Πρόγραμμα Στρατηγικών Αναπλάσεων σε πυκνοδομημένες περιοχές κατοικίας / μικτών χρήσεων.

Πρόγραμμα Στρατηγικών Αναπλάσεων σε πυκνοδομημένες περιοχές κατοικίας / μικτών χρήσεων. Η περίπτωση της περιοχής από την πλατεία Βάθης έως τα Άνω και Κάτω Πατήσια: Μία «κατά προτεραιότητα περιοχή ανάπλασης / αναβάθμισης» Ομάδα εργασίας: Μαρία Καλαντζοπούλου, Συγκοινωνιολόγος Πολεοδόμος ΥΔ ΕΜΠ, Πασχάλης Σαμαρίνης, Αρχιτέκτων Πολεοδόμος ΥΔ ΕΜΠ, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, Αρχιτέκτων Πολεοδόμος ΥΔ ΕΜΠ. Αθήνα, 2011

Η παρούσα Μελέτη συντάχθηκε στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος Στρατηγικών Αναπλάσεων για το Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθηνών στην κατεύθυνση ενίσχυσης της κεντρικότητας. Αφορά στην αναβάθμιση κεντρικών περιοχών κατοικίας και μικτών χρήσεων, που χαρακτηρίζονται από έντονα συμπτώματα κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Για τη μελετητική αυτή πρόταση που αφορά μια μεγάλη πολεοδομική ενότητα στα όρια του ιστορικού κέντρου του Δήμου Αθηναίων, εξετάστηκαν προηγούμενες μελέτες για την περιοχή, καθώς και επίκαιροι σχεδιασμοί και έργα που αναμφισβήτητα την επηρεάζουν. Οι προτάσεις που ακολουθούν είναι σε επίπεδο στρατηγικών κατευθύνσεων και οφείλουν να συμπληρωθούν ώστε να μετατραπούν σε επιχειρησιακό πρόγραμμα. Για το σκοπό αυτό κατατίθενται προς συζήτηση στους φορείς της Κεντρικής Διοίκησης, της Περιφέρειας και του Δήμου Αθηναίων, στην προοπτική συγκρότησης ενός ολοκληρωμένου προγράμματος ήπιας ανάπλασης / αναβάθμισης. Γιάννης Πολύζος Πρόεδρος Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή. Ζητήματα του Κέντρου Πόλης και η σημασία ενός Στρατηγικού Προγράμματος Αναπλάσεων Κεφ. 1 Περιγραφή και οριοθέτηση της Περιοχής Μελέτης 7 Σελ. 4 Κεφ. 2 Υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο και Πολεοδομικές Μελέτες για την Περιοχή Μελέτης 9 2.1 Οι προβλέψεις του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΓΠΣ) Αθήνας, 1988 9 2.2 Οι Πολεοδομικές Μελέτες Αναβάθμισης (Π.Μ.), 1992-1996 12 2.2.1 Πολεοδομική Μελέτη «Γειτονιάς Πιλότου». Περιοχή Κολιάτσου Πατήσια, 1992 2.2.2 Περιοχή Πλατεία Αμερικής, 1994 15 2.2.3 Περιοχή Βικτώρια, 1994 18 2.2.4 Περιοχή Πλατεία Αττικής, 1994 21 2.2.5 Περιοχή Αγιος Παύλος, 1994 26 2.2.6 Περιοχή πλατεία Βάθης Ομόνοια, 1992 28 2.3 Μία συνοπτική αποτίμηση των Πολεοδομικών Μελετών Αναβάθμισης 31 2.4 Ανάπλαση Κεντρικών Περιοχών Κατοικίας. Μελέτη Περίπτωσης Κάτω Πατήσια, ΕΜΠ 1992 2.5 Νομοθετικά και πολεοδομικά εργαλεία. Δυνατότητες αξιοποίησης και προτάσεις βελτιώσεων 13 34 40 Κεφ. 3 Επίκαιροι σχεδιασμοί και έργα που επηρεάζουν άμεσα την Περιοχή Μελέτης 47 3.1 Μετατροπή της Πανεπιστημίου σε άξονα δημόσιας συγκοινωνίας, ποδηλάτου και περιπάτου 3.2 Μετατροπή της Πατησίων σε άξονα δημόσιας συγκοινωνίας, ποδηλάτου και περιπάτου Συνύπαρξη με Ι.Χ. αυτοκίνητο 3.3 Πρόταση μονοδρόμησης του ζεύγους αξόνων Αχαρνών Πατησίων 53 3.4 Αναπλάσεις Πλατειών Αγ. Παντελεήμονα, Αττικής και Αγ. Νικολάου Αχαρνών 3.5 Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός Ιδεών Αθήνα Χ4 60 3.6 Προβλεπόμενα έργα στις παρυφές της Περιοχής Μελέτης 62 47 50 55 Κεφ. 4 Κατευθύνσεις και στόχοι του Στρατηγικού Προγράμματος Αναπλάσεων 66 4.1 Αναβάθμιση του δημόσιου και ιδιωτικού αδόμητου χώρου 67 4.1.1 Γενικές κατευθύνσεις και αρχές 67 4.1.2 Δημόσιοι ελεύθεροι χώροι πλατείες Βάθης, Αγίου Παύλου, Βικτωρίας, Αμερικής, Καλλιγά, Κολιάτσου, Αγίας 69 2

Παρασκευής, Αγίου Λουκά 4.1.3 Πόλοι και διάδρομοι δικτύου κίνησης πεζών και ποδηλάτων 74 4.1.4 Πιλοτική διερεύνηση της δυνατότητας μετατροπής της οδού Φυλής σε άξονα ροής πεζών 4.1.5 Κυκλοφορία στάθμευση 85 4.2 Πολιτικές κινήτρων για την ενίσχυση της κατοικίας και των επαγγελματικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων 78 88 Πηγές 90 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ ΧΑΡΤΗΣ 1: ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ (σ. 8) ΧΑΡΤΗΣ 2: ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗΣ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ 1992-96 (σ. 33) ΧΑΡΤΗΣ 3 : ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΙ ΑΞΟΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΟΙ ΚΙΝΗΣΗΣ ΠΕΖΩΝ ΠΟΔΗΛΑΤΩΝ (σ. 87) 3

Εισαγωγή: Ζητήματα του Κέντρου Πόλης και η σημασία ενός Στρατηγικού Προγράμματος Ήπιας Ανάπλασης / Αναβάθμισης Τα τελευταία χρόνια εντείνεται συνεχώς η αίσθηση ότι πολλές κεντρικές περιοχές της Αθήνας αντιμετωπίζουν σημαντικά πολεοδομικά προβλήματα, τα οποία έχουν κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές προεκτάσεις. Ήδη από τη δεκαετία του 80, εντοπίζονταν προβλήματα που αφορούσαν, τόσο στη συνολική συγκρότηση της πόλης (κακή χωροθέτηση και σχέσεις διαφόρων λειτουργιών, κυκλοφοριακά προβλήματα, ατμοσφαιρική μόλυνση), όσο και στο επίπεδο της γειτονιάς και στο περιβάλλον της κατοικίας (γειτνίαση με οχλούσες λειτουργίες, έλλειψη κοινωνικού εξοπλισμού και χώρων στάθμευσης, φθορά κτιρίων, υποβάθμιση δημόσιων χώρων). Ταυτόχρονα, παρατηρούνταν τάσεις μετεγκατάστασης των παλαιών κατοίκων από το κέντρο προς τα επεκτεινόμενα προάστια της πόλης. Σήμερα, τα προβλήματα του κέντρου έχουν ενταθεί, είναι πολύπλευρα και σε ορισμένες περιπτώσεις αποκτούν πρωτόγνωρες εκφάνσεις, με την υποβάθμιση εκτεταμένων περιοχών, την περιθωριοποίηση κοινωνικών ομάδων, την οικονομική και περιβαλλοντική απαξίωση. Παρόλα αυτά, το Κέντρο Πόλης της Αθήνας, που αποτελεί μία ενδιάμεση γεωγραφική περιοχή μεταξύ Ιστορικού και Μητροπολιτικού Κέντρου, συνεχίζει να συνιστά έναν τόπο δυναμικό, ζωντανό, πολυλειτουργικό, με μοναδικές ποιότητες και πλούτο. Από αυτή την άποψη, τα προβλήματά του αποτελούν ταυτόχρονα προκλήσεις για το σχεδιασμό, αλλά και για την άσκηση μιας ολοκληρωμένης πολιτικής για την πόλη. Ο ΟΡΣΑ/ΥΠΕΚΑ, στα πλαίσια της πολιτικής του Νέου Ρυθμιστικού Αθήνα Αττική 2020 για αναβάθμιση των κεντρικών περιοχών και την αποτροπή της διάχυσης της πόλης μέσω συνεχών επεκτάσεων, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις αναπλάσεις προβληματικών περιοχών κατοικίας/μικτών χρήσεων. Πρόθεση του νέου ΡΣΑ είναι να δώσει μια νέα δυναμική στις ολοκληρωμένες κοινωνικά και περιβαλλοντικά αναπλάσεις ώστε να ενταχθούν σε μια συνολική θεώρηση του αστικού χώρου, με συντονισμένες, πολυεπίπεδες δράσεις που θα υπηρετεί 1 : Μια αναπτυξιακή θεώρηση που θα λαμβάνει υπόψη την οικονομική και περιβαλλοντική κρίση, βάσει της οποίας επιζητείται η ριζική στροφή του κατασκευαστικού κεφαλαίου σε έργα και προγράμματα «ανακύκλωσης» και αναβάθμισης του ήδη επενδεδυμένου 1 Αποσπάσματα και κατευθύνσεις στρατηγικού σχεδιασμού από το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας / Αττικής 2020. 4

οικιστικού κεφαλαίου, δηλαδή του πολεοδομημένου αστικού χώρου και του κτιριακού αποθέματος, με επίκεντρο την εξοικονόμηση ενέργειας, την αύξηση του δημόσιου και ιδιωτικού πρασίνου και την απομείωση της χρήσης του ΙΧ. Ένα γενικότερο πλαίσιο πολιτικών κοινωνικής και χωρικής συνοχής, με συνδυασμό των πολεοδομικών μέτρων με τους θεσμούς του κοινωνικού κράτους και αλληλεγγύης. Η πολιτική αναπλάσεων υπ αυτό το πνεύμα είναι προσανατολισμένη στο στόχο άμβλυνσης των χωρικών ανισοτήτων και των φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού με χωρική διάσταση. Μια πολιτική αποσαφήνισης ρόλων και αρμοδιοτήτων σε επίπεδο χωρικής διακυβέρνησης, στα πλαίσια του νέου ΡΣΑ στο μέτρο που η μέχρι σήμερα επικρατούσα διάχυση ευθυνών έχει συμβάλει στην απομείωση των πολιτικών ανάπλασης σε αποσπασματικά έργα. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η επιλογή της συγκεκριμένης περιοχής μελέτης για την πιλοτική εφαρμογή ενός προγράμματος «ήπιας ανάπλασης», έχει χαρακτήρα στρατηγικής πολιτικής για την προώθηση των αναπλάσεων στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθηνών, με δεδομένη την ιστορικότητά της, την «περικεντρική» της θέση και τα χαρακτηριστικά πολεοδομικής υποβάθμισης κατ αναλογία με τα φαινόμενα υποβάθμισης του κέντρου. Επομένως, το πολεοδομικό στοίχημα για την περιοχή είναι πολύπλευρο και πολλαπλά συναρτώμενο με το προωθούμενο μοντέλο της «συμπαγούς πόλης» στα πλαίσια των στρατηγικών επιλογών του νέου ΡΣΑ. Οι δράσεις για την αναβάθμιση της Περιοχής εντάσσονται σε δύο κατευθύνσεις: Αναβάθμιση του δημόσιου και ιδιωτικού αδόμητου χώρου Ενίσχυση του πολυλειτουργικού χαρακτήρα της Περιοχής Μελέτης με κίνητρα για την παραμονή της κατοικίας και των χρήσεων που τη συνοδεύουν. Ομάδα Εργασίας Ευχαριστίες Την Ομάδα Εργασίας για τη σύνταξη του παρόντος Προγράμματος αποτελούν οι: Μαρία Καλαντζοπούλου, Συγκοινωνιολόγος Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ Πασχάλης Σαμαρίνης, Αρχιτέκτων Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, Αρχιτέκτων Πολεοδόμος, ΥΔ ΕΜΠ Ειδική συμβολή για τα ζητήματα θεσμικού πλαισίου: Μάρω Ευαγγελίδου, Αρχιτέκτων, Προϊσταμένη Τμήματος Μητροπολιτικών Παρεμβάσεων και Αστικής Ανασυγκρότησης του ΟΡΣΑ 5

Για τη χορήγηση στοιχείων και την εν γένει συνεργασία, η Ομάδα Εργασίας θέλει να ευχαριστήσει τους κ.κ.: Από το ΥΠΕΚΑ / ΟΡΣΑ: Αμαλία Κουδούνη, Αρχιτέκτων, Διευθύντρια Δ/νσης Πολεοδομικού Σχεδιασμού του ΥΠΕΚΑ Ελένη Στυλιανάκη, Δ/νση Πολεοδομικού Σχεδιασμού του ΥΠΕΚΑ Νώντας Κρεμμύδας, Αρχιτέκτων, Προϊστάμενος Τμήματος Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων του ΟΡΣΑ Γιώργος Νάθενας, Συγκοινωνιολόγος, Τμήμα Ρυθμιστικού Σχεδίου Αττικής Από το Δήμο Αθηναίων: Ελλη Παπακωνσταντίνου, Διευθύντρια Διεύθυνσης Σχεδίου Πόλεως Ευάγγελος Γαβριελάτος, Τμηματάρχης Τμήματος Πολεοδομικών Εφαρμογών Δ. Αθηναίων Τους μελετητές : Δ. Κονταργύρη, Θ. Βλαστό και Α. Αραβαντινό, υπεύθυνους της Πρότασης μονοδρόμησης του ζεύγους των παράλληλων αρτηριών Πατησίων και Αχαρνών Μ. Καρλαύτη, επιστημ. υπεύθυνο του ερευνητικού προγράμματος του ΕΜΠ «Διερεύνηση της δυνατότητας αποκλειστικής χρήσης της Πανεπιστημίου» για δημόσιες συγκοινωνίες, ανάθεση ΟΡΣΑ/ΥΠΕΚΑ (σε εξέλιξη) Π. Τουρνικιώτη, επιστημ. υπεύθυνο του ερευνητικού προγράμματος του ΕΜΠ «Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά», ανάθεση ΟΡΣΑ/ΥΠΕΚΑ (σε εξέλιξη) Θ. Βλαστό, επιστημ. υπεύθυνο του ερευνητικού προγράμματος του ΕΜΠ «Μητροπολιτικό Δίκτυο Ποδηλάτου», ανάθεση ΟΡΣΑ (σε εξέλιξη) 6

Κεφ. 1. Περιγραφή και οριοθέτηση της Περιοχής Μελέτης Η Περιοχή Μελέτης, όπως φαίνεται και στο Χάρτη 1 (συνημμένο), περιβάλλεται από τις οδούς Πατησίων και Μάρνη στα ανατολικά, Καρόλου στα νότια, από τις οδούς Δηληγιάννη, Λιοσίων, Ιωνίας και την Αχαρνών στα δυτικά και από την οδό Βικέλα - Καυταντζόγλου στα βόρεια. Η Περιοχή Μελέτης διατρέχεται γραμμικά από την Αχαρνών και τη Λεωφόρο Ιωνίας (όπου και οι γραμμές του ΗΣΑΠ) στη διεύθυνση βορρά - νότου. Οριοθετείται δηλαδή από σημαντικούς κυκλοφοριακούς άξονες, οι οποίοι διαμορφώνουν και φυσικά όρια στον αστικό χώρο. Το όριο αυτό είναι ιδιαίτερα ισχυρό στην περίπτωση της λεωφόρου Ιωνίας. Στο εσωτερικό της περιοχής, εντοπίζονται σημαντικές συνοικίες του κέντρου: πλατεία Βάθης, Άγιος Παύλος, Άγιος Κωνσταντίνος, πλατεία Βικτωρίας, πλατεία Αγίου Παντελεήμονα, πλατεία Αττικής, πλατεία Αμερικής, πλατεία Άγίου Νικολάου και περιοχή θυμαράκια, πλατεία Κολιάτσου, Άνω και Κάτω Πατήσια. Η έκταση της περιοχής είναι περίπου 250 ha και ο εκτιμώμενος πληθυσμός 80.000-100.000. Η περιοχή βρίσκεται εφαπτομενικά στο Ιστορικό Κέντρο 2, είναι σε εγγύτητα με πόλους μητροπολιτικής/υπερτοπικής σημασίας, όπως ο Σταθμός Λαρίσης, το συγκρότημα Πολυτεχνείου - Αρχαιολογικού Μουσείου, το Πεδίον του Άρεως, το Οικονομικό Πανεπιστήμιο και συνορεύει με ιστορικές συνοικίες του κέντρου, όπως τα Εξάρχεια, η Κυψέλη και ο Κολωνός. Αν και είναι λογικό σε μια τέτοια εκτεταμένη αστική ζώνη να υπάρχουν εσωτερικές διαφοροποιήσεις, τα βασικά στοιχεία που τη διακρίνουν στο σύνολό της θα μπορούσαν να κωδικοποιηθούν ως εξής: Κυρίαρχη χρήση κατοικίας αλλά και εμπορίου, στα ισόγεια των πολυκατοικιών, με έντονο χαρακτήρα πολυλειτουργικότητας. Υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου. Σύμφωνα με καταγραφή του Δήμου Αθηναίων 3 η περιοχή έχει τα χαμηλότερα ποσοστά πρασίνου γειτονιάς / κάτοικο στο Λεκανοπέδιο, μόλις 0,6-1,4 m2/κάτοικο. Γενικότερη υποβάθμιση του κτιριακού αποθέματος, αλλά και ύπαρξη αξιόλογου αρχιτεκτονικού δυναμικού. Οικονομική απαξίωση της περιοχής, πτώση των αξιών γης και κρίση του τοπικού εμπορίου. Μεταβολή της κοινωνικής σύνθεσης της περιοχής, η οποία έχει οδηγήσει σε κοινωνικές εντάσεις και ρήξεις. Περιθωριοποίηση και διαρκώς επιδεινούμενες συνθήκες διαβίωσης ενός τμήματος των κατοίκων, ειδικότερα των μεταναστών. 2 Το βόρειο όριο του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας ορίζεται στα δυτικά της Πατησίων από τις οδούς Σατωβριάνδου και Αγίου Κωνσταντίνου, ενώ στην ανατολική της πλευρά από το Πεδίον του Άρεως. 3 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανάπτυξης Δήμου Αθηναίων 2007-2010, http://www.cityofathens.gr/files/epixirisiako_a.pdf 7

ΧΑΡΤΗΣ 1 8

Κεφ. 2. Υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο και Πολεοδομικές Μελέτες για την Περιοχή Μελέτης 2.1 Οι προβλέψεις του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΓΠΣ) Αθήνας, 1988 Συνολικά για την πόλη Οι γενικοί στόχοι του ΓΠΣ Αθήνας του 1988 αφορούσαν στη δημιουργία πολυκεντρικής δομής για την πόλη, στον εξορθολογισμό της οργάνωσης των χρήσεων γης, στην κάλυψη των αναγκών σε κοινωνικό εξοπλισμό και στην αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, ειδικότερα σε υποβαθμισμένες περιοχές της πόλης. Ως κυρίαρχη χρήση ορίζονταν η Γενική Κατοικία, με εξαίρεση το κέντρο του Δήμου, την περιοχή του Ελαιώνα και ένα τμήμα στην περιοχή Γουδί (βλ. Εικόνα 1). Για την άρση της μονοκεντρικότητας της πόλης προτεινόταν «η συγκρότηση πολυλειτουργικών κέντρων, με τόνωση των λειτουργιών που λείπουν». Σε αυτή την κατεύθυνση, προτείνονταν ζώνες ειδικών κινήτρων (πολεοδομικά, οικονομικά) στους βασικούς πυρήνες των κέντρων, αλλά και βελτίωση της ελκυστικότητάς τους, με εκτεταμένες πεζοδρομήσεις και άλλες επεμβάσεις στο δημόσιο χώρο. Τέλος, προτεινόταν ο έλεγχος και σταδιακός περιορισμός της ανάπτυξης κεντρικών λειτουργιών στις βασικές αρτηρίες, ώστε αυτές να κατευθυνθούν στα τοπικά κέντρα. Εικόνα 1, Το ισχύον ΓΠΣ του Δήμου Αθηναίων, 1988. 9

Για την τόνωση και αναβάθμιση της ποιότητας της κατοικίας προτείνονταν αναπλάσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές, κυκλοφοριακές ρυθμίσεις με εκτεταμένες πεζοδρομήσεις, αποκατάσταση παραδοσιακών κτιρίων και κτιρίων του μεσοπολέμου και απομάκρυνση οχλουσών χρήσεων (συνεργεία, μπαρ κ.ο.κ.). Ειδικά για το κέντρο του Δήμου, υπήρχε πρόβλεψη για επαναφορά της χρήσης της κατοικίας σε κτίρια γραφείων, μέσω κατάλληλων μηχανισμών. Τέλος, ιδιαίτερη πρόνοια δινόταν στην εξασφάλιση του απαραίτητου, βάσει σταθεροτύπων, κοινωνικού εξοπλισμού, όπως παιδικοί σταθμοί, σχολεία, χώροι για ηλικιωμένους, χώροι άθλησης κλπ. Ειδικότερα για την Περιοχή Μελέτης Βάσει του ισχύοντος ΓΠΣ, η Περιοχή Μελέτης, περιλαμβάνει ένα μικρό τμήμα του Υπερτοπικού Κέντρου του Δήμου γύρω από την πλατεία Βάθης. Στην περίμετρό της δύο περιοχές ορίζονταν ως Κέντρα Δήμου γύρω από τις οδούς Φωκίωνος Νέγρη Αγ. Μελετίου στα Πατήσια, στην περιοχή της Αγ. Παρασκευής. Στο εσωτερικό της, τρεις περιοχές ορίζονταν ως Τοπικά Κέντρα Γειτονιάς η περιοχή που περιλαμβάνει τις πλατείες Βικτωρίας, Αγ. Παντελεήμονα και Αττικής. η περιοχή στην απόληξη της Αγ. Μελετίου, δυτικά της Αχαρνών η περιοχή γύρω από τις πλατείες Καλλιγά, Αγ. Ανδρέα και Αγ. Νικολάου. Επίσης, προτείνονταν πεζοδρομήσεις για την ενίσχυση των τοπικών κέντρων και τη σύνδεση των πόλων κοινόχρηστων λειτουργιών, αύξηση του αστικού πρασίνου και ανάδειξη των παραδοσιακών αρχιτεκτονικών συνόλων (π.χ. στην περιοχή των οδών Γ Σεπτεμβρίου, Μιχαήλ Βόδα, Ηπείρου, Σμύρνης, όπως και στην περιοχή των οδών Σουρμελή, Μακεδονίας, Αχαρνών). Το στάδιο εκείνο του σχεδιασμού που θα εξειδίκευε και θα εφάρμοζε τις κατευθύνσεις του ΓΠΣ, δηλαδή οι Πολεοδομικές Μελέτες (ΠΜ), δεν προχώρησε ουσιαστικά. Οι ΠΜ για την περιοχή εκπονήθηκαν αλλά ουδέποτε θεσμοθετήθηκαν. Όπως αντίστοιχα δεν θεσμοθετήθηκαν οι πολιτικές κινήτρων για την αναβάθμιση των τοπικών κέντρων. Κατά συνέπεια, οι στόχοι του ΓΠΣ δεν έχουν μεταφραστεί σε αντίστοιχα αποτελέσματα στην οργάνωση του χώρου. Επισημαίνεται, εξάλλου, ότι τα δημογραφικά, τα οικονομικά και τα κοινωνικά δεδομένα της περιοχής έχουν μεταβληθεί ριζικά μετά και τα μεταναστευτικά ρεύματα των τελευταίων είκοσι χρόνων και τις αναδιαρθρώσεις στην οικονομική δραστηριότητα του κέντρου. Το ΓΠΣ του 1988 αποτελεί, ωστόσο, ένα σημαντικό εργαλείο, τόσο ως το εν ισχύ θεσμικό πλαίσιο για την πολεοδόμηση της περιοχής, όσο και στις κατευθύνσεις του για την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου και των κοινωνικών υποδομών. Ιδιαίτερα η λογική για δικτύωση των γειτονιών, των ελεύθερων χώρων και του κοινωνικού 10

εξοπλισμού μέσω πεζοδρομήσεων, διαπλατύνσεις πεζοδρομίων κλπ, αποτελεί και σήμερα ένα από τα μεγάλα ζητούμενα για την περιοχή. Εικόνα 2, Απόσπασμα του ισχύοντος ΓΠΣ (1988) στην Περιοχή Μελέτης, πηγή ΟΡΣΑ. 11

2.2 Οι Πολεοδομικές Μελέτες Αναβάθμισης (Π.Μ.), 1992-1996 Το ΓΠΣ της Αθήνας προσδιόριζε ότι, για την εφαρμογή του, θα ήταν ανάγκη να εκπονηθούν ειδικές μελέτες για κάθε μία από τις επιμέρους περιοχές του Δήμου. Από τη θέσπισή του και μετά, οι ρυθμίσεις και τα μέτρα που θα προτείνονταν προς εφαρμογή, έπρεπε να εκπορεύονται από Πολεοδομικές Μελέτες, οι οποίες θα έπρεπε να είναι σύμφωνες με το ΓΠΣ. Ο σκοπός των μελετών ήταν να αναλύσουν τα δεδομένα της υπάρχουσας κατάστασης και να διατυπώσουν προτάσεις πολεοδομικών παρεμβάσεων και κανονιστικών ρυθμίσεων. Η πρώτη σχετική μελέτη αφορούσε την περιοχή Κολιάτσου - Πατήσια, η οποία αποτελεί το βόρειο τμήμα της Περιοχής Μελέτης. Εκπονήθηκε από το Δήμο Αθηναίων ως «πολεοδομική μελέτη γειτονιάς πιλότου», προετοιμάζοντας το έδαφος για μια σειρά τυπικών μελετών για όλη την έκταση της Αθήνας. Η Περιοχή Μελέτης καλύπτεται από έξι τις Πολεοδομικές Μελέτες (Π.Μ.): 1. Περιοχή Κολιάτσου - Πατήσια, 1992, Διεύθυνση Σχεδίου Πόλεως, Δ. Αθηναίων. 2. Περιοχή πλατείας Αμερικής,1994, μελετητής Γ. Καρανίκας. 3. Περιοχή Βικτώρια,1994, μελετητής Γ. Καρανίκας. 4. Περιοχή Πλατείας Αττικής, 1994, μελετήτρια Ε. Σιόλα. 5. Περιοχή Αγίου Παύλου, 1994, μελετήτρια Μ. Κανδρεβιώτου. 6. Περιοχή Βάθης - Ομόνοιας, 1992, μελετήτρια Μ. Κανδρεβιώτου. Εικόνα 3, Οι εκπονηθείσες Πολεοδομικές Μελέτες Αναβάθμισης για το Δήμο Αθηναίων. Πηγή: Πολεοδομικός Σχεδιασμός Αθ. Αραβαντινός. 12

2.2.1 Πολεοδομική Μελέτη «Γειτονιάς Πιλότου». Περιοχή Κολιάτσου- Πατήσια, 1992 Οι βασικές κατευθύνσεις σχεδιασμού της αρχικής πρότασης αφορούν: Στον καθορισμό των κέντρων των επιμέρους οικιστικών ενοτήτων, με κύρια χρήση την αναψυχή και το κοινόχρηστο πράσινο. Προτείνονται πέντε κέντρα γειτονιάς στις πλατείες Αγ. Λουκά, Αγ. Παρασκευής και Κολιάτσου στους κοινόχρηστους χώρους στη συμβολή των οδών Σίφνου και Αιλιανού και Ιακωβάτων και Ιωνίας (πρώην εργοστάσιο Μηναΐδη Φωτιάδη). Στην επικοινωνία των παραπάνω κέντρων, καθώς και των γειτονιών μεταξύ τους, με τη δημιουργία πλέγματος πεζοδρόμων παρκοπεζοδρόμων. Στον εξοπλισμό των κέντρων γειτονιάς με τις απαραίτητες κοινωνικές λειτουργίες (πράσινο, αθλητισμός, σχολεία, πολιτιστικές λειτουργίες, κέντρο υγείας). Ενοποίηση των ακαλύπτων στα ΟΤ στα πλαίσια της σχετικής μελέτης του ΕΜΠ. Προσπάθεια επαναπροσδιορισμού / τόνωσης τοπικού εμπορίου και αναψυχής. Διαμόρφωση της κυκλοφορίας και της στάθμευσης, κ.ά. Η μελέτη προτείνει την κατασκευή ενός ιδιαίτερα εκτεταμένου δικτύου πεζοδρόμων που αρθρώνει τα πέντε κέντρα των επιμέρους οικιστικών ενοτήτων (εργοστάσιο Μηναΐδη Φωτιάδη, πλατεία Αγ. Λουκά, ναός Αγ. Παρασκευής, πλατεία Κολιάτσου και χώρος αθλοπαιδιών στη συμβολή των οδών Σίφνου και Αιλιανού). Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται διευρυμένες ενότητες για την κίνηση των πεζών και παράλληλα, αποκλείονται οι διαμπερείς κινήσεις του αυτοκινήτου. Εξαίρεση αποτελούν μόνο δύο οδικοί άξονες που διαπερνούν την περιοχή στην κατεύθυνση ΒΝ (Δευκαλίωνος και Αγ. Παρασκευής) και τρεις στην κατεύθυνση ΑΔ (Ιακωβάτων, Καραβία, Προμηθέως). Εικόνα 4, Π.Μ. περιοχής Κολιάτσου Πατήσια, Διεύθυνση Σχεδίου Πόλεως, Δήμος Αθηναίων. 13

Σε κάθε μία από τις παραπάνω υποενότητες, προτείνεται η δημιουργία εκπαιδευτικών και κοινωνικών υποδομών, η κατασκευή σταθμών αυτοκινήτων και η ενοποίηση συγκεκριμένων ΟΤ Στις γειτονιές Αγ. Παρασκευής, Αγ. Λουκά και πρώην εργοστασίου Μηναΐδη Φωτιάδη, προτείνεται επιπλέον η δημιουργία κοινόχρηστων χώρων πρασίνου. 14

2.2.2 Περιοχή Πλατεία Αμερικής,1994 Η μελέτη οργανώνει το Πρόγραμμα ανάπλασης σε 8 Υποπρογράμματα κοινόχρηστων χώρων - πρασίνου - πεζοδρόμων και σημειακών παρεμβάσεων. Κάθε υποπρόγραμμα αποτελείται από ένα ή περισσότερα μέτρα. Τα μέτρα αυτά είναι: Πεζοδρομήσεις Διαπλατύνσεις πεζοδρομίων, με ενίσχυση της φύτευσης και διαμόρφωση οργανωμένων χώρων στάσης και στάθμευσης αυτοκινήτων Διαμόρφωση κοινόχρηστων χώρων Διαμόρφωση χώρων κατάλληλων για κοινωνική υποδομή Δημιουργία υπόγειων χώρων στάθμευσης Συγκεκριμένα, τα Υποπρογράμματα που προτείνονται είναι: Σύνδεση της πλατείας Αμερικής μέσω του λειτουργικού άξονα της οδού Λευκωσίας με τον προτεινόμενο χώρο πρασίνου στο ΟΤ 62/89. Σύνδεση της πλατείας Αγ. Νικολάου μέσω της πεζοδρόμησης της οδού Τύχης με τον ελεύθερο χώρο των σχολείων επί πεζοδρόμου Νομικού. Δημιουργία χώρων πρασίνου και πεζών στα ΟΤ περιμετρικά του άξονα της Αγ. Μελετίου. Συνολική παρέμβαση ανάπτυξης του ΟΤ 1Α/89, ως χώρου συγκέντρωσης κοινωνικών και πολιτισμικών δραστηριοτήτων του Δήμου γύρω από την πλατεία Μπακογιάννη. Δημιουργία ολοκληρωμένης παρέμβασης στα ΟΤ που περιβάλλουν την πλατεία Αγίας Τριάδας, μέσω της πεζοδρόμησης της οδού Πολυμήτου, αναμόρφωσης της πλατείας και διαμόρφωσης χώρων κατάλληλων για κοινωνική υποδομή (αναπλάσεις τμημάτων ΟΤ 29Α/89, 26/89, 26Α/89. Σύνθεση μιας ολοκληρωμένης πορείας πεζών από τα νότια της περιοχής προς τους ελεύθερους χώρους πρασίνου και πλατείας Αγ. Τριάδας και Αμερικής, μέσω της πεζοδρόμησης της Ιεροσολύμων και της διαπλάτυνσης πεζοδρομίων. Ενίσχυση και προστασία της τοπικότητας της οδού Καλλιγά και σύνδεσή της με την πλατεία Αγ. Ανδρέα μέσω πεζοδρομήσεων (οδός Φιλαδελφέως, τμ. οδών Σακελλαρίδη, Καραμανλάκη). Ανάπλαση τμημάτων ΟΤ 20Α/89 και ΟΤ 20/89. Αποκατάσταση κτιρίων επί της οδού Παναθηναίων και απόδοσή τους σε κοινωφελείς χρήσεις. Το δίκτυο ανοιχτών χώρων που προτείνεται από τη μελέτη της πλατείας Αμερικής βασίζεται στις κατευθύνσεις του ΓΠΣ και τους ήδη θεσμοθετημένους πεζοδρόμους. Έτσι η ενοποίηση των πλατειών Αμερικής, Καλλιγά, Πάφου, Αγίου Νικολάου και Αγίας Τριάδας επιτυγχάνεται μέσω των προτεινόμενων αξόνων ροής πεζών: 15

Α. Ιεροσολύμων (αμιγής πεζόδρομος επιπέδου διαμερίσματος). Β. Λευκωσίας (άξονας ροής πεζών επιπέδου συνοικίας). Γ. Τύχης, Πολυμήτου, Ζερβουδάκη, Πάφου, Σαρδέων, Παμισού, Κολοφώνος, Λήθης, Νιγρήτης, Αγαθουπόλεως, Σακελλαρίδη, Καραμανλάκη, Φιλαδελφείας. Εικόνα 5, Π.Μ. Περιοχής Πλατείας Αμερικής, 1994 Ιδιαίτερος χαρακτήρας προτείνεται για τη διαμόρφωση των οδών Φυλής, Μιχαήλ Βόδα, Λεμεσού, Σταυροπούλου με κατάλληλη διαπλάτυνση πεζοδρομίων, ενίσχυση της φύτευσης αλλά και οργανωμένους χώρους στάσης και στάθμευσης αυτοκινήτων. Η πρόταση του ΓΠΣ για τη διαμόρφωση της Αγίου Μελετίου ως άξονα ροής πεζών, θεωρείται δυσεφάρμοστη σε ένα πρώτο επίπεδο. Επίσης η διαμόρφωση του χώρου 16

κατά μήκος των γραμμών του ΗΣΑΠ μέσω της δημιουργίας «γραμμικού πάρκου» με πυκνή δενδροφύτευση και πεζοδρόμηση τμημάτων της Λ. Ιωνίας, θεωρείται παρέμβαση υπερτοπικού επιπέδου, η οποία βρίσκει τη μελέτη σύμφωνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η υλοποίηση των 8 υποπρογραμμάτων της μελέτης είχε κοστολογηθεί το 1994 στα 12.673.000 ευρώ. Στο παραπάνω κόστος περιλαμβάνονταν οι πεζοδρομήσεις, οι διαπλατύνσεις πεζοδρομίων, οι διαμορφώσεις κοινόχρηστων χώρων αλλά και χώρων κατάλληλων για κοινωνική υποδομή. Ειδικότερα, οι πεζοδρομήσεις, οι διαπλατύνσεις πεζοδρομίων και οι διαμορφώσεις κοινόχρηστων χώρων είχαν συνολικό κόστος 4.551.519 ευρώ, ενώ σε 16.140.866 ευρώ, υπολογιζόταν το κόστος της διαμόρφωσης υπόγειων χώρων στάθμευσης. 17

2.2.3 Περιοχή Βικτώρια,1994 Η πρόταση διαρθρώνεται οργανωτικά με ένα Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο που εξειδικεύει σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια το ΓΠΣ και τις προτεινόμενες τροποποιήσεις του. Στην περίπτωση της περιοχής πλατείας Βικτωρίας το Σχέδιο συγκροτείται με δύο στρατηγικού τύπου παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο: α. Δημιουργία ενός ολοκληρωμένου δικτύου ανοιχτών χώρων με λειτουργική και περιβαλλοντική αξία που συνδέει τους σημαντικούς χώρους και πόλους έλξης της περιοχής. β. Παρέμβαση στο δίκτυο κυκλοφορίας οχημάτων και διαδρομών Μέσων Μαζικής Μεταφοράς (ΜΜΜ), με στόχο τον περιορισμό της διαμπερούς κίνησης μέσα στην περιοχή. Με βάση την οργάνωση αυτή οριοθετούνται περιοχές και ειδικές ζώνες ρυθμίσεων για την περιοχή. Γενική περιγραφή δικτύου ανοιχτών χώρων: Ως πρωτεύοντες άξονες και πόλοι του δικτύου ανοιχτών χώρων προτείνονταν οι : Μάρνη Αβέρωφ, συνδέοντας την πλατεία Βάθης με το συγκρότημα Μουσείου - Πολυτεχνείου και την Τοσίτσα Μαυρομματαίων από Ηπείρου μέχρι πλατεία Αιγύπτου και με διαπλάτυνση πεζοδρομίου μέχρι την Κοδριγκτώνος Χέϋδεν και πλατεία Βικτωρίας Αριστοτέλους (από Κοδριγκτώνος μέχρι Αγ. Μελετίου) Ρίζου τμ. της Γ Σεπτεμβρίου Από τον κύριο κορμό του δικτύου διακλαδώνονται οι δευτερεύοντες άξονες (Μαγνησίας, Αγ. Μελετίου, Αριστοτέλους από Κοδριγκτώνος ως πλ. Βάθης, Φερών) και οι κλάδοι τοπικού ενδιαφέροντος, όπως φαίνεται στη σχετική Εικόνα 6. Τύποι πεζοδρόμων. Για τη διαμόρφωση του δικτύου προτείνονται τρεις κατηγορίες Πεζόδρομων ή Μικτών Πεζόδρομων: Αμιγείς πεζόδρομοι (Α) Επιτρέπεται η κίνηση τροχοφόρων αμέσου ανάγκης καθώς και τροφοδοσίας καταστημάτων σε ορισμένο ωράριο. Αμιγείς πεζόδρομοι με κυκλοφορία Δημόσιων Μέσων Μαζικής Μεταφοράς (Β) Όπως ο τύπος (Α) αλλά με αποκλειστική λωρίδα για λεωφορεία ή τραμ. Μικτοί πεζόδρομοι χαμηλού κυκλοφοριακού φόρτου (Γ) Διαμορφωμένοι δρόμοι με πλατιά πεζοδρόμια και φυτεύσεις και καθορισμένες θέσεις στάθμευσης. 18

Ο ειδικός ρόλος των δρόμων και των πλατειών του δικτύου ανοιχτών χώρων Μάρνη Και η εν λόγω μελέτη, αλλά και εκείνη της περιοχής πλατείας Βάθης προτείνουν την πεζοδρόμηση της οδού Μάρνη και τη σύνδεση της πλατείας με την Πατησίων και το συγκρότημα Μουσείο Πολυτεχνείο. Ο τύπος που θα επιλεγεί, αμιγής ή μικτός πεζόδρομος θα εξαρτηθεί από τη οργάνωση του δικτύου συνολικά. Πλατεία Αιγύπτου Προτείνεται η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διαπλάτυνση των δύο πλατειών σε βάρος του κόμβου Αλεξάνδρας Πατησίων. Η παρουσία των ΚΤΕΛ Αττικής θεωρείται ως στοιχείο της ζωντάνιας της περιοχής και δεν προτείνεται η άμεση απομάκρυνσή τους. Πλατεία Βικτωρίας Περιγράφεται ως κεντρικός χώρος αναψυχής, κόμβος μετεπιβίβασης και τόπος συνάντησης της περιοχής. Με την πεζοδρόμηση της οδού Χέυδεν θεωρείται ότι θα αποφευχθούν οι διαμπερείς κινήσεις. Στους γύρω δρόμους, κάθετους στις Γ Σεπτεμβρίου και Αχαρνών, προτείνεται η διατήρηση της κυκλοφορίας των οχημάτων ώστε να μη θιγεί ο εμπορικός χαρακτήρας της περιοχής. Εσωτερικές οδοί Ως τέτοιες χαρακτηρίζονται οι οδοί Φυλής, Αντιοχείας και Καλύμνου, οι οποίες αποτελούν εξαίρεση στο ρυμοτομικό κάναβο της περιοχής. Εκτείνονται σε μήκος αρκετών τετραγώνων και έχουν μικρό πλάτος. Σύμφωνα με τη μελέτη, η προφανής λύση της πεζοδρόμησης και φύτευσης θα βελτίωνε σημαντικά τους δρόμους αυτούς, όμως θα δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα τόσο στη στάθμευση, όσο και στην τοπική κυκλοφοριακή εξυπηρέτηση των κατοίκων. Κατά συνέπεια προτείνεται η λύση ενός δρόμου τοπικής κυκλοφορίας και διαμορφώσεις για τους πεζούς και το πράσινο με την αφαίρεση θέσεων στάθμευσης. 19

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Εικόνα 6, Π.Μ. Περιοχής Βικτώρια, 1994. 20

2.2.4 Περιοχή Πλατεία Αττικής, 1994 Η ανάγνωση της περιοχής Η μελέτη περιγράφει την περιοχή ως μια κατεξοχήν περιοχή κατοικίας που ανοικοδομήθηκε με τη μέθοδο της αντιπαροχής από τα μέσα της δεκαετίας του 50 μέχρι τη δεκαετία του 70. Σημειώνεται ότι η περιοχή ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένη με τη χερσαία μεταφορική υποδομή της χώρας, κάτι που οφείλεται τόσο στην ύπαρξη σταθμών αστικού και υπεραστικού σιδηροδρόμου, όσο και στους οδικούς άξονες που οδηγούν εκτός πόλεως. Αυτή η σχέση καθόρισε τα χαρακτηριστικά και τη διάρθρωση των χρήσεων στην περιοχή. Εικόνα 7, Π.Μ. Περιοχής Πλατείας Αττικής, 1994. Ήδη κατά τη δεκαετία του 90 επισημαίνονται στοιχεία σημαντικής υποβάθμισης. Ως βασικοί λόγοι της υποβάθμισης θεωρούνται: 21

Η παντελής έλλειψη ελεύθερων χώρων και πρασίνου καθώς και χώρων παιδικού παιχνιδιού. Η διαμπερής βαριά κυκλοφορία προς τις εξόδους της πόλης. Το πρόβλημα της στάθμευσης. Οι υπερτοπικές χρήσεις που εγκαθίστανται στους μεγάλους οδικούς άξονες της Αχαρνών, της Λιοσίων και της Ιουλιανού. Η έλλειψη πολεοδομικής αυτοτέλειας με αντίκτυπο στις ελάχιστες κοινωνικές εξυπηρετήσεις της περιοχής. Η λειτουργία του σταθμού Λαρίσης και του σταθμού ΗΛΠΑΠ στην πλατεία Αττικής, η οποία αποτρέπει την ανάπτυξη του χαρακτήρα της γειτονιάς τουλάχιστον γύρω από την άμεση ζώνη επιρροής. Εντούτοις, η κατοικία αντιπροσωπεύει τη συντριπτική πλειοψηφία των χρήσεων. Τάσεις εκτόπισής της εμφανίζονταν στα ΟΤ της Αχαρνών και δυτικά της οδού Λιοσίων. Εικόνα 8, Κυκλοφοριακή Οργάνωση, Π.Μ. Περιοχής Πλατείας Αττικής, 1994. 22

Αξιόλογα κτίρια Σημεία αναφοράς Στην περιοχή καταγράφηκαν 134 αξιόλογα κτίρια, είτε για τα αρχιτεκτονικά είτε για τα μορφολογικά τους στοιχεία. Αρκετά από τα κτίρια αυτά βρίσκονται συγκεντρωμένα σε ήσυχους δρόμους όπως οι οδοί Ρεμούνδου, Ικονίου, Μαμάη, Μυρσίνης, Διδύμου και συγκροτούν ενδιαφέροντα αστικά μέτωπα. Η μελέτη εντοπίζει τρία σημεία αναφοράς που οργανώνουν την περιοχή: Η πλατεία Αγίου Παντελεήμονα, σε συνδυασμό με το κτίριο του ναού, δημιουργεί το μοναδικό σημείο αναφοράς του πεζού και προσελκύει εξυπηρετήσεις γειτονιάς στους γύρω δρόμους. Σημειώνεται, ωστόσο, ότι λόγω της ανυπαρξίας ρυθμίσεων κυκλοφοριακού χαρακτήρα για τον πεζό και της ύπαρξης των μεγάλων οδικών αξόνων της Αχαρνών, της Αγορακρίτου και της Πιπίνου, η πλατεία αποτελεί μια νησίδα δύσκολα προσπελάσιμη. Ως δεύτερο σημείο αναφοράς στην περιοχή εντοπίζεται το συγκρότημα κτιρίων δημόσιου χαρακτήρα κοντά στο σταθμό Λαρίσης. Μέρος των κτιρίων είχε ήδη αξιοποιηθεί από το Δήμο Αθηναίων. Για τη συνολική αξιοποίηση του συγκροτήματος η μελέτη θεωρεί απαραίτητη την απομάκρυνση της στρατιωτικής διοίκησης και την απόδοση των αποθηκών της Εθνικής Τράπεζας στο Δήμο. Προβληματική θεωρείται και η σύνδεση του συγκροτήματος με τη γειτονιά λόγω της διέλευσης της Λιοσίων. Για την πλατεία Αττικής, η μελέτη παρατηρεί ότι, παρά την έλλειψη ελεύθερων χώρων, δεν επιτελεί το ρόλο της ως σημείο αναφοράς της περιοχής. Αυτό αποδίδεται στη θέση της, στα όρια της περιοχής μελέτης, η οποία δεν ευνοεί τη συσπείρωση χρήσεων γειτονιάς και αναψυχής όσο και στα φράγματα που δημιουργούν η Λιοσίων και το Αμαξοστάσιο του ΗΛΠΑΠ. Από την άλλη ευνοϊκές προοπτικές διαμορφώνονται από τη δημιουργία του νέου αναβαθμισμένου σταθμού του Μετρό. Η Πρόταση Αναβάθμισης Η πρόταση στο τελικό της στάδιο περιλαμβάνει μέτρα ρυθμιστικού και παρεμβατικού χαρακτήρα, που αφορούν μεταξύ άλλων στον έλεγχο των χρήσεων γης με προστασία της κατοικίας στην απαλλοτρίωση και διαμόρφωση των προτεινόμενων χώρων πρασίνου και κοινωνικής υποδομής σε απαραίτητες κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στην μελέτη και κατασκευή του δικτύου ροής πεζών στον καθορισμό της Περιοχής Ανάπλασης και στην υλοποίηση της παρέμβασης στην εφαρμογή της πρότασης δημιουργίας υπόγειων χώρων στάθμευσης 23

Το δίκτυο ροής πεζών Οι άξονες ροής πεζών προτείνονται με στόχο την ενοποίηση των πόλων ενδιαφέροντος της γειτονιάς αλλά και των γύρω περιοχών, καθώς επίσης και την δημιουργία χώρων πρασίνου και παιδικού παιχνιδιού που λείπουν παντελώς από την περιοχή. Προκειμένου να μην επιδεινωθεί το πρόβλημα στάθμευσης, από την πλήρη πεζοδρόμηση οδών, προτείνονται τρεις τύποι αξόνων ροής πεζών: αμιγείς πεζόδρομοι, με περιορισμένη εφαρμογή και σε συνδυασμό με χώρους κοινωνικών εξυπηρετήσεων παρκοπεζόδρομοι, με διαμορφώσεις που εξασφαλίζουν και ορισμένο αριθμό χώρων στάθμευσης στους κατοίκους διαπλατυμένα πεζοδρόμια Ως βασικοί άξονες του δικτύου ροής πεζών προτείνονται: η οδός Μιχαήλ Βόδα η οποία ενοποιεί την περιοχή μελέτης με τις όμορες περιοχές του Αγίου Παύλου και της πλατείας Αμερικής, αλλά και την εσωτερική περιοχή κατοικίας με τους πόλους ενδιαφέροντος. Ένα τμήμα της προτείνεται να μετατραπεί σε αμιγή πεζόδρομο και το υπόλοιπο σε παρκοπεζόδρομο. Η οδός Μιχαήλ Βόδα αποτελεί και την μια από τις δύο Περιοχές Ειδικής Παρέμβασης που προτείνει η μελέτη. η οδός Παιωνίου στην οποία προτείνεται η διαπλάτυνση των πεζοδρομίων και στις δύο πλευρές του δρόμου η οδός Αλκιβιάδου, η οποία μετατρέπεται σε παρκοπεζόδρομο για την εξυπηρέτηση του υπάρχοντος τοπικού κέντρου η οδός Πιπίνου, η οποία με τη διαπλάτυνση του πεζοδρομίου διευκολύνει τη σύνδεση της πλατείας Αγίου Παντελεήμονα με την πλατεία Αττικής οι οδοί Δομοκού και Κωνσταντινουπόλεως, στις οποίες προτείνεται, επίσης, διαπλάτυνση του πεζοδρομίου για τη διευκόλυνση της σύνδεσης της περιοχής με την περιοχή του Σταθμού Λαρίσης. Περιοχές Ειδικών Παρεμβάσεων Εκτός από τις γενικότερες ρυθμίσεις η μελέτη προτείνει δύο Περιοχές Ειδικών Παρεμβάσεων: 1. Η πρώτη είναι ο άξονας της Μιχαήλ Βόδα, ο οποίος αποτελεί, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, τον κορμό του δικτύου ροής πεζών. Σύμφωνα με τη μελέτη η συγκεκριμένη οδός επιλέχθηκε γιατί: Η κυκλοφοριακή της σημασία είναι μικρή σε σχέση με τους άλλους άξονες υπερτοπικής σημασίας. Είναι δρόμός με σημαντικό πλάτος που επιτρέπει διαμορφώσεις. 24

Έχει ήδη υψηλές δενδροστοιχίες και στα δύο πεζοδρόμια και σε όλο το μήκος της περιοχής μελέτης, που βοηθά την αισθητική ανάπλαση του άξονα άμεσα. Έχει κεντροβαρική θέση στην περιοχή μελέτης και μάλιστα κατά την έννοια βορρά νότου, συνδέοντάς την με τις γύρω περιοχές Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά στις όμορες γειτονιές του Αγίου Παύλου και της πλατείας Αμερικής, γεγονός που επιτρέπει τη συνολική αντιμετώπιση του άξονα με το ίδιο πνεύμα. Προτείνεται η μετατροπή του σε άξονα ροής πεζών με τα εξής χαρακτηριστικά: Αμιγής πεζόδρομος στο τμήμα μεταξύ Αγορακρίτου και Παρασίου, ώστε να χαθεί η διαμπερότητα κίνησης του αυτοκινήτου. Παρκοπεζόδρομος στο υπόλοιπο τμήμα με διαμορφώσεις καθιστικών, παιδικών γωνιών και περιορισμένους χώρους στάθμευσης για τους κατοίκους. Η πρόταση συνδυάζεται με την κατασκευή υπόγειου χώρου στάθμευσης, αποκλειστικά για τους κατοίκους, κάτω από το επίπεδο του δρόμου. 2. Η δεύτερη Περιοχή Ειδικής Παρέμβασης βρίσκεται στη δυτική πλευρά της Λιοσίων και μεταξύ των οδών Φιλαδελφείας, Κωνσταντινουπόλεως και Πεισιστράτου. Πρόκειται σύμφωνα με τη μελέτη για το πλέον υποβαθμισμένο τμήμα της περιοχής, λόγω της συγκέντρωσης οχλουσών χρήσεων, οι οποίες εκτοπίζουν την κατοικία, και του χαμηλής ποιότητας αστικού περιβάλλοντος. Επιπλέον, περιβάλλεται από υπερτοπικούς άξονες οι οποίοι το αποκόπτουν από την υπόλοιπη περιοχή. Το συγκεκριμένο τμήμα ορίζεται και από το ΓΠΣ του Δήμου Αθήνας ως Ζώνη Ανάπλασης, με ανάπλαση των ΟΤ και αξιοποίηση του κοινόχρηστου χώρου για πράσινο και κοινωφελείς λειτουργίες. Η μελέτη προτείνει για τη συγκεκριμένη περιοχή: Τον έλεγχο των χρήσεων γης Τη χωροθέτηση κοινωφελών λειτουργιών σε σημαντικούς και συγκεντρωμένους πόλους. Την ενοποίηση των πόλων ενδιαφέροντος μέσω του δικτύου πεζών. Την ολοκληρωτική ανάπλαση των ΟΤ και του κοινόχρηστου χώρου τους 25

2.2.5 Περιοχή Αγιος Παύλος, 1994 Η μελέτη προτείνει ειδικές ζώνες χρήσεων γης για την προστασία της κατοικίας και των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, τροποποίηση των επιτρεπόμενων χρήσεων και όρων δόμησης και λοιπές παρεμβάσεις στην κατεύθυνση της μείωσης των προβλημάτων που δημιουργούνται εξαιτίας της αυξημένης πυκνότητας (στάθμευση, κυκλοφορία, ρύπανση). Παράλληλα, προτείνει μία σειρά εντοπισμένων, σημειακών παρεμβάσεων και τροποποιήσεων του σχεδίου, οι οποίες κρίνονται αναγκαίες για την αναβάθμιση της περιοχής. Πρόκειται για θεσμοθετήσεις νέων κοινόχρηστων χώρων πρασίνου και στάθμευσης, τροποποιήσεις χρήσεων, διανοίξεις οδών, προτάσεις δημιουργίας παρόδιων στοών και διατήρησης των αξιόλογων κτιρίων και συνόλων της περιοχής. Εικόνα 9, Π.Μ. Περιοχής Αγίου Παύλου, 1994. Οι ροές πεζών της μελέτης, στηρίζονται στις υποδείξεις του ΓΠΣ, που τονίζει ιδιαίτερα τις κινήσεις στην κατεύθυνση Β-Ν με τους τρεις βασικούς δρόμους της περιοχής (Χίου, Σάμου, Ψαρών). Για τους δύο από αυτούς προτείνεται η αμιγής πεζοδρόμηση, ενώ για τον τρίτο, η διαπλάτυνση του πεζοδρομίου. Η κίνηση στην κατεύθυνση αυτή αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα λόγω και της ύπαρξης των δύο σταθμών Μετρό. Στην κατεύθυνση Α-Δ πέρα από τα μικρά δρομάκια που πεζοδρομούνται προτείνεται και η πεζοδρόμηση της Φαβιέρου και Παλαιολόγου που συνδέουν την περιοχή με την πλατεία Βάθης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τέλος, οι χειρισμοί των κυκλοφοριακών ζητημάτων της μελέτης. Στο σύνολό της, η περιοχή του Αγίου Παύλου μελετήθηκε ως «κυψέλη 26

κυκλοφορίας» χωρίς διαμπερείς κινήσεις και με κυκλική (κυκλοστρεφή) οργάνωση της κυκλοφορίας των Ι.Χ. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης μελέτης προτάθηκαν επίσης ρυθμίσεις που αφορούν στη γενική οργάνωση της κυκλοφορίας ως εξής : Η Αχαρνών μετατρέπεται από πρωτεύουσα σε δευτερεύουσα αρτηρία στο τμήμα από την Ηπείρου μέχρι τη Σουρμελή, ενώ πεζοδρομείται στο υπόλοιπο τμήμα της, μέχρι την πλατεία Βάθης. Με τον τρόπο αυτό, η κάθοδος των Ι.Χ. περιορίζεται στη διαδρομή Σουρμελή- Λιοσίων. Προτείνεται ο αποχαρακτηρισμός της Λιοσίων από πρωτεύουσα σε δευτερεύουσα αρτηρία, στο τμήμα από Ηπείρου μέχρι πλατεία Βάθης, με ταυτόχρονη κατασκευή ΜΙΝΙ ΤΟΥΝΕΛ και διαπλατύνσεις πεζοδρομίων. Πρόκειται για μία αναντίστοιχα μεγάλη, σε επίπεδο τεχνικού έργου, κλίμακας, αλλά και σε σχέση με τον χαρακτήρα της περιοχής, παρέμβαση μέσω της οποίας επιδιώκεται η αποκατάσταση της σύνδεσης των επιμέρους τμημάτων του Αγίου Παύλου. Η παρέμβαση συνοδεύεται με τον χαρακτηρισμό της Καρόλου, της Μάρνη (από πλατεία Βάθης μέχρι Καρόλου) και της Δεληγιάννη(από την πλατεία Καραϊσκάκη μέχρι την Ιουλιανού), σε πρωτεύουσες αρτηρίες και της οδού Μάγερ (από Λιοσίων έως Μάρνη σε συλλεκτήρια οδό. Για τη Μιχαήλ Βόδα προτείνεται η διαμόρφωσή της σε παρκοπεζόδρομο με μία λωρίδα κυκλοφορίας, καθώς επίσης και η διαπλάτυνση των πεζοδρομίων της οδού Χίου. Τέλος, προτείνεται η χωροθέτηση υπόγειων και υπέργειων χώρων στάθμευσης σε πέντε σημεία της περιοχής σε συνδυασμό με τους υπάρχοντες χώρους. Εικόνα 10, Π.Μ. Περιοχής Αγίου Παύλου, 1994. 27

2.2.6 Περιοχή Πλατεία Βάθης Ομόνοια, 1992. Το σύνολο της περιοχής μελέτης, σύμφωνα με το ΓΠΣ, αποτελείται από δύο τμήματα. Το πρώτο και μεγαλύτερο είναι το Κέντρο Πόλης (Κ.Π.) και αποτελείται από τα τμήματα των γειτονιών α. Πολιτιστικού/ εμπορικού Κέντρου, β. Μουσείου, γ. Αγίου Κωνσταντίνου πλατείας Βάθης. Το δεύτερο και μικρότερο είναι Γενική Κατοικία (Γ.Κ.) και αποτελείται από τμήματα των γειτονιών α. Μουσείου και Αγίου Κωνσταντίνου πλατείας Βάθης. Τμήματα των παραπάνω γενικών ζωνών, αντιμετωπίζονται ως ζώνες εξειδικευμένων χρήσεων / περιορισμών. Οι κατευθύνσεις της μελέτης για την οργάνωση των ζωνών αυτών είναι: Εικόνα 11, Π.Μ. Περιοχής Βάθης - Ομόνοιας, 1992. Περιοχή Ομόνοιας Απαλλαγή του κέντρου από τη μεγάλη κυκλοφορία. Αποκλειστική κυκλοφορία των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς. Μείωση των λωρίδων κυκλοφορίας και διεύρυνση του φυσικού χώρου της πλατείας. Δημιουργία κατάλληλων χώρων για την κυκλοφορία των πεζών. Διατήρηση υφιστάμενων υποδομών υγείας (Πολυκλινική και Α Βοηθειών). Πλατεία Βάθης Επαναφορά λειτουργιών αστικής πλατείας στη θέση συγκοινωνιακού κόμβου. Δημιουργία πλέγματος πεζοδρόμων και ζωτικού ελεύθερου χώρου πρασίνου. 28

Παλαιό Δημαρχείο Ενίσχυση και επέκταση κάποιων λειτουργιών του διατηρητέου κτιρίου. Επέκταση των πεζοδρομήσεων στις οδούς Κλεισθένους και Ικτίνου. Περιοχή οδού Σατωβριανδου Σύνδεση του Εθνικού Θεάτρου με την πλατεία Ομονοίας. Κήρυξη διατηρητέων κτιρίων και ένταξή τους σε δημόσιο πρόγραμμα σε συνεργασία με το Δήμο Αθηναίων και Πανεπιστήμια με στόχο τη δημιουργία καλλιτεχνικών εργαστηρίων και φοιτητικών κατοικιών. Προτείνεται η ένταξη της περιοχής και των συγκεκριμένων χρήσεων στον αναπτυξιακό νόμο, η επιχορήγηση των σχετικών επενδύσεων, η επιδότηση επιτοκίου και παγίων, η χορήγηση χαμηλότοκων δανείων, η ένταξη σε Ευρωπαϊκά Προγράμματα κ.ά. Δημιουργία Μουσείου Τρένου στο ισόγειο του κτιρίου του ΟΣΕ στην Καρόλου. Περιοχή οδού Γερανίου Αναβίωση χρήσεων, όπως π.χ. «ενεργού Μουσείου τυπογραφίας». Πεζοδρόμηση των οδών Αναξαγόρα και Γερανίου. Περιοχή ανάμεσα στο Πολυτεχνείο και την οδό Αχαρνών Δημιουργία πλέγματος πεζοδρόμων για την ενίσχυση της κατοικίας. Πρόταση για διατήρηση χρήσεων που υπάρχουν στην περιοχή αλλά δεν προβλέπονται από το ΓΠΣ, όπως είναι π.χ. τα θέατρα. Δημιουργία ειδικών ζωνών στις οδούς Μάρνη (στο τμήμα από Στουρνάρη ως Γ Σεπτεμβρίου), Αβέρωφ (από Πατησίων μέχρι Μάρνη), καθώς και γύρω από την οδό Καπνοκοπτηρίου. Στόχοι της συγκεκριμένης μελέτης είναι: 1. Καθορισμός των χρήσεων γης, με βάση τις κατευθύνσεις του ΓΠΣ ώστε να υπάρξει καλύτερη λειτουργία του Κέντρου Πόλης και της περιοχής Γενικής κατοικίας, 2. Επαναφορά της κατοικίας σε όλη την περιοχή με τη δημιουργία περιβάλλοντος που θα είναι ελκυστικότερο για τη χρήση αυτή, 3. Απομάκρυνση των οχλουσών χρήσεων, 4. Ρύθμιση του κυκλοφοριακού, με αποθάρρυνση της διέλευσης των αυτοκινήτων από το κέντρο και οργάνωση της στάθμευσης, 5. Επαναφορά της κατοικίας με την ενθάρρυνση και εγκατάσταση άλλων χρήσεων (π.χ. κατοικίες καλλιτεχνών, εστιατόρια, πολιτιστικές χρήσεις). Όσον αφορά στις κοινωνικές υποδομές, στη μελέτη γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην Κοινωνική Κατοικία. Οι μελετητές προτείνουν συνεργασία του Δήμου με τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας για τη δημιουργία κατοικίας που θα απευθύνεται σε δικαιούχους του ΟΕΚ, άπορους, υπερήλικες, και άλλες κοινωνικές ομάδες. Η συγκεκριμένη πρόταση βασίζεται και στην πληθώρα κενών διαμερισμάτων που αποτυπώθηκε στην απογραφή της περιοχής (περιλαμβάνεται ο κατάλογος των κενών διαμερισμάτων/γραφείων). 29

Η μελέτη προτείνει ακόμα α. ορισμένες, ιδιοκτησίες για απαλλοτρίωση από το Δήμο, β. σημειακές παρεμβάσεις για τη συμπλήρωση της κοινωνικής υποδομής της περιοχής, γ. την εκπόνηση ειδικών μελετών για τη συνένωση των ακαλύπτων στο εσωτερικό Οικοδομικών Τετραγώνων και την παραχώρηση σε κοινή χρήση ενδιάμεσων στοών. Όσον αφορά στην οργάνωση της κυκλοφορίας της περιοχής, προτείνονται μια σειρά τροποποιήσεις του ΓΠΣ, από τις οποίες σημαντικότερες είναι: Ο αποχαρακτηρισμός της οδού Μάρνη από την Πλατεία Βάθης μέχρι την Πατησίων και της Αχαρνών από την πλατεία Βάθης μέχρι την Αβέρωφ και ο χαρακτηρισμός τους ως πεζόδρομων. Ο χαρακτηρισμός της Καρόλου και της Μάρνη (από πλατεία Βάθης ως την Καρόλου) ως κυρίων αρτηριών. Αποχαρακτηρισμός της πλατείας Βάθη από Συγκοινωνιακό Κόμβο και χαρακτηρισμός της σαν Ελεύθερο Κοινόχρηστο Χώρο. Αντίστοιχα προτείνει τον αποχαρακτηρισμό της πλατείας Ομονοίας και των οδών που την περιβάλλουν από Συγκοινωνιακό Κόμβο σε χώρο κυκλοφορίας μόνο Μέσων Μαζικής Μεταφοράς. Αποχαρακτηρισμό της Μπενάκη από πεζόδρομο σε συλλεκτήρια οδό με ταυτόχρονο χαρακτηρισμό των οδών Σταύρου και Αρσάκη. Στο Α στάδιο της μελέτης προτείνεται η διαμόρφωση ορισμένων κοινόχρηστων χώρων και η σταδιακή πεζοδρόμηση των οδών για την οποία δεν απαιτείται τροποποίηση του ΓΠΣ. Πρόκειται για τις οδούς Ξούθου, Γερανίου, Αναξαγόρα, Φαβιέρου, Μεζώνος, Αβέρωφ, Πολυτεχνείου, Καποδιστρίου, Καματερού, Στουρνάρη, Κουμουνδούρου, Νικηφόρου και Σατωβριάνδου. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το κόστος των έργων υπολογιζόταν το 1993 σε 349.552 ευρώ (340.176 οι πεζοδρομήσεις και 97.417, η διαμόρφωση ελεύθερων χώρων). Στο Β στάδιο εντασσόταν η πεζοδρόμηση τμημάτων των οδών Αχαρνών και Μάρνη, με κόστος 459.046 ευρώ και διαμόρφωση των λοιπών ελεύθερων χώρων με κόστος 123.243 ευρώ. 30

2.3 Μια συνοπτική αποτίμηση των Πολεοδομικών Μελετών Αναβάθμισης Οι Πολεοδομικές Μελέτες Αναβάθμισης αποτελούν εργαλεία για τη συνολική ρύθμιση του χώρου σε εφαρμογή και των προβλέψεων του ΓΠΣ του 1988 4. Περιλαμβάνουν, έτσι, ένα πλέγμα ρυθμίσεων για την κάλυψη των αναγκών σε κοινωνικές υποδομές, το κυκλοφοριακό, τις χρήσεις γης, τους συντελεστές εκμετάλλευσης και τη λειτουργία του δημόσιου χώρου. Οι προβλέψεις τους υπερβαίνουν τη λογική των σημειακών παρεμβάσεων ανάπλασης, παρέχουν όμως και κατευθύνσεις για τις παρεμβάσεις αυτές. Πρόκειται για μελέτες που ενώ δεσμεύονται από τις κατευθύνσεις του ΓΠΣ, με τις αναλυτικότερες επεξεργασίες τους οδηγούν σε σημειακές «αναθεωρήσεις» του, γεγονός που ανέδειξε την ανάγκη ευελιξίας στην εφαρμογή του 5. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι: Πολλές από τις εστιασμένες παρεμβάσεις που προτείνονται στα πλαίσιά τους διατηρούν και σήμερα την επικαιρότητα και τη σημασία τους για την αναβάθμιση του αστικού χώρου. Παρότι εκπονήθηκαν από διαφορετικούς μελετητές και ο κατακερματισμός του αντικειμένου ήταν ιδιαίτερα μεγάλος, η διαδικασία εκπόνησης και επίβλεψης των μελετών επέτρεψαν τη συνέχεια συμπληρωματικότητα των προτάσεων για το σύνολο της περιοχής. Στο γενικότερο πνεύμα των μελετών ήταν η προστασία των περιοχών από την κίνηση του αυτοκινήτου, η βελτίωση των συνθηκών κίνησης των πεζών και η ανασύσταση του δρόμου ως δημόσιου χώρου. Ωστόσο ιδίως στο κυκλοφοριακό σκέλος της μελέτης, είναι εμφανές ότι η διάσπαση του αντικειμένου σε μικρές ενότητες δεν ευνόησε την σφαιρική θεώρηση. Διακρίνονταν επίσης και από έναν πληθωρισμό πεζοδρομήσεων, οι οποίες αποδείχθηκαν ανεφάρμοστες καθώς απαιτούσαν πολυέξοδες λύσεις στα ζητήματα στάθμευσης και προσπέλασης της περιοχής. Βασικό ζήτημα στην αποτίμηση των μελετών συνιστά και αυτή καθαυτή η πορεία θεσμοθέτησής τους, η μη ολοκλήρωση της οποίας δεν έχει εκτιμηθεί και αιτιολογηθεί επισήμως. Κάποιες ερμηνευτικές υποθέσεις γι αυτή την εξέλιξη σχετίζονται με : α) τις πολιτικές προτεραιότητες της εποχής τους, που πάντως δεν συμπεριελάμβαναν την πολιτική αναπλάσεων, β) την αντιδημοφιλία συνοδευτικών των αναπλάσεων ρυθμίσεων όπως η μείωση των σ.δ. και ο 4 Μεθοδολογικά οι μελέτες παρουσιάζουν ενδιαφέρον λόγω της κλίμακας προσέγγισης (1:2.000), που δεν συμπίπτει ακριβώς με τις ΠΜΕΑ (Πολεοδομικές Μελέτες Επέκτασης Αναθεώρησης) οι οποίες λόγω των αναλυτικών προδιαγραφών και ιδιαίτερα υψηλών τιμολογίων δεν έχουν εφαρμοστεί παρά μόνο σε ΠΜ Επέκτασης. 5 Σε επίπεδο χρήσεων γης, η ευελιξία αυτή παρέχεται από το πλαίσιο ζωνοποίησης χρήσεων γης (ΦΕΚ166Δ/87, Άρ240παρ1-2ΚΒΠΝ) με τη δυνατότητα αφαίρεσης (αλλά όχι προσθήκης) στοιχείων ειδικών χρήσεων στις ζώνες γενικών χρήσεων, μέσω της Πολεοδομικής Μελέτης. Ιδιαίτερα δε για τις περιοχές Ρυθμιστικού Σχεδίου (Αθήνας και Θεσσαλονίκης), επιτρέπεται η πρόβλεψη άλλων χρήσεων που δεν υπάρχουν στο γενικό πίνακα του συγκεκριμένου ΠΔ. 31

έλεγχος των χρήσεων, γ) τις παλινωδίες της ατελέσφορης πορείας αποκέντρωσης αρμοδιοτήτων (π.χ. ενώ αρχικά οι μελέτες θα θεσμοθετούνταν με απόφαση Νομάρχη, τελικά το σύνολό τους συγκεντρώθηκε στη Δ/νση Πολεοδομικού Σχεδιασμού του ΥΠΕΧΩΔΕ) που δεν ευνοούσαν στον αναμενόμενο βαθμό τη θεσμοθέτηση και δ) τέλος, την διάσπαση των μελετών σε μικρές χωρικές ενότητες που δεν επέτρεψε μια πιο συνθετική επεξεργασία. Στο διάστημα που έχει μεσολαβήσει από την εκπόνηση των μελετών, έχουν συντελεστεί σημαντικές ανακατατάξεις στην περιοχή. Ιδιαίτερα η πληθυσμιακή και κοινωνική ανασύστασή της έχει θέσει κρίσιμα νέα ζητήματα σε μια περιοχή με χρόνιες ελλείψεις σε χώρους κοινωνικής υποδομής. Από αυτή την άποψη, απαιτείται η επικαιροποίηση των σχετικών μελετών με βάση τα νέα δεδομένα και με την ένταξή τους σε μια ευρύτερη θεώρηση, μέσω της ενοποίησής τους τουλάχιστον ανά δημοτικό διαμέρισμα και υπό το πνεύμα του υπό εκπόνηση ΡΣΑ. Σε κάθε περίπτωση, η αναβάθμιση μιας περιοχής με χαρακτηριστικά εντεινόμενης κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής κρίσης, δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο με εστιασμένες παρεμβάσεις στο φυσικό χώρο. Απαιτείται ένα συνεκτικό πλέγμα δράσεων και σχεδιασμών που θα στοχεύουν στην κάλυψη των αναγκών για στέγαση, κοινωνικές υποδομές και βασικές εξυπηρετήσεις. Από αυτή την οπτική, η λογική συνολικά των Πολεοδομικών Μελετών, ως εργαλεία ολοκληρωμένης πολεοδομικής παρέμβασης καθίσταται σήμερα ιδιαίτερα επίκαιρη. 32

ΧΑΡΤΗΣ 2 33

2.4 Ανάπλαση κεντρικών περιοχών κατοικίας. Μελέτη περίπτωσης Κάτω Πατήσια, ΕΜΠ 1992 Η μελέτη για τα Κάτω Πατήσια αποτελεί τμήμα της έρευνας με αρχικό τίτλο «Μελέτη δυνατοτήτων πολεοδομικής ανάπλασης αναβάθμισης κεντρικών περιοχών κατοικίας μεικτών χρήσεων» που ανατέθηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ το 1985 σε ομάδα μελέτης του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε μια προκαταρκτική και τρεις κύριες φάσεις από το 1985 έως το 1988 6. Παρότι έχει μεσολαβήσει ένα διάστημα πλέον των δύο δεκαετιών, η μελέτη εκείνη του ΕΜΠ παρέχει χρήσιμα στοιχεία τόσο σε επίπεδο καταγραφής πολεοδομικών χαρακτηριστικών, όσο και στο επίπεδο της μεθοδολογίας παρεμβάσεων ανάπλασης στην ελληνική πόλη. Το επίκεντρο του ενδιαφέροντος εντοπίστηκε στη διάρθρωση του δημόσιου υπαίθριου χώρου και των κοινωφελών λειτουργιών, σε ένα ευρύτερο χωρικό σύνολο που έχει τα χαρακτηριστικά των κεντρικών περιοχών κατοικίας. Χαρακτηριστικά των κεντρικών περιοχών κατοικίας και η ανάγκη προγραμμάτων ανάπλασης Σύμφωνα με τη μελέτη, τα Πατήσια ανήκουν στην κατηγορία περιοχών που βρίσκονται στις παρυφές του ιστορικού κέντρου και αναπτύχθηκαν μεταπολεμικά με υψηλές πυκνότητες κατοικίας, μεγάλη συγκέντρωση εμπορικών χρήσεων και κτιριακό απόθεμα σε μεγάλο βαθμό ανανεωμένο. Η μελέτη εντόπιζε εκείνη την περίοδο ως αρνητικά στοιχεία της περιοχής την υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος, την προβληματική κυκλοφορία και στάθμευση, την έλλειψη ελεύθερων χώρων και κοινωνικών υποδομών, την όχληση από ασύμβατες χρήσεις. Ως θετικά στοιχεία αναφέρονταν η εύκολη προσπέλαση στο κέντρο και τις λειτουργίες του, η τοπική εξυπηρέτηση από εμπόριο και αναψυχή και ο έντονα αστικός χαρακτήρας. Από την άποψη της κοινωνικής σύνθεσης οι μελετητές επισήμαιναν οτι πρόκειται για περιοχή που κατά τη φάση της ανοικοδόμησής της θεωρήθηκε «καλή» από ένα ευρύ φάσμα μικροαστικών και μεσοαστικών στρωμάτων. Η φυγή των μεσοαστικών στρωμάτων προς τα προάστια τη δεκαετία του 80 ευνόησε την εγκατάσταση και χαμηλότερων εισοδηματικών ομάδων. Ωστόσο, το βασικό χαρακτηριστικό της περιοχής παρέμενε η κοινωνική ανάμιξη, η οποία είχε αποτρέψει τη δημιουργία φαινομένων γκεττοποίησης. 6 Ανάπλαση Κεντρικών Περιοχών Κατοικίας. Μελέτη περίπτωσης Κάτω Πατήσια, ΕΜΠ/ΥΠΕΧΩΔΕ, 1992, σ. 15. 34

Επισημαίνονταν ακόμα ότι ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 80 υπήρχαν ενδείξεις οτι αρχίζει μια περίοδος «κρίσης», όπου «η ένταση των προβλημάτων θα δημιουργήσει αδιέξοδα που, είτε θα οδηγήσουν σε ριζική αλλοίωση των χαρακτηριστικών της περιοχής, είτε θα απαιτήσουν ριζικές αναπροσαρμογές της». Ως τέτοιες ενδείξεις αναφέρονταν: Η απόλυτη μείωση του πληθυσμού και η γήρανσή του. Η καθήλωση των τιμών των ακινήτων και η χαμηλή κίνηση της αγοράς τους. Η ανυπαρξία, πρακτικά, οικοδομικής δραστηριότητας. Τα άδεια καταστήματα που αποδείκνυαν τη χαμηλή ζήτηση για εμπορικές χρήσεις. Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν η τάση για υποβάθμιση του οικοδομικού πλούτου, η οποία σε συνδυασμό με την επενδυτική αδιαφορία του κατασκευαστικού τομέα για την περιοχή, δε δημιουργούσε καμία προοπτική για τη μετεξέλιξή της. Για αυτούς τους λόγους κρίνονταν απαραίτητη από τους μελετητές η παρέμβαση, με τη μορφή κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ανάπλασης. Η Περιοχή Μελέτης Το συγκεκριμένο τμήμα της περιοχής που επιλέχθηκε για μελέτη περιβάλλεται από τις οδούς Καυτατζόγλου στα βόρεια, Αχαρνών και Λ. Νέας Ιωνίας στα δυτικά, Πατησίων στα ανατολικά και Νικοπόλεως στα νότια. Η διερεύνηση στράφηκε στο σύνολο της περιοχής μελέτης σε κλίμακα 1:1000, με στόχο την αξιοποίηση του υφιστάμενου δυναμικού για την οργάνωση του δημόσιου χώρου και των κοινωφελών λειτουργιών της. Σύμφωνα με τις καταγραφές που έγιναν, οι υπαίθριοι χώροι καταλαμβάνουν το 57,4% της συνολικής έκτασης της περιοχής, ωστόσο είναι σε μεγάλο βαθμό κατακερματισμένοι. Ένα μεγάλο τμήμα τους, δηλαδή το 21,3% κατανέμεται σε ιδιωτικούς ακάλυπτους χώρους, ενώ τα αδόμητα οικόπεδα καταλαμβάνουν το 2,5%. Οι δημόσιοι ανοικτοί χώροι καταλαμβάνουν το 33,5% της συνολικής επιφάνειας, εξ αυτών όμως μόνο το 1,2% είναι χώροι στάσης/αναψυχής και το υπόλοιπο 32,3% ανήκει στο οδικό δίκτυο. Οι χώροι στάσης και αναψυχής λειτουργούν, λόγω του μεγέθους τους, σαν μικρές νησίδες μέσα στο ορθογωνικό οδικό δίκτυο της περιοχής. Η ανάλυση των χρήσεων αναδείκνυε την κυριαρχία της χρήσης της κατοικίας, καθώς και τον πολυλειτουργικό χαρακτήρα της περιοχής. Η μείξη των χρήσεων, σε συνάρτηση με το μικρό μέγεθος, την ποικιλία των καταστημάτων και των ωρών λειτουργίας, καταγράφονταν στα θετικά στοιχεία της περιοχής εφόσον είναι στοιχείο ζωντάνιας του δημόσιου χώρου. Τα προβλήματα εντοπίζονταν: 35