ζε ιαλζάλνληεο θαη άξξεηνπο παξάγνληεο θαη φξνπο, πνπ νθείινπλ λα εμεηαζηνχλ εηο βάζνο ψζηε λα απνδσζεί κηα εηθφλα πνπ ζα κπνξεί λα εμάγεη ζπκπεξάζκαηα πάλσ ζηα λέα εξσηήκαηα πνπ εγείξνληαη γχξσ απφ ηε ζησπεξή ζχκβαζε εξγαζίαο ζηηο ππεξεζίεο. Δηδηθφηεξα, ε ζεσξία ηεο «καχξεο ηξχπαο» πνπ εηζάγεη ζηελ αλάιπζή ηνπ ν Brown γηα ην ζπκβφιαην εξγνδφηε θαη εξγαδνκέλνπ, ε νπνία θαη αλαπηχρζεθε ζεσξεηηθά ηε δεθαεηία ηνπ 90 ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Durham κε ηελ ηζηνξηθή θνηλσληνινγία ηνπ Philip Abrams, ελδείθλπηαη γηα ηε κειέηε ησλ ζχγρξνλσλ θαη ζχλζεησλ κνξθψλ απαζρφιεζεο ζηηο ππεξεζίεο. Η ζεκαζία απηήο ηεο αλάιπζεο έγθεηηαη ζην φηη 12
πξνρσξά έλα βήκα κπξνζηά ηε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο εξγαζίαο, θαζψο δελ ζηακαηά ζηε ζηηγκή πνπ ν εξγαδφκελνο «παξαδίδεη» ηελ εξγαηηθή ηνπ δχλακε ζην εξγνζηάζην, αιιά δηεξσηάηαη επηπιένλ γηα ην πψο, γηαηί θαη κε πνηνπο άξξεηνπο κεραληζκνχο, θάπνηνο ππνρξεψλεηαη λα παξαρσξήζεη απηή ηνπ ηελ ειεπζεξία ζηελ εξγνδνζία. 5. Ανηί επιλόγος: η νέα ςπηπεζιακή ηθική και η ζιυπηπή ζύμβαζη επγαζίαρ ε θάζε πεξίπησζε, ην εξψηεκα πνπ δεζπφδεη θαη ζην νπνίν θαιείηαη λα ζπκκεηάζρεη θαη ε ζεκεξηλή παξνπζίαζε, είλαη ην πψο φιεο απηέο νη αιιαγέο πνπ ζπληεινχληαη ζηελ εξγαζία θαη ηηο ππεξεζίεο επεξεάδνπλ ηε ζχγρξνλε δσή θαη ηηο θνηλσλίεο. Ο θπξίαξρνο δηάινγνο ζήκεξα πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηελ επειημία θαη ηελ αλαζθάιεηα ηνπ εξγαδφκελνπ, αθνχ ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο επνρήο είλαη ε πξσηνθαλήο ππνβάζκηζε ηεο εξγαζίαο θαη ησλ φξσλ απαζρφιεζεο. Σα φξηα κεηαμχ ηεο εμαξηεκέλεο εξγαζίαο θαη ηεο απηναπαζρφιεζεο είλαη πην δπζδηάθξηηα απφ πνηέ, ελψ ηαπηφρξνλα ε θαηάξξεπζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο αλαγθάδεη ηνλ εξγαδφκελν λα θαηαθχγεη ζηελ αλάπηπμε αηνκηθψλ ζηξαηεγηθψλ πξνζηαζίαο ηεο εξγαζίαο θαη ηεο δσήο ηνπ. Απνηέιεζκα απηήο ηεο ξνπήο είλαη ε χπαξμε ζήκεξα ελφο ηεξάζηηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ην νπνίν εξγάδεηαη ρσξίο ηελ ειάρηζηε ηππηθή ζχκβαζε, θαηαθεχγνληαο ζηελ άηππε απαζρφιεζε. Σελ ίδηα ζηηγκή, παξαηεξείηαη φηη απηφ πνπ «αιιάδεη» ζηε κεηα-βηνκεραληθή επνρή δελ αθνξά απνθιεηζηηθά ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν δηεμάγεηαη ε εξγαζία, αιιά θαη ηνλ βαζκφ ζηνλ νπνίν ν εξγαδφκελνο ηαπηίδεη ηελ πξνζσπηθφηεηά ηνπ κε ηελ εξγνδνζία. Παξά ηα λενθηιεχζεξα πξνηάγκαηα γηα απειεπζέξσζε ηεο εξγαζίαο, ε ζχγρξνλε επγαζιακή ηθική ηυν ςπηπεζιών, φρη κφλν δελ «ππνρσξεί», αιιά ηνπλαληίνλ δείρλεη λα πηζσγπξλά ζε κηα θενπδαξρηθνχ ηχπνπ εζηθή εμάξηεζε ηνπ εξγαδφκελνπ απφ ηνλ εξγνδφηε ηνπ, ηα έζηκα θαη ηηο πξαθηηθέο ηνπ. Γεγνλφο, πνπ δπζθνιεχεη θαη ηελ εμέηαζε ηεο ζησπεξήο ζχκβαζεο εξγαζίαο, θαζψο ην αλ ε ηειεπηαία επηηπγράλεηαη κέζα απφ κηα ζπλείδεζε πξνιεηαξηνπνίεζεο ησλ ππεξεζηψλ ή κέζσ κηαο αίζζεζεο 13
δηεπζεληηζκνχ πνπ πξνθαιεί ε ππεξεζηαθή εζηθή, απνηειεί ελδερνκέλσο ην ζχγρξνλν δηαθχβεπκα. Με βάζε ηα θνηλσληθά απηά παξάδνμα, θαη πνιιά πεξηζζφηεξα, πνπ αλαδχνληαη θαη ζα αλαδπζνχλ ζην κέιινλ απφ ηελ αλαδφκεζε ηεο εξγαζίαο -ζεσξνχκε φηη ε κειέηε ηεο ζησπεξήο ζχκβαζεο εξγαζίαο απνηειεί επηζηεκνληθή πξφζθιεζε γηα ηηο ζχγρξνλεο βηνκεραληθέο ζρέζεηο. Ξενόγλυζζη βιβλιογπαθία Abrams P. (1982). Historical Sociology, New York: Cornell University Press Allen J. & P. du Gay (1994). «Industry and the rest: the economic identity of services» ζηφ Work, Employment and Society, 8(2), pp. 255-71. Argyris C. (1972). The Applicability of Organizational Sociology, London: Cambridge University Press Baldamus W. (1961). Efficiency and Effort: An Analysis of Industrial Administration, Tavistock, London. Bechhofer F. (1973). «The relation between technology and shopfloor behavior», ζην Edge D.O. & Wolfe J.N., Meaning of control. London: Tavistock. Bell J. (2001). Doing Your Research Project, Buckingham - Philadelphia: Open University Press Bendix R. (2001). Work and Authority in Industry: Managerial Ideologies in the course of Industrialization, Transaction, USA & London. Beynon H. & Glavanis P. (1999). Patterns of Social Inequality. New York: Pearson Education Beynon H. (1997) «The changing practices of work» in Brown R. K. (ed) The changing shape of work, London: Macmillan. Beynon H., Hudson R., Sadler D., (1991). A tale of two industries: the contraction of coal and steel in the North East of England. Buckingham: Open University Press Beynon H. (1984) Working for Ford. London: Penguin. 14
Beynon H. & Blackburn R. M. (1972). Perceptions of Work, Variations within a Factory, Cambridge: Cambridge University Press. Booth W.(1890). In Darkest England and the Way Out, London: International Headquarters of the Salvation Army. Bottomore T. & M. Rubel (1963) Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy. Harmondsworth: Penguin. Brown R.K. (1997). The Changing Shape of Work, London:Macmillan Brown R.Κ. (1984). Working on work, Sociology, Vol. 18 No.3 Brown R.K. & Branner P. (1970). «Social Relations and Social Perspectives amongst Shipbuilding Workers A preliminary statement Part I», ζην Sociology, Vol. 4, p.71-84 Brown R.K. & Branner P. (1970). «Social Relations and Social Perspectives amongst Shipbuilding Workers A preliminary statement Part II», ζην Sociology, Vol. 4, p.197-211 Brown R.K., Child J., Parker S.R., Smith M.A. (1967). The Sociology of Industry. Worcester: Billing and Sons Burawoy M. (1979). Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process under Monopoly Capitalism, Chicago: Chicago University Press. Clegg S. & Dunkerley D. (1984). Organization, Class and Control. London: Unwin Brothers Coxon A.P.M., Davies P.M & Jones C.L. (1985). Images of Social Stratification, Occupational Structures and Class, London: Sage Publications Daniel W.W. (1973). Understanding employee behavior in its context. London: Sage Publications Du Gay P. (1996). Consumption and Identity at Work, London: Sage Publications Durkheim E. (1984). The Division of Labour in Society. New York: Free Press. Fantasia R. (1988). Cultures of Solidarity. London: University of California Press Foucault M.(1982). The Subject and Power. Chicago: University Publish 15
Fox A. (1974). Beyond Contract: work, power and trust relations, London: Faber Gans H. (1995). The War against the Poor: The Underclass and Antipoverty Policy. New York: Basic Books. Grint K. (2003) The Sociology of Work, Cambridge: Polity. Golby J.M. (1986). Culture and Society in Britain: 1850 1890. New York: Oxford University Press Goldthorpe, Lockwood et al., (1968). The Affluent Worker: Industrial Attitudes and Behaviour, Cambridge University Press, Cambridge. Harvey D., (1989) The Conditions of Postmodernity. Oxford: Blackwell. Koning (de) J. & H. Mosley (eds.), Labour Market Policy and Unemployment. Impact and Process Evaluations in Selected European Countries, Cheltenham, UK: Edward Elgar. Marx K. (1976). Capital Vol. I, London: Penguin. Mayo E. (1949). The Social Problems of an Industrial Civilisation. London: Routledge & Kean Paul Merton R. K. (1938). «Social Structure and Anomie Source» ζην American Sociological Review Vol. 3, No. 5, (Oct), pp. 672-682. New York: American Sociological Association Mills C. W. (1967). The Sociological Imagination. New York: Oxford University Press Mingay G. E. (1987). The Making of Britain: The Transformation of Britain 1830-1939, London: Paladin. Morris L. (1994). Dangerous Classes, London: Routledge Noon M.& Blyton P. (1997). The Realities of Work, London: MacMillan Parsons T. (1970). The Social System. London: Routledge & Kegan Paul Parsons T. & Smelser N. J. (1984). Economy and Society: A Study in the Integration of Economic and Social Theory, Λνλδίλν-Βνζηφλε-Μειβνχξλε: Routledge & Kegan Paul. 16
Parker S.P., Brown R.K., Child J. & Smith M.A., (1981). The Sociology of Indestry. London: Unwin Hyman Payne Malcolm (2006). «The Origins of Social Work: Continuity and Charge». Journal of Sociology & Social Welfare. New York: Palgave Macmillan Peck J. (1996). Work Place: the Social Regulation of Labor Markets, New York: Guilford Press Pugh D.S., Hickson D.J., Hinings C.R. (1984). Writers on organizations, New York: Penguin Books Ritzer G. & Barry S. (2001). Handbook of Social Theory. London: SAGE Publications Salaman G. & Thompson K. (1973). People and Organisations. London: Longman. Salt, J. (1989): A Comparative Overview of International Trends and Types, 1950-80 International Migration Review 3: 444-445. Schmid G. & J. O Reilly, International Handbook of Labour Market Policy and Evaluation, Cheltenham, UK: Edward Elgar 1996 Sennett R. (1997) The Corrosion of Character: The Personal Consequences of Work in the New Capitalism, New York: WW Norton. Sennett R. & J. Cobb (1977) The Hidden Injuries of Class, Cambridge University Press. Steiner R. (1949). World Economy: The Formation of a Science of Word-Economics. New York: The Rudolf Steiner Publishing. Terkel S. (1982). Working: People talking about they do all day and how they feel about what they do. London: Penguin Books Tilly C. (1998). Work Under Capitalism, Boulder: Westview Press Urry J. (1990) «Work, production and social relations» ζην Work, Employment and Society, 4(2), pp.271-80. Watkins E. (1993). Throwaways: Work Culture and Consumer Education, California: Stanford University Press Weber M. (1978). Economy and Society, London: Sage 17
Webb C. (1917). Industrial Co-operation: The story of a Peaceful Revolution, 7ε έθδ. Manchester: Co-Οperetative Union Limited Publications. Webberburn D. & Crompton R. (1972). Workers Attitudes and Technology. Cambrige: Cambrige University Press Welshman J. (2006). Underclass: A History of the Exluded 1880-2000. Hambledon Continuum. Whyte W. (1956). The Organization Man. USA: Simon and Schuster Inc. Ελληνόγλυζζη βιβλιογπαθία Bauman Z. (2002). Η εξγαζία, ν θαηαλαισηηζκφο θαη νη λεφπησρνη, κηθξ. Κ. Γεσξκάο. Αζήλα: Μεηαίρκην. Berger P. (1983). Πξφζθιεζε ζηελ θνηλσληνινγία, κηθξ Δ. Σζειέπνγινπ. Αζήλα: Μπνπθνπκάλεο. Braverman Η. (2005). Δξγαζία θαη Μνλνπσιηαθφ Κεθάιαην ε ππνβάζκηζε ηεο εξγαζίαο ζηνλ 20ν αηψλα -ηνκ.1, κηθξ. Βάζηα, Νίθνο, Πφιπ, Υξήζηνο 1, Υξήζηνο 2. Αζήλα: Λέζρε θαηαζθφπσλ ηνπ 21νπ αηψλα Γάγθαο π. & Καιθφπνπινο Κ. (2004). Πεξηπιάλεζε θαη Νεσηεξηθφηεηα, Αζήλα: Αιεμάλδξεηα Durkheim E. (2000). Οη θαλφλεο ηεο θνηλσληνινγηθήο κεζφδνπ, εηζαγ.-επηκ.-κηθξ. Λνπθία Μ. Μνπζνχξνπ. Αζήλα: Gutenberg. Foucault M. (1999). Ο κεγάινο εγθιεηζκφο ην πείξακα ηεο νκάδαο πιεξνθφξεζεο γηα ηηο θπιαθέο, κηθξ.. Παληειάθεο, Αζήλα: Μαχξε Λίζηα Grawtz M., Brimo A., Jahoda M. (2000). Δηζαγσγή ζηελ κεζνδνινγία θαη ηηο ηερληθέο ησλ θνηλσληθψλ εξεπλψλ, εθδ. Gutenberg, Αζήλα. Giddens A. (2002). Κνηλσληνινγία, κηθξ. Γεκήηξεο Σζανχζεο. Αζήλα: Gutenberg. Καξαθαηζάλεο Α. (1990). Αηνκηθφ εξγαηηθφ δίθαην. Αζήλα Κνκνηελή: άθθνπιαο. Καξακεζίλε Μ. & Γ. Κνπδήο (επηκ.) (2005). Πνιηηηθή απαζρφιεζεο. Πεδίν ζχδεπμεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο πνιηηηθήο. Αζήλα: Gutenberg / ΚΔΚΜΟΚΟΠ. 18
Καζηκάηε, Κ. θαη Φεκκέλνο, Ι. (2003), «Οξγαλσηηθή θνπιηνχξα θαη θνηλσληθφο απνθιεηζκφο» ζει. 439-482 ζην Πεηκεδίδνπ Μ. θαη Παπαζενδψξνπ Υ. (επηκ) Φηψρεηα θαη Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο, Αζήλα: Δμάληαο. Καζζηκάηε Κ. (2004). Γνκέο θαη Ρνέο ην θαηλφκελν ηεο θνηλσληθήο θαη επαγγεικαηηθήο θηλεηηθφηεηαο, Αζήλα: Gutenberg Κνξηά Μ. (1987). «Νέεο Σερλνινγίεο Νέν πεξηερφκελν ηεο απαζρφιεζεο». Πνιίηεο 81-82: 60-69. Κνπδήο Γ., Κνπηξνχθεο Θ. & Leat M. (2009). Δξγαζηαθέο ρέζεηο κηα επηζηεκνληθή πξνζέγγηζε. Αζήλα: Κξηηηθή Κνπδήο, Γ. (2008) «Αγνξά Δξγαζίαο: Μήηξα ηεο Αλζξψπηλεο Οδχλεο», ζην Ν. Παλαγησηφπνπινο, (επηκ.) Η Απνκάγεπζε ηνπ Κφζκνπ, Αζήλα: Δθδφζεηο Πνιχηξνπν/ΔΚΚΔ. Κνπδήο Γ. (2007). Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ειιεληθνχ ζπλδηθαιηζηηθνχ θηλήκαηνο. Αζήλα: Gutenberg Κνπδήο Γ. (2001). Δξγαζηαθέο ζρέζεηο θαη επξσπατθή ελνπνίεζε επειημία θαη απνξξχζκηζε ή αλαβάζκηζε ηεο εξγαζίαο;. Αζήλα: Ιλζηηηνχην Δξγαζίαο ΓΔΔ- ΑΓΔΓΤ. Κνπθηάδεο Ι. (1997). ηνηρεία εξγαηηθνχ δηθαίνπ Αηνκηθέο ζρέζεηο εξγαζίαο. Θεζζαινλίθε: άθθνπιαο. Lenoir R. (2004). «Κνηλσληνινγηθφ αληηθείκελν θαη θνηλσληθφ πξφβιεκα». ηνλ ζπιινγηθφ ηφκν Μχεζε ζηελ Κνηλσληνινγηθή Πξαθηηθή, κηθξ. Αλ. Καξαζηάζε. Αζήλα: Ιλζηηηνχην ηνπ Βηβιίνπ Α. Καξδακίηζαο, 77-83. Λπδάθε Α. (2001). Πνηνηηθέο Μέζνδνη ηεο Κνηλσληθήο Έξεπλαο, Αζήλα: Καζηαληψηεο. Marx K. (1989). Δηζαγσγή ζηελ Grundisse ηνπ 1857, κηθξ. Γηνλχζεο Γηβάξεο. Αζήλα: ηνραζηήο. Mills W. C. (1984). Υαξηνγηαθάδεο - Η λέα κεζαία ηάμε ησλ ΗΠΑ, κηθξ. Φ. Ρ. νθηαλνχ. Αζήλα: Κάιβνο. Mills W. C. (1985). Η θνηλσληνινγηθή θαληαζία, κηθξ. Ν. Μαθξπληθφια. Σζαθληάο. Αζήλα: Παπαδήζεο. 19
Popper K. (2003). Η αλνηρηή θνηλσλία θαη νη ερζξνί ηεο, ηφκνο Ι, κηθ. Δηξήλε Παπαδάθε, Αζήλα: Παπαδήζεο Πεηξάθε Γ. (2007). Οη λέεο κνξθέο νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο. Αζήλα: Gutenberg. Robson C. (2007). Η έξεπλα ηνπ πξαγκαηηθνχ θφζκνπ, κηθξ. Β. Νηαιάθνπ & Κ. Βαζηιάθνπ. Αζήλα: Gutenberg. Savage M. & Alan W. (2005). Αζηηθή θνηλσληνινγία, θαπηηαιηζκφο θαη λεσηεξηθφηεηα, εηζαγ. Ινξδάλεο Φεκκέλνο, κηθξ. Ισάλλα Μπηκπιή. Αζήλα: Παπαδήζεο. Simmel G. (1993). Πφιε θαη Φπρή, κηθξ. Γ. Λπθηαξδφπνπινο. Αζήλα: Δξάζκνο. Simmel G. (ρ.ρ.). Γνθίκηα θνηλσληνινγίαο. κηθξ. Μ. Μαθξίδεο, Αζήλα: Αλαγλσζηίδεο Smith A. (1999). Έξεπλα γηα ηε θχζε θαη ηα αίηηα ηνπ πινχηνπ ησλ εζλψλ, κηθξ. Γ. Καιηηζνπλάθεο. Αζήλα: Παπαδήζεο. ηαζηλνπνχινπ Όι. (2006). Δηζαγσγή ζηελ Κνηλσληθή Πνιηηηθή - εκεηψζεηο Παλεπηζηεκηαθψλ Παξαδφζεσλ. Αζήλα: Πάληεην Παλεπηζηήκην. ηαζηλνπνχινπ Όι. (2003). Κξάηνο Πξφλνηαο: Ιζηνξηθή εμέιημε - χγρξνλεο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο. Αζήλα: Gutenberg. ηαζηλνπνχινπ Όι. (2002). Απφ ην θξάηνο πξφλνηαο ζηνλ «Νέν» Πξνλνηαθφ Πινπξαιηζκφ - Φξνληίδα θαη γήξαλζε, ε ζχγρξνλε πινπξαιηζηηθή πξφθιεζε. Αζήλα: Gutenberg. ηεξγίνπ Α. (2005). Απηφ απαζρνινχκελνο θαη κηζζσηφο ζηελ θνηλσληθή αζθάιηζε. Αζήλα: άθθνπιαο Taylor F. W. (2007). Αξρέο επηζηεκνληθνχ κάλαηδκελη, εηζαγ. Ινξδάλεο Φεκκέλνο, κηθξ. Ισάλλα Μπηκπιή. Αζήλα: Παπαδήζεο. Thomson P. (2002). Φσλέο απφ ην παξειζφλ πξνθνξηθή ηζηνξία, κηθξ. Ρ. Μπνπζρφηελ & Ν. Πνηακηάλνο. Αζήλα: Πιέζξνλ. Veblen T. (1980). Η ζεσξία ηεο αξγφζρνιεο ηάμεο, εηζαγ. C.W.Mills, κηθξ. Γ. Νηαιηάλεο. Αζήλα: Κάιβνο. 20