Zosi Zografidou Voci italiane in grecia

A10

Zosi Zografidou Voci italiane in grecia Ιταλικές φωνές στην Ελλάδα

Copyright MMXIII ARACNE editrice S.r.l. www.aracneeditrice.it info@aracneeditrice.it via Raffaele Garofalo, 133/A B 00173 Roma (06) 93781065 ISBN 978-88-548-6262-3 I diritti di traduzione, di memorizzazione elettronica, di riproduzione e di adattamento anche parziale, con qualsiasi mezzo, sono riservati per tutti i Paesi. Non sono assolutamente consentite le fotocopie senza il permesso scritto dell Editore. I edizione: agosto 2013

A mia madre

di te che vivi i tuoi giorni sereni e pacata sorridi saper vorrei pure una cosa (abbiamo tanto parlato assieme; tu l orecchio inclinando al mio richiamo, come chi nulla teme) Umberto Saba, «A una signora», in Tutte le poesie, a cura di A.Stara, I Meridiani, Milano, Mondadori, 1988, p.184.

Ιndice - Περιεχόμενα Nota introduttiva 11 Προλογικό σημείωμα 13 1 La letteratura italiana in Grecia / Η ιταλική λογοτεχνία στην Ελλάδα 2 Ιστορία των μεταφράσεων της Θείας Κωμωδίας στην Ελλάδα 3 To 26 ο Τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγματα ελληνικών μεταφράσεων Zώζη Ζωγραφίδου και Ελένη Κασάπη 15 33 69 4 Il sonetto italiano e la sua risonanza in Grecia 107 5 Sulla fortuna del Βοccaccio in Grecia 119 6 Ο Τζιάκομο Λεοπάρντι στον ελληνικό χώρο. Απόπειρα βιβλιογράφησης 133 7 Matilde Serao. Una novellista italogreca 145 8 Giovanni Verga nel mondo greco 159 9 Riviste letterarie italo-elleniche del primo Novecento 175

10 10 Futurismo Letterario in Grecia 181 11 L Unità d Italia nell occhio di scrittori greci 197 12 Il viaggio del Fu Mattia Pascal 213 13 Quasimodo e le sue traduzioni in Grecia 225 14 Οι ελληνικές μεταφράσεις των ποιημάτων του Σαλβατόρε Koυαζίμοντο. Η περίπτωση του ποιήματος «Ed è subito sera» 15 Πίνακας ελληνικών μεταφράσεων των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο 237 247

Νota introduttiva Vengono raccolti nel libro quindici saggi riguardanti la fortuna di scrittori italiani in Grecia, da Dante a Quasimodo, e in particolare le traduzioni delle loro opere. Testi scritti in lingua italiana o greca, in diversi periodi e in diverse occasioni, -fatto che spiega eventuali ripetizioni- raccolti quì per contribuire alla registrazione di aspetti della storia delle traduzioni della letteratura italiana in Grecia. Dodici saggi sono stati pubblicati in atti di convegni, volumi e riviste, mentre i saggi «Verga nel mondo greco», «Οι ελληνικές μεταφράσεις των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο. Η περίπτωση του ποιήματος Ed è subito sera», e «Πίνακας ελληνικών μεταφράσεων των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο» sono inediti e vengono pubblicati per la prima volta nel presente volume. Ζosi Zografidou Salonicco, maggio 2013

Προλογικό σημείωμα Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται δεκαπέντε μελέτες που αφορούν την τύχη ιταλών συγγραφέων στην Ελλάδα, και ειδικότερα μεταφράσεις κειμένων λογοτεχνίας ιταλών συγγραφέων από τον Δάντη μέχρι τον Κουαζίμοντο. Κείμενα γραμμένα στην ιταλική ή στην ελληνική γλώσσα, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και με διαφορετικές αφορμές, -κάτι που εξηγεί τις τυχόν επικαλύψεις- συγκεντρώνονται εδώ με σκοπό να συμβάλουν στην καταγραφή πτυχών της ιστορίας των μεταφράσεων της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Δώδεκα από τις μελέτες είναι δημοσιευμένες σε πρακτικά συνεδρίων, τόμους και περιοδικά, ενώ οι μελέτες «Verga nel mondo greco», «Οι ελληνικές μεταφράσεις των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο. Η περίπτωση του ποιήματος Ed è subito sera», καθώς και ο «Πίνακας ελληνικών μεταφράσεων των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο» δημοσιεύονται στον παρόντα τόμο για πρώτη φορά. Ζώζη Ζωγραφίδου Θεσσαλονίκη, Μάιος 2013

Capitolo 1 LA LETTERATURA ITALIANA IN GRECIA Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η Ελλάδα από τον 13 ο μέχρι και τον 20 ο αιώνα περνά από διάφορες πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές φάσεις και εξελίξεις και έχει λόγω της γειτνίασης με την Ιταλία διαχρονικά πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις και επιρροές. Το Ιόνιο αποτέλεσε τη γέφυρα των δύο πολιτισμών και οι επιδράσεις που ασκούνται στις δύο χώρες είναι αμφίδρομες. Στο χώρο της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής η γνώση και η επίδραση της ιταλικής λογοτεχνίας μπορεί να ανιχνευτεί διπλά: στην ίδια την ελληνική λογοτεχνία και στις ελληνικές μεταφράσεις των ιταλικών έργων. Επιπλέον, η δυνατότητα ουσιαστικής επαφής του ελληνικού κοινού με την ιταλική λογοτεχνία εξαρτάται από την ύπαρξη σχετικών μελετών, τόσο για τη λογοτεχνία αυτή όσο και για τις σχέσεις της με τη νεοελληνική. Η ιταλική λογοτεχνία, από πολύ νωρίς, φαίνεται ότι ασκεί σχετική επίδραση στην ελληνική λογοτεχνία, όπως τον 13 ο και 14 ο αιώνα τα ιπποτικά μυθιστορήματα, αργότερα γύρω στο 1400 το έργο του Βοκκάκιου, γύρω στο 1571 τα ποιήματα του Πετράρχη και άλλων πετραρχικών ποιητών μελετούνται από τους έλληνες λογίους και τους επηρεάζουν, ενώ σημαντικές επιρροές δέχεται και το κρητικό θέατρο. Έντονη είναι και η επίδραση που ασκούν τα ιταλικά γράμματα στους επτανήσιους λογίους που καταφεύγουν για σπουδές στην Ιταλία. Είναι φανερή, όπως διαπιστώνεται, η αναγνωστική προτίμηση κυρίως για τους κλασικούς συγγραφείς, τον Δάντη Αλιγκιέρι, τον Πετράρχη, τον Βοκκάκιο, ενώ καταγράφεται ενδιαφέρον για τον ιταλοέλληνα ποιητή Φόσκολο και τους Λεοπάρντι, Μακιαβέλλι, Μαντσόνι και Καρντούτσι. Το ενδιαφέρον για τους συγγραφείς αυτούς θα συνεχιστεί και θα αυξηθεί τον 20 ο αιώνα, κατά τον οποίο θα σημειωθεί και ανοδική πορεία των μεταφράσεων ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Η ιταλική λογοτεχνία στην Ελλάδα είναι εμφανής σ όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα και όπως διαπιστώνεται από τις απαρχές του 20 ου αιώνα ως σή-

16 Voci italiane in Grecia. Ιταλικές φωνές στην Ελλάδα μερα, παρατηρούνται διακυμάνσεις. Οι έλληνες μελετητές δείχνουν αρκετά έντονο ενδιαφέρον για την ιταλική λογοτεχνία και τη γνωρίζουν κατά ένα μεγάλο βαθμό, μέσα από τις μεταφράσεις των λογοτεχνικών έργων της. Στις αρχές του αιώνα προτιμάται η μετάφραση κλασικών έργων, ιδιαίτερα ως προς τις αυτοτελείς εκδόσεις. Στα περιοδικά καταγράφεται, κατά την περίοδο 1900-1974, η προτίμηση στους κλασικούς καθώς και στους σύγχρονους για την εποχή λογοτέχνες, τόσο στο χώρο της ποίησης όσο και της πεζογραφίας. Οι σύγχρονοι λογοτέχνες γίνονται γνωστοί μέσα από τα περιοδικά, τα οποία απευθύνονται βέβαια σε πιo περιορισμένο, αλλά εξειδικευμένο αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται για την ποιοτική πεζογραφία και ποίηση. Η φύση της έρευνας φωτίζει προβλήματα φιλολογικής έρευνας που θα απασχολήσουν και στο μέλλον, όπως: Γιατί μεταφράζονται τα συγκεκριμένα έργα ενός συγγραφέα; Είναι τυχαία η επιλογή; Μήπως υπάρχει εμπορική πρόβλεψη για την επιτυχία της μετάφρασης; Ερωτήματα τα οποία προβληματίζουν αλλά είναι δύσκολο να απαντηθούν. Όσο μεγάλη κι αν είναι η αξία ενός έργου, η επιλογή του για μετάφραση αν δεν γίνεται από τον ίδιο τον συγγραφέα, γίνεται από τον μεταφραστή, τον επιμελητή, τον εκδότη, παράγοντες καθοριστικούς για τη μετάφραση ενός έργου. Κατά την περίοδο 1900-1990 το σύνολο των αυτοτελών εκδόσεων πεζογραφίας που εντοπίστηκαν, ανέρχεται στους 274 τίτλους (αποτελούν το 23% του συνόλου των μεταφράσεων ιταλικής λογοτεχνίας) ενώ των αυτοτελών εκδόσεων ποίησης στους 48 τίτλους (αποτελούν το 4% του συνόλου). Είναι φανερό ότι η ιταλική λογοτεχνία μεταφράζεται σταθερά στην Ελλάδα και δημοσιεύεται τόσο στα περιοδικά (70%) όσο και με μορφή αυτοτελών εκδόσεων (30% του συνόλου των μεταφράσεων ιταλικής λογοτεχνίας). Η καμπύλη των μεταφράσεων, προσαρμόζεται σε μεγάλο βαθμό στην πολιτισμική καμπύλη της Ελλάδας που καθορίζεται κυρίως από τις πολιτικές εξελίξεις της χώρας μας. Για το λόγο αυτό λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στην πορεία αυτής της μελέτης, οι αλλαγές που υφίστανται τόσο η πολιτική όσο και η πνευματική ζωή του τόπου μας, ενώ οι τρεις σημαντικοί παράγοντες, η παρουσία ορισμένων μεταφραστών, περιοδικών και εκδοτικών οίκων προσδιορίζουν και καθορίζουν την έκταση της παρουσίας της ιταλικής λογοτεχνίας. Ως το 1920 η παρουσία μεταφράσεων της ιταλικής λογοτεχνικής παραγωγής περιορίζεται σε έργα κλασικών συγγραφέων, κάτι που θα ανατραπεί την επόμενη περίοδο, μέχρι το 1940 όταν θα στραφεί η παραγωγή των ελλήνων μεταφραστών και προς τους σύγχρονους συγγραφείς, χωρίς όμως να παραμεληθεί το μεταφραστικό τους έργο για τους κλασικούς συγγραφείς. Παρά το ενδιαφέρον ορισμένων αξιόλογων περιοδικών για την ιταλική

La letteratura italiana in Grecia 17 λογοτεχνία, την περίοδο 1919-1945, όταν οι μεταφράσεις ιταλικής πεζογραφίας και ποίησης, σε περιοδικά, θα διαγράψουν την υψηλότερη καμπύλη στα διαγράμματα, με προτιμήσεις τόσο στους κλασικούς όσο και στους σύγχρονους ιταλούς συγγραφείς, ο φυσιολογικός δισταγμός και η επιφύλαξη σε κάθε τι το ιταλικό μετά την ιταλική κατοχή περνά και στην ιταλική λογοτεχνία. Η πτώση όμως αυτή δε θα διαρκέσει για πολύ. Η παραγωγή αυξάνεται σταδιακά την περίοδο 1945-1974, με σταθερές πάντα τις προτιμήσεις στους κλασικούς και στους σύγχρονους συγγραφείς, για να γνωρίσει μετά το 1974, όταν παρατηρείται η έξαρση στον εκδοτικό χώρο (αύξηση του αριθμού των εκδοτικών οίκων και κατ επέκταση και της εκδοτικής παραγωγής), τον αριθμό των 224 αυτοτελών εκδόσεων, -τον υψηλότερο αριθμό όλης της περιόδου που εξετάσαμε-, με κατά κόρον προτίμηση προς τους σύγχρονους ιταλούς συγγραφείς. Οι μεταφράσεις έργων της ιταλικής λογοτεχνίας διαπιστώνεται ότι διαμορφώνουν ένα πλαίσιο που ανταποκρίνεται σε γενικές γραμμές σ ολόκληρη την παραγωγή στο χώρο της ιταλικής λογοτεχνίας, της πεζογραφίας και της ποίησης. In Grecia la letteratura italiana ha avuto una notevole diffusione. L Italia e la Grecia hanno avuto diacronicamente influenze ed influssi culturali reciproci. Il mare Ionio è stato il ponte tra le due civiltà. Nel campo della produzione letteraria greca, la conoscenza e l influenza della letteratura italiana possono essere localizzate sia nella letteratura greca sia nelle traduzioni greche di opere letterarie italiane 1. * Testo presentato al Colloquio Letterario tenutosi a Skopje (27-28 ottobre 2005) nell ambito del progetto Tempus - 18101-2003 New Curriculum Model for Italian Studies. Pubblicato nel volume Tempo d Incontri. Atti dei Seminari Tempus JEP- 18101-2003 New Curriculum Model for Italian Studies, a cura di A.Gjurcinova e V.Zaccaro, comitato scientifico V.Zaccaro, A.Gjurcinova, Z.Zografidou, W.Wehle, P.Koprda. Skopje, 2007, pp.38-47; Basatosi su: Z.Zografidou, Η παρουσία της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα (1900-1997) (La presenza della letteratura italiana in Grecia (1900-1997)). Salonicco, Paratiritis, 1999. 1 Vd. Z. Zografidou, cit., p.15; Vd. anche K. Th. Dimaras, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας (Storia della letteratura Neoellenica: dalle origini alla nostra epoca). Atene, Ikaros, 1987; Ε.Kriaras, Ιταλικές επιδράσεις σε παλαιότερα ελληνικά κείμενα (Influssi italiani a testi antichi greci) in Νέα Εστία, Atene, (natale 1987), pp.148-67; L.Politis. Ιστορία

18 Voci italiane in Grecia. Ιταλικές φωνές στην Ελλάδα I testi letterari italiani scritti influenzano la tradizione dotta. La cultura italiana occupa un posto importante nella formazione intellettuale di tanti scrittori greci e soprattutto degli eptanesii, cioè delle Isole Ionie. L introduzione di uno scrittore e la scelta delle opere da tradurre in Grecia spesso passano attraverso il filtro di altre culture, ed in primo luogo di quella francese. Così a volte si traducono opere letterarie italiane non direttamente dall originale, bensì da una versione francese. Questo appena osservato assume grande importanza per poter concepire l ingresso di tanti scrittori italiani in Grecia. 1. La letteratura italiana in Grecia: XIII XIX secolo «La presenza di influenze tra letterature», come Kriaras ha osservato, «è come legge-base per l evoluzione letteraria». I testi scritti dell Europa occidentale hanno influenzato la tradizione letteraria greca. I romanzi cavallereschi amorosi del XIII e XIX secolo sono basati su romanzi europei, francesi e italiani. Dal 1386, le Isole Ioniche sono sotto l egemonia della «Serenissima». L occupazione della Grecia da parte degli italiani favorisce la crescita di un attività letteraria creando le condizioni adeguate per promuovere la vita intelletuale delle Isole Ioniche. Dopo la caduta di Constantinopoli (1453), i dotti greci, per sfuggire al giogo turco vanno ad Ovest, soprattutto in Italia, per studiare e ricevere così gli influssi della letteratura italiana. Le regioni greche che rimangono sotto l egemonia della Repubτης Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Storia della letteratura Neoellenica), Atene, Μorfotikò Idryma Ethnikìs Trapèzis, 1985.

La letteratura italiana in Grecia 19 blica Veneziana, cioè le Cicladi, Creta, le Isole Ioniche, continueranno a produrre opere letterarie. L influsso della letteratura italiana è forte anche nelle canzoni popolari amorose e liriche di Cipro (un po prima dell occupazione dei turchi nel 1571) le quali secondo il critico letterario Linos Politis sono intrise della «freschezza» del rinascimento italiano e rappresentano i più bei componimenti della letteratura greca delle origini. Sono scritti in endecassilabo con grande abilità tecnica e hanno forme poetiche che caratterizzano il Rinascimento italiano: sono sonetti, ottave, terzine, sestine, canzoni, ballate e barzelette. Queste poesie cipriote amorose che ammontano a 156, assomigliano molto alle opere di Francesco Petrarca o di altri poeti petrarcheschi, alle opere di Jacopo Sannazaro e di Pietro Bembo. Dieci di queste poesie assomigliano così tanto a poesie petrarchesche che sembrano esserne le traduzioni. Il fatto davvero sorprendente è che la raccolta sembra aver provocato l ammirazione degli studiosi. L influenza dell opera poetica petrarchesca si evince anche dal fatto che ci sono delle poesie cipriote scritte con la stessa forma metrica. Dobbiamo ricordare che il movimento del Petrarchismo nel XVI secolo ha avuto una fortuna particolare in tutta l Europa, soprattutto in Francia. Dopo l occupazione di Cipro da parte dei turchi, sotto l egemonia dei Veneziani rimangono solo Creta e le Isole Ioniche. Nell isola di Creta fiorisce la letteratura e si sviluppa il teatro cretese. Sono davvero tante le influenze italiane sulle opere teatrali cretesi (Ερωφίλη di Chortatsis, Κατζούρμπος influenzata dalla Commedia dell arte, da Ruzzante, da Calmo e Giancarli, le opere di Cornaros Θυσία του Αβραάμ e Ερωτόκριτος). Nel XVI secolo i greci vanno in Italia non per insegnare, ma per

20 Voci italiane in Grecia. Ιταλικές φωνές στην Ελλάδα studiare. Venezia è legata alle Isole Ioniche, le uniche isole sotto l egemonia della Serenissima, le quali continueranno la tradizione poetica di Creta. Gli eptanesii sono stati influenzati dagli scrittori classici italiani. C è per esempio Solomos, Kalvos, Zambelios, i quali parlano e scrivono anche in italiano. I traduttori greci mostrano un particolare interesse per le opere dei classici. Tra gli scrittori preferiti occupano il primo posto Dante e Foscolo mentre esiste grande interesse per Petrarca, Leopardi, Tasso, Manzoni, Carducci e Macchiavelli, come evince dal numero congruo delle traduzioni pubblicate nelle riviste letterarie dell epoca, Η Τέχνη, Kυψέλη, Οι Μούσες, Πανδώρα, Χρυσαλλίς ed Eθνική Βιβλιοθήκη. 2. La letteratura italiana in Grecia: XX secolo La presenza della letteratura italiana in Grecia nel ventesimo secolo è molto forte. Durante il 1900 la Grecia passa attraverso varie fasi ed evoluzioni politiche, economiche, sociali e culturali. Onde esaminare meglio questo lungo periodo e proseguire nell analisi quantitativa della presenza della letteratura italiana in Grecia ci si è basati su criteri storico-politici greci, dividendo così il 1900 in quattro piccoli periodi, nonostante sia stato impossibile determinare in modo assoluto i limiti cronologici dei vari movimenti letterari. 2.1. Periodo anteguerra (1900-1918) La Grecia è appena uscita dalla sventurata guerra contro i turchi (1897) e si compiono sforzi di riorganizzazione dello stato. In questo

La letteratura italiana in Grecia 21 periodo risaltano la questione della Macedonia (1903-1908), il movimento a Gudi (1909), la liberazione di Salonicco, l occupazione del Dodecanneso da parte degli italiani (1912) e l annessione di Creta allo stato greco. Nel campo letterario il nome di Kostìs Palamas è legato al risorgimento nazionale. Egli studia i movimenti letterari europei assimilandoli nella sua opera. Scrive altresì articoli e saggi su scrittori italiani influenzando molti scrittori greci, la cosiddetta «generazione dopo-palamas». Nonostante il numero di traduzioni di opere letterarie italiane in questo periodo sia limitato, i traduttori continuano la tradizione del ΧIΧ secolo scegliendo di tradurre soprattutto opere di scrittori classici. Possiamo dire che gli scrittori più amati dai traduttori greci sono: Dante Alighieri (19 traduzioni), Ugo Foscolo (16 traduzioni), Gabriele D Annunzio (15 traduzioni), Giosuè Carducci (8 traduzioni) e Edmondo de Amicis (7 traduzioni). Le riviste letterarie greche dell epoca: O Nουμάς, To Περιοδικόν μας, To Θάρρος, O Διόνυσος, O Aκρίτας, Eστία, Aνθών Ποιητικός, Φωνή, Οι Μούσες, Παναθήναια, Ηλύσια, Eθνική Ανθολογία, Ημερολόγιον Κρητική Στοά, Φιλολογική Ηχώ [Κωνσταντινούπολης], Zωή [Κωνσταντινούπολης], Γράμματα (Αλεξανδρείας) dedicano molte pagine alla letteratura italiana, attraverso saggi e traduzioni.