ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΓΙΟΙΚΗΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΤ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΓΙΟΙΚΗΗ εκεηψζεηο ζην κάζεκα : «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΗ ΣΕΥΝΟΛΟΓΙΑ» Κσριακή Σζεγενίδη Δμάκελν : 5 ν 1

ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΚΑΙΝΟΣΟΜΙΑ 2.1 Οξηζκνί Ο ζθνπφο ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ είλαη λα πξνζεγγίζεη θάπνηεο βαζηθέο έλλνηεο πξνζθέξνληαο κηα ζχληνκε ηζηνξηθή αλαδξνκή ζηελ εμέιημε ηεο έλλνηαο ηεο θαηλνηνκίαο θαη ζηνπο δηάθνξνπο νξηζκνχο ηεο. 2.1.1 Ο Joseph Schumpeter θαη ε ζεωρία ηες θαηλοηοκίας Ο πξψηνο πνπ αλαθέξζεθε ζηε ζεκαζία ηεο θαηλνηνκίαο γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε ήηαλ ν Joseph Schumpeter (1883-1950), ν νπνίνο ήηαλ έλαο απφ ηνπο πην δηαθεθξηκέλνπο θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο ηνπ 20 νπ αηψλα [αλάκεζα ζηηο πην γλσζηέο ηνπ εξγαζίεο είλαη ε Θεσξία ηεο Οηθνλνκηθήο Αλάπηπμεο (1911, επαλεθδφζεθε θαη ην 1934), νη Δπηρεηξεκαηηθνί Κχθινη (1939), ν Καπηηαιηζκφο, νζηαιηζκφο θαη Γεκνθξαηία (1943) θαη ε, έθδνζε κεηά ην ζάλαηφ ηνπ, Ιζηνξία ηεο Οηθνλνκηθήο Αλάιπζεο (1954)]. Παξφιν πνπ δελ ήηαλ ν πξψηνο πνπ έθαλε ιφγν γηα ηελ θαηλνηνκία, έγηλε γλσζηφο σο ν ηδξπηήο ηεο ζεσξίαο ηεο θαηλνηνκίαο. Ο Schumpeter δελ ήηαλ ππνζηεξηθηήο ηεο άπνςεο φηη ην θξάηνο βξίζθεηαη ζε κηα ζηάζηκε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο (stationary situation of equilibrium). Θεσξνχζε αληίζεηα φηη «ε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία είλαη έλα ζχζηεκα πνπ βξίζθεηαη δηαξθψο ζε θίλεζε θαη πνπ πνηέ δελ ηζνξξνπεί». χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ, ρξεζηκνπνηεί ηελ έλλνηα ηεο γεληθήο ηζνξξνπίαο (general equilibrium) γηα λα δείμεη ηελ αληίζεζε θαη λα εμεγήζεη ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, φηαλ ιακβάλεη ρψξα κηα αιιαγή κέζσ ηεο εηζαγσγήο θαηλνηνκίαο ζηηο ππάξρνπζεο ξνπηίλεο ησλ εηαηξηψλ. Η ηζνξξνπία είλαη γηα απηφλ έλα ζεσξεηηθφ κέηξν πνπ εηζάγεηαη γηα λα εμεγήζεη ηελ αληζνξξνπία πνπ πξνθαιεί ε θαηλνηνκία. Με ηελ θαηλνηνκία ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα απνκαθξχλεηαη απφ απηή θαη θαζψο νη επηπηψζεηο ηεο «ζβήλνπλ», επαλέξρεηαη ζε κηα λέα ηζνξξνπία (Schumpeter, 1939). Δπηζπκψληαο λα εμεγήζεη ηε κεηάβαζε απφ ηε ζπλεζηζκέλε έλλνηα ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο (routine economic growth) ζηε δπλακηθή νηθνλνκηθή αλάπηπμε (dynamic economic development), ν Schumpeter εηζήγαγε ηελ έλλνηα ησλ «λέσλ ζπλδπαζκψλ» (new combinations), δειαδή ηελ αλάπηπμε λέσλ πξντφλησλ (ή κηαο λέαο πνηφηεηαο πξντφλησλ), ηελ εηζαγσγή κηαο λέαο κεζφδνπ παξαγσγήο, ην άλνηγκα κηαο λέαο αγνξάο, ηε ρξήζε λέσλ πξψησλ πιψλ ή πεγψλ εκη-κεηαπνηεκέλσλ πξντφλησλ ή ηελ εθαξκνγή λέσλ νξγαλσηηθψλ κεζφδσλ ζηε βηνκεραλία. Όξηζε σο «επηρεηξεκαηηθή ιεηηνπξγία»- entrepreneurial function (ε νπνία πξαγκαηνπνηείηαη απφ ηνπο «επηρεηξεκαηίεο») απηνχο ηνπο «λένπο ζπλδπαζκνχο» θαη ηφληζε ηε ζεκαζία απηήο, φπσο θαη ην ξφιν ησλ επηρεηξεκαηηψλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο αδξάλεηαο θαη ηεο κε απνδνρήο θαζεηί λένπ απφ ηελ πιεπξά ηεο θνηλσλίαο. Οη «λένη ζπλδπαζκνί» είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν αληηιακβάλεηαη ηελ θαηλνηνκία. Η ζεσξία ηεο ζχγρξνλεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ηνπ Schumpeter δηαρσξίδεηαη ζε δπν πεξηφδνπο (Schumpeter I θαη II): απηή ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ θαπηηαιηζκνχ, ε νπνία εζηηάδεη εμαηνκηθεπκέλα ζηνπο επηρεηξεκαηίεο θαη εθείλε ηνπ ζχγρξνλνπ θαπηηαιηζκνχ πνπ βαζίδεηαη ζηελ εκπηζηνζχλε (trustified capitalism), φπνπ νη επηρεηξεκαηίεο ράλνπλ ηε ιεηηνπξγία ηνπο. ηελ πξψηε πεξίνδν, νη θαπηηαιηζηέο είλαη 2

είηε ηδηνθηήηεο εηαηξηψλ πνπ δηαηεξνχλ ηηο ππάξρνπζεο ξνπηίλεο ηνπο, είηε ηξαπεδίηεο πνπ παξέρνπλ πίζησζε (credit) ζηνλ επηρεηξεκαηία (Schumpeter, 1934). ην «ζχζηεκα» ηνπ Schumpeter, νη θαηλνηνκίεο εηζάγνληαη απφ επηρεηξεκαηίεο θαη ρξεκαηνδνηνχληαη κέζσ ηξαπεδηθήο πίζησζεο θαη φρη απφ απνηακηεχζεηο. H πίζησζε επηηξέπεη ζηνλ πηζαλφ επηρεηξεκαηία λα αλαδηνξγαλψζεη ηνπο ππάξρνληεο «ζπλδπαζκνχο» ηνπ. Ο επηρεηξεκαηίαο ηνπ Schumpeter ραξαθηεξίδεηαη απφ πξνλνεηηθή (proactive) ζπκπεξηθνξά θαη είλαη έλαο νηθνλνκηθφο πξάθηνξαο (economic agent) εμίζνπ ππνθηλνχκελνο ή κε απφ ηε ινγηθή, πνπ δείρλεη λα κελ ηθαλνπνηείηαη πνηέ απφ ηα απνηειέζκαηα ησλ ππαξρφλησλ θαηλνηνκηψλ θαη πνπ αλαδεηά ζπλερψο λέεο επθαηξίεο (Santarelli & Pesciarelli, 1990). πλήζσο δελ είλαη εθεπξέηεο, είλαη φκσο πάληα ν άλζξσπνο ηεο δξάζεο. Ο Schumpeter (1934) εληνπίδεη ηξία θίλεηξα πνπ σζνχλ ηνλ επηρεηξεκαηία λα έρεη θαηλνηφκν ζπκπεξηθνξά: ηελ επηζπκία ηνπ λα γίλεη έλαο αλεμάξηεηνο ηδξπηήο εηαηξίαο (λα δεκηνπξγήζεη ην δηθφ ηνπ κηθξφ «βαζίιεην»), ηε ζέιεζή ηνπ γηα λίθε (ε νηθνλνκηθή δξάζε κεηαηξέπεηαη ζε «άζιεκα» θαη ν επηρεηξεκαηίαο έρεη έλα καρεηηθφ αζιεηηθφ πλεχκα) θαη ηε ραξά ηεο δεκηνπξγίαο θαη ηεο επίιπζεο πξνβιεκάησλ. Καηά ηε δεχηεξε πεξίνδν, ν Schumpeter (1943) πεξηγξάθεη ηελ νινέλα θαη κεηνχκελε ζεκαζία ηνπ επηρεηξεκαηία πνπ ράλεη ηε ιεηηνπξγία ηνπ σο πξάθηνξαο, ν νπνίνο αιιάδεη ηηο ππάξρνπζεο ξνπηίλεο. Σν θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα, κε ηνπο επηρεηξεκαηίεο σο θηλεηήξην δχλακή ηνπ ράλεη ην δπλακηζκφ ηνπ. Η νηθνλνκηθή αλάπηπμε κεηαηξέπεηαη απφ «απνπξνζσπνηεκέλε» (depersonalized) ζε «απηνκαηνπνηεκέλε» (automatized) θαη ζπλεπψο ε θαηλνηνκία «ππνβηβάδεηαη ζε ξνπηίλα» θαη απνηειεί αξκνδηφηεηα εηδηθά εθπαηδεπκέλσλ αηφκσλ πνπ ζέηνπλ ζε ιεηηνπξγία κε πξνβιέςηκν ηξφπν απηφ πνπ ηνπο δεηείηαη. ηελ αλάιπζή ηνπ γηα ηε δηάρπζε ηεο θαηλνηνκίαο, ν Schumpeter θάλεη ιφγν γηα ηελ ηάζε ησλ θαηλνηνκηψλ λα είλαη «ζπγθεληξσκέλεο» (clustered) ζε ζπγθεθξηκέλνπο βηνκεραληθνχο θιάδνπο θαη ρξνληθέο πεξηφδνπο θαη ηελ πηζαλή ζπλεηζθνξά απηήο ηεο «ζπγθέληξσζεο» ζηε δεκηνπξγία επηρεηξεκαηηθψλ θχθισλ θαη «καθξψλ θπκάησλ» (long waves) ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία (Schumpeter, 1939). Η ηειεπηαία απηή πξφηαζε ππήξμε πεγή δηαθσληψλ θαη έληνλσλ ζπδεηήζεσλ, φπσο επίζεο θαη ε αλάιπζε ησλ ζεζκηθψλ αιιαγψλ ππφ θαζεζηψο θαπηηαιηζκνχ (θαη ε πηζαλή ελδνγελήο κεηαηξνπή ηνπ ζε «ζνζηαιηζκφ») πνπ αλαιχεηαη ζην βηβιίν ηνπ Καπηηαιηζκός, Σοζηαιηζκός θαη Δεκοθραηία (1943). 2.1.2 Τη είλαη ε θαηλοηοκία; Πξηλ δνζεί ν νξηζκφο ηεο θαηλνηνκίαο είλαη απαξαίηεην λα απνζαθεληζηνχλ δπν έλλνηεο πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ φξνπ. Πξφθεηηαη γηα ηε ξεηή ή θσδηθνπνηεκέλε (codified) θαη ηελ άξξεηε (tacit) γλψζε. Η νπζηαζηηθή δηαθνξά αλάκεζα ζηηο δπν απνηππψλεηαη ζηε γλσζηή θξάζε ηνπ Polanyi: «γλσξίδνπκε πεξηζζφηεξα απφ φζα κπνξνχκε λα πνχκε» (Polanyi, 1966) ή, κε άιια ιφγηα, ε επηζηεκνληθή θαη ηερλνινγηθή γλψζε δελ κπνξεί λα απνηππσζεί εμνινθιήξνπ κε αμηψκαηα, θαλφλεο, αιγνξίζκνπο θαη εθζέζεηο (Sveiby, 1997). Ίζσο ν θαιχηεξνο ηξφπνο λα νξηζηεί ε άξξεηε γλψζε είλαη λα πεξηγξαθεί απηφ πνπ δελ είλαη. Ο Polanyi αλαθέξεη σο ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ην λα κάζεη 3

θάπνηνο λα θάλεη πνδήιαην, ηελ εθκάζεζε θνιχκβεζεο, ηελ πξνζγείσζε ελφο αεξνζθάθνπο, ηελ ηθαλφηεηα λα αλαγλσξίδεη θαλείο ην πξφζσπν ελφο άιινπ. ε θάζε πεξίπησζε, ε επηηπρήο εθηέιεζε ησλ παξαπάλσ εμαξηάηαη απφ «ηε γλψζε πνπ δελ είλαη ηέιεηα πξνζβάζηκε ζε ζπλεηδεηή ζθέςε» (Nelson & Winter, 1982). Όηαλ έλα εμεηδηθεπκέλν άηνκν πξνζπαζήζεη λα πεξηγξάςεη ή λα εμεγήζεη ηελ ηθαλφηεηά ηνπ ζε έλα κε εμεηδηθεπκέλν άηνκν, νη ζπκβνιηθέο κνξθέο επηθνηλσλίαο, φπσο ν ιφγνο ή ην θείκελν δελ επαξθνχλ γηα λα κεηαθέξνπλ ηε γλψζε κε ηξφπν ηέηνην ψζηε λα ππάξμεη επηηπρήο εθηέιεζε. Αθφκε θαη νη εηθφλεο, ελψ είλαη ρξήζηκεο, δελ επαξθνχλ. Με άιια ιφγηα ην θνκκάηη ηεο γλψζεο πνπ κπνξεί λα δηαηππσζεί θαη λα κεηαδνζεί κε ηηο ζπκβαηέο κνξθέο επηθνηλσλίαο απνθαιείηαη «ξεηή γλψζε», ελψ ε άξξεηε γλψζε αθνξά εθείλν ην θνκκάηη πνπ δελ κπνξεί λα θσδηθνπνηεζεί, είηε επεηδή ν θάηνρνο ηεο γλψζεο δελ έρεη απφιπηε ζπλείδεζε ησλ «κπζηηθψλ» ηεο επηηπρνχο εθηέιεζεο ησλ δεμηνηήησλ πνπ θαηέρεη, είηε επεηδή δελ έρνπλ αλαπηπρζεί νη θαηάιιεινη θψδηθεο γιψζζαο, ψζηε λα επηηξέπνπλ ηελ εμήγεζε. ε απηή ηελ πεξίπησζε, ν θαιχηεξνο ηξφπνο γηα λα κεηαθεξζεί ε γλψζε απφ απηφλ πνπ ηελ θαηέρεη είλαη ε επίδεημε θαη ε εκπεηξία, ελψ ν θαιχηεξνο ηξφπνο γηα λα απνθηήζεη θάπνηνο ηε γλψζε είλαη ε παξαηήξεζε, ε κίκεζε, ε πξαθηηθή άζθεζε θαη ε δηφξζσζε (Polanyi, 1966; Nonaka, 1991; Lundvall & Johnson, 1995). Σν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ δηαδξακαηίδεη επίζεο ζεκαληηθφ ξφιν, αθνχ νξίδεη αιιά θαη νξίδεηαη απφ ηελ άξξεηε γλψζε, θαζψο δπν ή πεξηζζφηεξα άηνκα κπνξνχλ λα ηε κνηξαζηνχλ απνηειεζκαηηθά κφλν φηαλ έρνπλ θνηλέο αμίεο, γιψζζα θαη θνπιηνχξα. Απφ ηα παξαπάλσ κπνξεί λα γίλεη εχθνια αληηιεπηφ φηη ε άξξεηε γλψζε είλαη βαζηθφο θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο γεσγξαθίαο ηεο θαηλνηφκνπ δξαζηεξηφηεηαο. Απηφ ζπκβαίλεη γηα δπν θπξίσο ιφγνπο. Αθελφο δηφηη ε άξξεηε γλψζε κεηαθέξεηαη δχζθνια ζε κεγάιε απφζηαζε, είλαη δειαδή «θνιιεκέλε» ζε έλα ρψξν (spatially sticky ). Αθεηέξνπ δηφηη ε θχζε ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θαηλνηνκίαο έρεη κεηαβιεζεί δίλνληαο νινέλα θαη απμαλφκελε ζεκαζία ζηηο αιιειεπηδξάζεηο θαη ηηο ξνέο γλψζεο κεηαμχ επηρεηξήζεσλ, εξεπλεηηθψλ ηδξπκάησλ θαη δεκνζίσλ νξγαληζκψλ ππνζηήξημεο ηεο αλάπηπμεο θαη ηεο ηερλνινγίαο (Gertler, 2001). Αο δνχκε φκσο ηψξα ηνπο νξηζκνχο πνπ δίλνληαη γηα ηελ θαηλνηνκία πέξα απφ ηελ αληίιεςε ηνπ Schumpeter πνπ πεξηγξάθεηαη πην πάλσ. Καηαξρήλ, είλαη ζεκαληηθφ λα γίλεη δηάθξηζε κεηαμχ ηεο «θαηλνηνκίαο» (innovation) θαη ηεο «εθεχξεζεο» (invention), νη νπνίεο πνιχ ζπρλά ζπγρένληαη. Η εθεχξεζε νξίδεηαη σο «κηα ηδέα, έλα ζθίηζν ή έλα πξφηππν γηα κηα λέα βειηησκέλε ζπζθεπή, έλα πξντφλ, κηα δηαδηθαζία ή έλα ζχζηεκα», ελψ ε θαηλνηνκία πξαγκαηνπνηείηαη «... κφλν κε ηελ πξψηε εκπνξηθή ζπλαιιαγή πνπ πεξηιακβάλεη ην λέν πξντφλ, ηε δηαδηθαζία, ην ζχζηεκα ή ηε ζπζθεπή...». (Freeman, 1982: 7). Οη εθεπξέζεηο κπνξνχλ λα πξαγκαηνπνηεζνχλ νπνπδήπνηε, φπσο γηα παξάδεηγκα ζηα παλεπηζηήκηα, νη θαηλνηνκίεο φκσο εηζάγνληαη θπξίσο ζε επηρεηξήζεηο. Γηα λα κεηαηξέςεη κηα επηρείξεζε κηα εθεχξεζε ζε θαηλνηνκία ρξεηάδεηαη ζπλήζσο λα ζπλδπάζεη γλψζε, ηθαλφηεηεο θαη παξαδνζηαθνχο νηθνλνκηθνχο πφξνπο. Γηα ην ιφγν απηφ παξαηεξνχληαη ρξνληθά θελά κεηαμχ ηεο εθεχξεζεο θαη ηεο θαηλνηνκίαο, ηα νπνία ζπλήζσο νθείινληαη ζηε κε χπαξμε ησλ θαηάιιεισλ ζπλζεθψλ εκπνξεπκαηνπνίεζεο ηεο εθεχξεζεο (Fagerberg, 2005). Ο θχξηνο νξηζκφο ηεο θαηλνηνκίαο, πξνηείλεηαη απφ ηνλ OECD (2005) ζην Δγρεηξίδην ηνπ Όζιν (Oslo Manual). To ζπγθεθξηκέλν εγρεηξίδην αλαπηχρζεθε απφ ηελ Eurostat θαη ηνλ ΟΟΑ θαη ζθνπφο ηνπ είλαη ε κέηξεζε θαη ε εξκελεία 4

δεδνκέλσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ Δπηζηήκε, ηελ Σερλνινγία θαη ηελ Καηλνηνκία. χκθσλα ινηπφλ κε απηφ ηνλ νξηζκφ, ε θαηλνηνκία «απνηειείηαη απφ φια εθείλα ηα επηζηεκνληθά, ηερληθά, εκπνξηθά θαη νηθνλνκηθά βήκαηα πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ επηηπρή αλάπηπμε θαη ην κάξθεηηλγθ λέσλ ή βειηησκέλσλ κεηαπνηεκέλσλ πξντφλησλ, ηελ εκπνξηθή ρξήζε λέσλ ή βειηησκέλσλ δηαδηθαζηψλ ή εμνπιηζκνχ ή ηελ εηζαγσγή κηαο λέαο πξνζέγγηζεο ζε κηα θνηλσληθή ππεξεζία. Η Έξεπλα θαη Αλάπηπμε (Δ&Α) είλαη έλα κφλν απφ απηά ηα βήκαηα». χκθσλα κε ηνπο Wiig & Isaksen (1998) θαη Freel (2003) ε θαηλνηνκία είλαη κηα ζχλζεηε, δηαινγηθή θαη ζπιινγηθή δηαδηθαζία («...έλα επαλαιεπηηθφ, ζπζζσξεπηηθφ θαη ζπλεξγαηηθφ θαηλφκελν...»), πνπ αθνξά φρη κφλν απιέο ζπγρξνληζκέλεο δπαδηθέο ή δηκεξείο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμχ ησλ ρξεζηψλ, ηεο βηνκεραλίαο θαη ηεο βάζεο ηεο επηζηήκεο, αιιά πεξηιακβάλεη επίζεο ζεκειηψδεηο ή ξηδηθέο αιιαγέο, νη νπνίεο είλαη ην απνηέιεζκα ηεο εθαξκνγήο κηαο λέαο ηδέαο ή εθεχξεζεο, κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο ελφο λένπ πξντφληνο ή δηαδηθαζίαο. Απηά ηα λέα πξντφληα θαη δηαδηθαζίεο δεκηνπξγνχληαη θαη δηαρένληαη κέζσ ηεο ζπλεξγαζίαο ησλ δηαθφξσλ θνξέσλ δξάζεο θαη νη αιιαγέο πεξηιακβάλνπλ ηερληθέο πξνφδνπο, πνπ ζηνρεχνπλ ζηε δεκηνπξγία ή ηε δηαηήξεζε ελφο αληαγσληζηηθνχ πιενλεθηήκαηνο (Freeman, 1971; Porter, 1990; Pavitt et al, 1987; Thwaites & Wynarczyk, 1996 ζην North & Smallbone, 2000a; Freeman, 1986; Fischer, 1999). Η θαηλνηνκία κπνξεί λα αθνξά λέεο εμειίμεηο ζηα πιαίζηα ελφο ηνκέα ή κηαο νηθνλνκίαο, νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα κεηαβάινπλ ηε δνκή ηεο αγνξάο (π.ρ. λα πξνζδψζνπλ κνλνπσιηαθή δχλακε ζε κηα επηρείξεζε), λα δεκηνπξγήζνπλ λέεο αγνξέο ή λα θαηαζηήζνπλ θάπνηα πξντφληα απαξραησκέλα (απνθαινχκελε «ξηδηθή θαηλνηνκία»- radical innovation, π.ρ. ηα θνξεηά ξαδηνθαζεηφθσλα φηαλ εκθαλίζηεθαλ γηα πξψηε θνξά) ή λέεο αιιαγέο ζε κηα κεκνλσκέλε επηρείξεζε, ηηο νπνίεο έρνπλ ήδε πηνζεηήζεη άιιεο επηρεηξήζεηο («πξνζαξκνζηηθή θαηλνηνκία ή θαηλνηνκία δηάρπζεο»- adaptive or diffusion innovation) (North & Smallbone, 2000b; Neely & Hii, 1998) ή ηέινο ηξνπνπνίεζε ησλ ήδε ππαξρφλησλ πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ («επαπμεηηθή θαηλνηνκία»- incremental innovation, π.ρ. ε εηζαγσγή ησλ θξέλσλ ABS) (Ratti, 1991); (Mole &Worrall, 2001). Με ιίγα ιφγηα, ε θαηλνηνκία είλαη: «(i) ε αλαλέσζε θαη ε επέθηαζε ηεο πνηθηιίαο ησλ πξντφλησλ θαη ησλ ππεξεζηψλ, θαζψο θαη ησλ ζρεηηθψλ αγνξψλ, (ii) ε θαζηέξσζε λέσλ κεζφδσλ παξαγσγήο, αλεθνδηαζκνχ θαη δηαλνκήο θαη (iii) ε εηζαγσγή αιιαγψλ ζηε δηαρείξηζε, νξγάλσζε θαη ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο, θαζψο επίζεο θαη ζηηο δεμηφηεηεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ» (EC, 1995 cited in Neely et al, 2001). 5

ρήκα 2.1 Σχπνη θαηλνηνκίαο Η θαηλνηνκία είλαη κηα δηαδηθαζία, ε νπνία είλαη ζχλζεηε θαη δηαινγηθή θαη εμαξηάηαη απφ παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δήηεζε, φπσο νη πειάηεο (customers) ή νη θαηαλαισηέο (consumers), θαη απφ παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνζθνξά, φπσο ηα απνηειέζκαηα ηεο ηερλνινγηθήο εθεπξεηηθφηεηαο θαη έξεπλαο (Mowery & Rosenberg, 1979 φπσο αλαθέξεηαη απφ ηνπο Mole & Worrall, 2001). Μφλν ιίγεο επηρεηξήζεηο είλαη θαηλνηφκεο θαη απηέο ραξαθηεξίδνληαη απφ δπλαηά ζεκεία, φπσο ε επειημία, νη ζχληνκεο γξακκέο επηθνηλσλίαο, ε θαιή ζχλδεζε κε ηνπο πειάηεο, δηνίθεζε θαη πξνζσπηθφ κε πςειφ βαζκφ θηλεηνπνίεζεο, έιιεηςε γξαθεηνθξαηίαο θ.ιπ. (Georgellis et al, 2000). χκθσλα κε ηνπο Georgellis et al (2000) ε επηηπρία ησλ κηθξψλ επηρεηξήζεσλ ζηελ θαηλνηνκία εμαξηάηαη απφ ηξεηο θχξηεο δεμηφηεηεο: ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα θαηλνηνκνχλ, ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα πξνγξακκαηίδνπλ ην κέιινλ θαη ηελ πξνζπκία ηνπο λα αλαιακβάλνπλ ξίζθν. Η ηθαλφηεηα κηαο επηρείξεζεο λα θαηλνηνκεί είλαη ε δπλακηθφηεηά ηεο λα παξάγεη θαηλνηφκα απνηειέζκαηα θαη εμαξηάηαη απφ ηνπο πφξνπο θαη ην πψο ηνπο ρξεζηκνπνηεί ζηελ εχξεζε θαη εθκεηάιιεπζε επθαηξηψλ (Barney, 1986; Prahalad & Hamel, 1990; Teece & Pisano, 1994; Hamel & Heene, 1994 φπσο αλαθέξνληαη απφ ηνπο Neely et al, 2001). Οη βαζηθνί θαζνξηζηηθνί παξάγνληεο ηεο θαηλνηφκνπ ηθαλφηεηαο κηαο επηρείξεζεο είλαη ε θνπιηνχξα ηεο, νη εζσηεξηθέο δηαδηθαζίεο πνπ πηνζεηεί θαη ε ηθαλφηεηά ηεο λα αληηιακβάλεηαη ηηο δηαθνξεηηθέο ηάζεηο ζην εμσηεξηθφ πεξηβάιινλ ηεο (CBI-DTI, 1993). Οη Hoffman et al (1998) θαη Wignaraja (1998) φπσο αλαθέξνληαη απφ ηνπο Romijn & Albaladejo (2002) θάλνπλ δηάθξηζε κεηαμχ ησλ εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ ηθαλφηεηα κηαο επηρείξεζεο λα θαηλνηνκεί. Μεηαμχ ησλ εζσηεξηθψλ παξαγφλησλ είλαη ε εθπαίδεπζε ηνπ ηδξπηή θαη ε πξνεγνχκελε εξγαζηαθή ηνπ εκπεηξία, ηα πξνζφληα θαη νη δεμηφηεηεο πνπ θαηέρεη ην πξνζσπηθφ, νη ζπλερείο ηερλνινγηθέο πξνζπάζεηεο, φπσο ε επίζεκε θαη αλεπίζεκε Έξεπλα θαη Αλάπηπμε, ε θαηάξηηζε θαη νη απνθηεζείζεο ηερλνινγηθέο άδεηεο. Οη εμσηεξηθνί παξάγνληεο πεξηιακβάλνπλ ηελ θαιή δηθηχσζε, ηε γεσγξαθηθή εγγχηεηα θαη ηε ζεζκηθή ππνζηήξημε. Οη Neely et al (2001) αλαθέξνπλ ηέζζεξηο πηζαλέο επηπηψζεηο ηεο θαηλνηνκίαο, νη νπνίεο είλαη ην ρακειφηεξν θφζηνο, νη βειηηψζεηο ζηα 6

ήδε ππάξρνληα πξντφληα, νη πξνζζήθεο- επεθηάζεηο ζηελ πνηθηιία ησλ πξντφλησλ θαη ε θαιχηεξε εμππεξέηεζε πειαηψλ. Η θαηλνηνκία κπνξεί λα ηαμηλνκεζεί ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο (θαηλνηνκία πξντφληνο, θαηλνηνκία δηαδηθαζίαο, νξγαλσηηθή θαηλνηνκία θαη θαηλνηνκία κάξθεηηλγθ), πνπ δελ απνθιείνπλ απαξαίηεηα ε κηα ηελ άιιε, αιιά αληίζεηα, ε κηα κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ άιιε (OECD, 2005; Neely and Hii, 1999; Neely & Hii, 1998). Καηλοηοκία προϊόληος (product innovation): Έλα πξφζθαηα εηζεγκέλν ζηελ αγνξά πξντφλ, έλαο εμνπιηζκφο ή κηα ππεξεζία κε αιιαγκέλα ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, ή έλα ππάξρνλ ή λέν πξντφλ ηνπ νπνίνπ ηα ηερληθά ραξαθηεξηζηηθά έρνπλ εληζρπζεί ή έρνπλ αλαβαζκηζηεί. ην εγρεηξίδην ηνπ Όζιν, σο παξαδείγκαηα θαηλνηνκίαο πξντφληνο αλαθέξνληαη νη ςεθηαθέο θσηνγξαθηθέο κεραλέο, ηα mp3 players, αιιά θαη ν ηχπνο θξέλσλ ABS, ηα GPS (Global Positioning Systems), νη ηξαπεδηθέο ππεξεζίεο κέζσ internet banking. Οη Neely & Hii (1999) αλαθέξνληαη ζε ηέζζεξηο απαξαίηεηεο δξαζηεξηφηεηεο γηα ηελ θαηλνηνκία πξντφληνο, νη νπνίεο είλαη ε ζχιιεςε ηεο εηζαγσγήο ησλ πξντφλησλ, ψζηε λα ηθαλνπνηεζνχλ νη αλάγθεο ηεο αγνξάο θαη λα ελζσκαησζεί ην ηερλνινγηθφ δπλακηθφ, ε νξγάλσζε κε ζηφρν ηε δεκηνπξγηθή επίιπζε πξνβιεκάησλ, ν έιεγρνο απηήο ηεο νξγάλσζεο θαη ε δέζκεπζε γηα πξνζπάζεηα. Καηλοηοκία δηαδηθαζίας (process innovation): Οη Gopalakrishnan and Damanpour (1997) αλαθέξνληαη ζηελ εθαξκνγή λέσλ ή ζεκαληηθά θαιχηεξσλ κεζφδσλ παξαγσγήο. ηφρνο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ θαηλνηνκίαο είλαη ε κείσζε ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο ή δηαλνκήο αλά κνλάδα θαη ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ζηελ παξαγσγή ή δηαλνκή λέσλ ή βειηησκέλσλ πξντφλησλ. Η δηαδηθαζηηθή θαηλνηνκία ησλ ΜΜΔ ζηηο πεξηθέξεηεο, θαίλεηαη λα απαηηεί θπξίσο εζσηεξηθή γλψζε, πνπ ζπζζσξεχεηαη απφ ηελ επηρείξεζε, κε ηελ ηερλνινγηθή εγγχηεηα ζηνπο πξνκεζεπηέο θαη ηνπο πειάηεο (Capello, 1999). Γλσζηά παξαδείγκαηα θαηλνηνκίαο δηαδηθαζίαο είλαη ην ειεθηξνληθφ εκπφξην, ηα δηάθνξα ζρέδηα δηαζθάιηζεο πνηφηεηαο (ISO 9000, θ.ιπ.), ην bar code, νη λένη απηνκαηηζκνί ζηε γξακκή παξαγσγήο θιπ. Η θαηλνηνκία δηαδηθαζίαο πεξηιακβάλεη ηηο αθφινπζεο δξαζηεξηφηεηεο: επίιπζε πξνβιεκάησλ, εθαξκνγή θαη ελζσκάησζε, πεηξακαηηζκφ θαη εηζαγσγή γλψζεο (Neely & Hii, 1999). Οργαλωηηθή θαηλοηοκία (organizational innovation): Ίζεο ζπνπδαηφηεηαο γηα ηε δεκηνπξγία λέσλ πξντφλησλ θαη δηαδηθαζηψλ είλαη ε εηζαγσγή λέσλ πξνζεγγίζεσλ ζηε δηαρείξηζε ή ηελ νξγάλσζε ηεο επηρείξεζεο (Littunen, 2000). Η νξγαλσηηθή θαηλνηνκία δεκηνπξγεί λέα γλψζε θαη πιεξνθφξεζε θαη απμάλεη ηελ επίδνζε ηεο επηρείξεζεο κεηψλνληαο ην θφζηνο δηνίθεζεο θαη ζπλαιιαγήο, βειηηψλνληαο ηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο, παξέρνληαο πξφζβαζε ζε κε εκπνξεχζηκα πεξηνπζηαθά ζηνηρεία ή κεηψλνληαο ην θφζηνο πξνκεζεηψλ. Έλα παξάδεηγκα νξγαλσηηθήο θαηλνηνκίαο είλαη ε εθαξκνγή λέσλ πξαθηηθψλ γηα ηε βειηίσζε ηεο κάζεζεο ζην εζσηεξηθφ ηεο επηρείξεζεο ή ηα ζπζηήκαηα εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο. Η νξγαλσηηθή θαηλνηνκία βαζίδεηαη ζηελ εκπηζηνζχλε θαη ζην θνηλφ φξακα θαη δελ κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή «ρσξίο λα ιακβάλεηαη ππφςε ην ζεζκηθφ θαη πνιηηηζκηθφ πιαίζην» (Lundvall 1992). ε απηφλ ηνλ ηχπν θαηλνηνκίαο νη δξαζηεξηφηεηεο πνπ εθαξκφδνληαη «κοηράδοληαη ηελ άρρεηε γλώζε, δεκηοσργούλ θαη δηθαηοιογούλ έλλοηες,, θαηαζθεσάδοσλ αρτέησπα θαη δηαζηασρώλοσλ ηε γλώζε ζε δηάθορα επίπεδα (cross-leveling knowledge)» (Neely & Hii, 1999). 7

Καηλοηοκία κάρθεηηλγθ (marketing innovation): Αθνξά ηελ εθαξκνγή κηαο λέαο κεζφδνπ κάξθεηηλγθ πνπ πεξηιακβάλεη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζην ζρεδηαζκφ, ηελ ηνπνζέηεζε, ηελ πξνψζεζε ή ηελ ηηκνιφγεζε ησλ πξντφλησλ. Οη ζπγθεθξηκέλεο θαηλνηνκίεο κπνξεί λα αθνξνχλ ηελ εηζαγσγή αιιαγψλ ζηε κνξθή, εκθάληζε ή γεχζε ηξνθίκσλ, αιιαγέο ζηηο κεζφδνπο πψιεζεο αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ ζηνπο πειάηεο, ε εηζαγσγή ελφο λένπ ζπκβφινπ κάξθαο (branding), λέεο ζηξαηεγηθέο ηηκνιφγεζεο αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ θιπ. ρήκα 2.2 Σχπνη θαηλνηνκίαο ΚΑΙΙΝΟΣΟΜΙΙΑ Πρροοϊ ϊόόννηηοοςς ((pprroodduucctt)) Διααδδι ικκααζζί ίααςς ((pprroocceessss)) Ορργγααννωηηι ικκή ((oorrggaanni izzaatti ioonnaal l)) Μάάρρκκεεηηι ιννγγκκ ((maarrkkeetti inngg)) Οη North and Smallbone (2000a) δίλνπλ κηα πην πξαθηηθή άπνςε γηα ηνλ νξηζκφ ηεο θαηλνηνκίαο, ε νπνία είλαη πην θνληά ζηηο αξρηθέο ηδέεο ηνπ Schumpeter. Γηαθξίλνπλ πέληε ηχπνπο θαηλνηνκηψλ: ηελ εηζαγσγή ελφο λένπ αγαζνχ, ηελ εηζαγσγή κηαο λέαο δηαδηθαζίαο, ην άλνηγκα κηαο λέαο αγνξάο, ηνλ πξνζδηνξηζκφ κηαο λέαο πεγήο πξψησλ πιψλ, ηε δεκηνπξγία ελφο λένπ ηχπνπ βηνκεραληθήο νξγάλσζεο. Σέινο, ζχκθσλα κε ηνπο Neely & Hii (1999), ε θαηλνηνκία επεξεάδεηαη απφ ηέζζεξηο ζεκαληηθνχο παξάγνληεο σο εμήο: Κοσιηούρα: Η ζπκβνιή ηεο θνπιηνχξαο, απφ άπνςε δεμηνηήησλ θαη γλψζεο πνπ ελζσκαηψλνληαη ζηα θπζηθά θαη δηνηθεηηθά ζπζηήκαηα, είλαη θξίζηκε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο κηαο επηρείξεζεο λα θαηλνηνκεί. Κάζε επηρείξεζε ζχκθσλα κε ηελ επηρεηξεζηαθή ηεο θνπιηνχξα αλαπηχζζεη κηα ζηξαηεγηθή θαηλνηνκίαο, ε νπνία επεξεάδεη ηε δνκή ηεο επηρείξεζεο θαη ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ππαιιήισλ ηεο. Πόροη: Σν αληαγσληζηηθφ πιενλέθηεκα ησλ επηρεηξήζεσλ δεκηνπξγείηαη ή ππνζηεξίδεηαη απφ ηε ρξήζε κηαο ζεηξάο πφξσλ, φπσο είλαη νη δεμηφηεηεο. Η ζπκβνιή ησλ πφξσλ, απφ άπνςε νηθνλνκηθνχ θαη αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ δηαδξακαηίδεη έλα δσηηθφ ξφιν ζηε δηαδηθαζία θαηλνηνκίαο ηεο επηρείξεζεο. Όηαλ νη επηρεηξήζεηο αληαγσλίδνληαη κεηαμχ ηνπο, ε ρξεκαηνδφηεζε ησλ πφξσλ ηνπο είλαη ιίγν ή πνιχ δηαθνξεηηθή, θαη γη απηφ νη κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο αθνξνχλ θπξίσο ην αληαγσληζηηθφ ηνπο πιενλέθηεκα θαη ηελ απφδνζε θαηλνηνκίαο. 8

Ιθαλόηεηα: Η ελζσκάησζε επθαηξηψλ αγνξάο κε ηερλνινγηθέο δπλαηφηεηεο, νη δεμηφηεηεο δεκηνπξγηθήο επίιπζεο πξνβιεκάησλ, ε αληαιιαγή άξξεηεο γλψζεο θαη πεηξακαηηζκνχ είλαη κεξηθέο απφ ηηο ηθαλφηεηεο πνπ πεξηιακβάλνληαη. Δληνπίδεηαη ζπρλά ζηνπο πφξνπο θαη ηα πάγηα ηεο επηρείξεζεο πνπ αθνξνχλ ηε κεραληθή, ην ζρεδηαζκφ, ηελ έξεπλα θαη ην κάξθεηηλγθ. Δηθηύωζε: Η θαηλνηνκία πεξηιακβάλεη ην ζπλδπαζκφ λέσλ θαη παιαηψλ ηδεψλ θαη γλψζεο γηα λα νδεγήζεη ζε λέα πξντφληα, ηερληθέο, κνξθέο νξγάλσζεο θαη λέεο αγνξέο. Οη πξσηνβνπιίεο δηθηχσζεο είλαη νπζηαζηηθέο γηα ηελ θαηλνηνκηθή δξαζηεξηφηεηα, δηφηη ελεξγνχλ σο φρεκα γηα ηελ εηζαγσγή εμσηεξηθήο γλψζεο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα γλσξίδεη θαλείο φηη πνιιέο πεγέο θαηλνηνκίαο δελ βξίζθνληαη απνθιεηζηηθά κέζα ζε κηα κεκνλσκέλε επηρείξεζε. πρλά ν φγθνο ησλ πξσηνβνπιηψλ δηθηχσζεο είλαη άηππνο. Οη θαηλνηφκεο επηρεηξήζεηο ζηεξίδνληαη σζηφζν θαη ζε άηππα θαη ζε επίζεκα δίθηπα γηα ηηο θαηλνηνκίεο ηνπο. Δπηπιένλ, νη ηνπηθέο ζπλζήθεο κπνξνχλ λα ζπκβάινπλ ζηε δεκηνπξγία θαη ηε δηάρπζε ηεο θαηλνηνκίαο θαη ηέηνηεο ζπλζήθεο είλαη ε ζπιινγηθή άξξεηε γλψζε (ε νπνία εληζρχεηαη απφ ηελ ηνπηθή καθξνρξφληα εκπεηξία ζε Δ&Α) θαη ε ακνηβαία εκπηζηνζχλε κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ θνξέσλ δξάζεο θαηά ηε ζπλεξγαζία ηνπο γηα ηελ θαηλνηνκία (Wiig & Isaksen, 1998). 2.1.3 Εκπόδηα ζηε δηαδηθαζία θαηλοηοκίας Κάλνληαο ιφγν θάπνηνη ζπγγξαθείο γηα ηα εκπφδηα ζηελ θαηλνηνκία (Neely and Hii, 1998); (OECD, 1992), ηα δηαθξίλνπλ θαηαξρήλ ζε «εζσηεξηθά» ζηελ επηρείξεζε θαη «εμσηεξηθά» απφ ηελ επηρείξεζε. Μεηαμχ ησλ εζσηεξηθψλ πεξηιακβάλνληαη ν ζπληεξεηηζκφο, ε έιιεηςε δηνξαηηθφηεηαο θαη θηλήηξσλ, νη ηεξαξρηθέο δνκέο επηθνηλσλίαο, νη άθακπηεο νξγαλσηηθέο δνκέο θ.ι.π. Σα εμσηεξηθά εκπφδηα πεξηιακβάλνπλ ηελ έιιεηςε ππνδνκήο, ηελ έιιεηςε θαηάιιειεο λνκνζεζίαο, ηα κε θαηάιιεια εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα θαη ζπζηήκαηα θαηάξηηζεο θαη ηελ γεληθή αδηαθνξία απφ ηελ πιεπξά ηεο θνηλσλίαο. Οη Camagni & Capello (1999) θαη ν OECD (2005) ζην εγρεηξίδην ηνπ Όζιν αλαθέξνληαη ζε εκπφδηα πνπ ζρεηίδνληαη κε νηθνλνκηθνχο παξάγνληεο (ηελ πηζαλή έιιεηςε πφξσλ ή ρξεκαηνδφηεζεο, ην πςειφ θφζηνο θαη ξίζθν), κε επηρεηξεζηαθνχο (αλεπαξθέο δπλακηθφ θαηλνηνκίαο, έιιεηςε εμεηδηθεπκέλνπ πξνζσπηθνχ θαη πιεξνθφξεζεο γηα ηηο λέεο ηερλνινγίεο θαη αγνξέο, νξγαλσηηθή δπζθακςία ηεο επηρείξεζεο, έιιεηςε εμσηεξηθψλ ζπλεξγαζηψλ), κε ηελ αγνξά (αβέβαηε δήηεζε γηα ην πξντφλ, ηζρπξνί αληαγσληζηέο) θαη κε ηνπο ζεζκνχο (έιιεηςε ππνδνκψλ, δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο, λνκνζεζίαο, θαλνληζκψλ). Έλα άιιν εκπφδην πνπ θαινχληαη λα αληηκεησπίζνπλ νη επηρεηξήζεηο είλαη απηφ ηεο «εμάξηεζεο απφ πξνυπάξρνπζα πνξεία» (path dependency), φπνπ κηα επηρείξεζε κπνξεί λα «εγθισβηζηεί» (locked- in) ζηελ πνξεία εηζαγσγήο θαηλνηνκίαο πνπ επέιεμε θαη λα είλαη πξαθηηθά πνιχ δχζθνιν λα απεγθισβηζηεί ιφγσ πςεινχ θφζηνπο ή ρξνληθήο θαζπζηέξεζεο. Ο «εγθισβηζκφο» κπνξεί λα επέιζεη φηαλ ε επηρείξεζε δελ αιιειεπηδξά ζε κεγάιν βαζκφ κε ην πεξηβάιινλ ηεο θαη θαηά απηφ ηνλ ηξφπν νδεγείηαη ζην λα αλαπηχζζεη ζπγθεθξηκέλνπο ηχπνπο δξαζηεξηφηεηαο θαη λα εκπνδίδεη ηελ αλάπηπμε άιισλ. ε έλα ζχζηεκα πνπ πεξηιακβάλεη πνιιέο ηέηνηεο 9

επηρεηξήζεηο, ν «εγθισβηζκφο» κπνξεί λα απνβεί σθέιηκνο φηαλ νη επηρεηξήζεηο δξνπλ πξνο κηα απνδνηηθή θαηεχζπλζε, αιιά θαη κεηνλέθηεκα φηαλ ην ζχζηεκα αγλνεί θαη δελ εθκεηαιιεχεηαη άιιεο πηζαλέο νδνχο αλάπηπμεο. Καηά ζπλέπεηα, έλα ζχζηεκα νθείιεη λα είλαη φζν ην δπλαηφ πην αλνηθηφ, ψζηε λα απνθεχγεη παξφκνηεο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο (Fagerberg, 2005). 2.2 Καηλνηνκία θαη ρψξνο 2.2.1 Ο Marshall θαη ηα πιεολεθηήκαηα από ηελ ηοπηθή ζσγθέληρωζε Tα ζεκέιηα ηεο ζχγρξνλεο έξεπλαο γηα ηε ζεκαζία ησλ ηνπηθά ζπγθεληξσκέλσλ (localized) νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ έζεζε ε εξγαζία ηνπ Alfred Marshall, ε νπνία απνηειεί θαη ζήκεξα κηα ζεκαληηθή πεγή αλαθνξάο. χκθσλα δε κε ηνπο Brown & Duguid (2001), νη ζχγρξνλεο εξγαζίεο γηα ηηο «ζπζηάδεο» (clusters), ηηο «ηερλνπφιεηο» (technopoles), ην «πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο» (innovation milieu) θαη ην «πεξηθεξεηαθφ πιενλέθηεκα» (regional advantage), θαίλεηαη φηη πξνζζέηνπλ κφλν ππνζεκεηψζεηο ζηε δηαθεθξηκέλε εξγαζία ηνπ Alfred Marshall, ε νπνία γξάθηεθε πνιχ πξηλ απφ έλαλ αηψλα (Brown & Duguid, 2001). Ο Marshall εμεγεί ηελ ηνπηθή ζπγθέληξσζε πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο βηνκεραληθέο πεξηνρέο σο ην απνηέιεζκα ηεο έληνλεο θαη ζπλερνχο ξνήο επηθνηλσλίαο, ε νπνία ιακβάλεη ρψξα ζε νηθνλνκηθά πεξηβάιινληα πνπ παξνπζηάδνπλ πιεζπζκηαθή θαη ζπλεπψο θνηλσληθή ππθλφηεηα. Η επηθνηλσλία απηή δηεπθνιχλεη ηελ αληαιιαγή θαη δηάρπζε γλψζεο θαη λέσλ ηδεψλ, κέζσ κε εκπνξηθψλ ζρέζεσλ πνπ, ζηε ζπλέρεηα, ππνζηεξίδνπλ λέεο κνξθέο παξαγσγήο. Η θπθινθνξία ηεο λέαο γλψζεο πξνθαιεί ηελ έλαξμε δηαδηθαζηψλ «ζπιινγηθήο ζπγθξηηηθήο αμηνιφγεζεο» (collective benchmarking). H θνηλσληθή ππθλφηεηα, δειαδή ε έληνλε δηαζχλδεζε ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο, είλαη εθείλε πνπ πξνθαιεί δηαξξνέο, νη νπνίεο φπσο ππνζηεξίδεη ν Marshall, έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε ξνή ηδεψλ θαη κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο «ηα κπζηήξηα ηνπ εκπνξίνπ πνπ είλαη δηάρπηα ζηελ αηκφζθαηξα». Οη Brown & Duguid αλαιχνπλ απηά ηα «κπζηήξηα» θαη θάλνπλ ιφγν φρη κφλν γηα ηηο λέεο κνξθέο γλψζεο πνπ εληζρχνπλ ηελ θαηλνηνκία πξντφληνο θαη δηαδηθαζίαο, αιιά θαη γηα ηε ζεκαζία ησλ ζπλεηαηξηζηηθψλ δνκψλ, ησλ δηθηχσλ θαη ησλ ζπληερληψλ βηνηερλψλ («guilds») ζε κηα πεξηνρή. Η λέα γλψζε δεκηνπξγείηαη ζηηο «θνηλφηεηεο πξαθηηθήο», νη νπνίεο απνηεινχληαη απφ άηνκα πνπ ζπλεξγάδνληαη κεηαμχ ηνπο θαη αλήθνπλ ζηελ ίδηα επηρείξεζε ή ζε κηα νκάδα επηρεηξήζεσλ θαη νξγαληζκψλ. Δπίζεο, δηαρέεηαη κέζσ εθηεηακέλσλ «δηθηχσλ πξαθηηθήο», ηα νπνία ζπλδένπλ άηνκα πνπ απαζρνινχληαη ζην ίδην αληηθείκελν εξγαζίαο αιιά ζε δηαθνξεηηθνχο νξγαληζκνχο θαη πνπ είλαη ελζσκαησκέλα ζε κηα πεξηθεξεηαθή «θνηλφηεηα γλψζεο». ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Μarshall, ε έκθαζε δίλεηαη ζηηο ξνέο θαη ηηο εμσηεξηθέο νηθνλνκίεο ηεο ηνπηθά ζπγθεληξσκέλεο γλψζεο θαη εληζρχεηαη απφ δχν αθφκε παξάγνληεο: 1) ηηο ζεηηθέο εμσηεξηθφηεηεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ εμεηδίθεπζε θαη 2) ηελ αλάπηπμε ελφο απνζέκαηνο (pool) εμεηδηθεπκέλεο εξγαζίαο. Ωο απνηέιεζκα ησλ παξαπάλσ δεκηνπξγνχληαη ηα ιεγφκελα «πιενλεθηήκαηα απφ ηελ ηνπηθή ζπγθέληξσζε», ηα νπνία πεξηνξίδνληαη ζε έλα ζπγθεθξηκέλν θάζκα νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ, θαη θαηαιήγνπλ ζε πεξηθεξεηαθή εμεηδίθεπζε. Μέζα ζε απηφ ην θάζκα δξαζηεξηνηήησλ νη ηνπηθά ζπγθεληξσκέλεο επηρεηξήζεηο δεκηνπξγνχλ θαη κνηξάδνληαη ηε γλψζε, ηελ εξγαζηαθή εμεηδίθεπζε θαη ηελ θαηαλνκή ηεο εξγαζίαο, δειαδή απνιακβάλνπλ κηα «βηνκεραληθή αηκφζθαηξα». Σα πιενλεθηήκαηα ή αιιηψο 10

νη «νηθνλνκίεο» ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο ή ηνπηθνπνίεζεο (localization economies) είλαη γλσζηά ζηε βηβιηνγξαθία ησλ Οηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ σο εμσηεξηθφηεηεο Marshall- Arrow- Romer, ή εμσηεξηθφηεηεο MAR (Van Oort 2004). Η ζεκαζία ησλ πιενλεθηεκάησλ ηεο ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο έρεη ππάξμεη αληηθείκελν ζπδήηεζεο ζηε κεηαπνιεκηθή Οηθνλνκηθή Γεσγξαθία, ηελ Πεξηθεξεηαθή Δπηζηήκε/ Οηθνλνκηθή θαη ηε Υσξνηαμία. Η πξφθιεζε ήξζε απφ ηε Βεκπεξηαλή ζθέςε, ε νπνία ηνλίδεη πεξηζζφηεξν ηα πιενλεθηήκαηα ηεο αζηηθνπνίεζεο. Γηα θάπνηεο δεθαεηίεο κεηά απφ ηε δεθαεηία ηνπ '40, έλα κεγάιν κέξνο ηεο βηβιηνγξαθίαο ηεο Γεσγξαθίαο θαη ηεο Αζηηθήο Αλάπηπμεο έδηλε κεγαιχηεξε έκθαζε ζηα πιενλεθηήκαηα ηεο αζηηθνπνίεζεο έλαληη ησλ πιενλεθηεκάησλ ηεο ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο ηνπ Marshall (Dicken & Lloyd 1990). Αηηία γηα απηφ ππήξμε ε έληνλε κεγέζπλζε ησλ πφιεσλ απφ ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα θαη κεηά, ε νπνία πεξηιάκβαλε ηελ αλάπηπμε κηαο επξείαο γθάκαο θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη άθελε ζε δεχηεξε κνίξα ηελ έλλνηα ηεο εμεηδηθεπκέλεο πφιεο, ε αλάπηπμε ηεο νπνίαο βαζηδφηαλ ζηε ζπκβνιή κηαο ή δχν βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ '80, ε Οηθνλνκηθή Γεσγξαθία ζηξάθεθε μαλά πξνο ηελ θαηεχζπλζε ησλ πιενλεθηεκάησλ απφ ηελ ηνπηθή ζπγθέληξσζε, ιφγσ ηνπ αλαβησκέλνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηηο βηνκεραληθέο πεξηνρέο, ηηο ζπγθεληξψζεηο πςειήο ηερλνινγίαο θαη ηηο ζπζηάδεο ηνπ Porter et al 1. Ο Porter (1996) ππνζηήξημε φηη ήξζε ν θαηάιιεινο θαηξφο λα δηαηππσζεί ε έλλνηα ησλ επξχηεξσλ νηθνλνκηψλ ζπγθέληξσζεο θαη λα εζηηάζνπκε ζηηο ηνπηθά ζπγθεληξσκέλεο εμσηεξηθφηεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο ζπζηάδεο. Οη αλαθνξέο ζηε ζπδήηεζε θαη ηε δηακάρε ησλ «Οηθνλνκηψλ ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο» ελάληηα ζηηο «Οηθνλνκίεο Αζηηθνπνίεζεο», εκθαλίδνληαη θαη ζε πην πξφζθαηεο εξγαζίεο νηθνλνκηθψλ γεσγξάθσλ. Γηα παξάδεηγκα, ε Glasmeier (2000) παξαηεξεί φηη ηα πιενλεθηήκαηα απφ ηελ αζηηθνπνίεζε θαη ηελ ηνπηθή ζπγθέληξσζε αιιειεπηθαιχπηνληαη, θάηη κε ην νπνίν ζπκθσλεί θαη ν Phelps (1992). Οη Gordon & McCann (2000) ππνζηεξίδνπλ φηη νη φξνη δηαρσξίδνληαη ελλνηνινγηθά, αιιά είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα δηαρσξηζηεί ε παξνπζία θαη ε επίδξαζή ηνπο ζηελ αλαιπηηθή έξεπλα. Οη Storper & Venables (2004) ππνζηεξίδνπλ φηη νη φξνη Οηθνλνκίεο Αζηηθνπνίεζεο θαη Σνπηθήο πγθέληξσζεο είλαη ρανηηθνί θαη πξνηείλνπλ ηε ρξήζε ηνπ φξνπ «Οηθνλνκίεο πγθέληξσζεο» πνπ βαζίδεηαη ζε εμσηεξηθφηεηεο θαη αχμνπζεο απνδφζεηο (increasing returns). Υξεζηκνπνηψληαο εκπεηξηθή αλάιπζε, ε Capello (2002) δείρλεη φηη νη νηθνλνκίεο ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθέο γηα ηελ ελίζρπζε ηεο παξαγσγήο θαη ηεο παξαγσγηθφηεηαο, ελψ ηα 11 χκθσλα κε ηνλ Porter (1998) νη ζπζηάδεο είλαη «γεσγξαθηθέο ζπγθεληξψζεηο δηαζπλδεδεκέλσλ επηρεηξήζεσλ θαη ηδξπκάησλ ζε έλα ζπγθεθξηκέλν ηνκέα». ηηο ζπζηάδεο αλήθνπλ δηαζπλδεδεκέλεο βηνκεραλίεο ή άιιεο νληφηεηεο (π.ρ. πξνκεζεπηέο εμεηδηθεπκέλσλ εμαξηεκάησλ, ππεξεζίεο, ππνδνκέο θ.ιπ.). Οη ζπζηάδεο πξνσζνχλ φρη κφλν ηνλ αληαγσληζκφ, αιιά θαη ηε ζπλεξγαζία θαη νη αληαιιαγέο πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη κεηαμχ ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ησλ ηδξπκάησλ πνπ βξίζθνληαη ζηελ ίδηα πεξηνρή πξνσζνχλ ηελ χπαξμε εκπηζηνζχλεο θαη εληζρχνπλ ην ζπληνληζκφ. Μεηαμχ ησλ πην γλσζηψλ είλαη ε Silicon Valley. Οη ζπζηάδεο ελζαξξχλνπλ ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ηελ θαηλνηνκία θαη απηφ ζπκβαίλεη ιφγσ ηεο δπλαηφηεηαο ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ αλήθνπλ ζε απηέο λα παξαηεξνχλ ηελ αγνξά απφ πιενλεθηηθφηεξε ζέζε ζε ζρέζε κε ηηο απνκνλσκέλεο επηρεηξήζεηο. Δπηπιένλ, ε κάζεζε ηεο λέαο ηερλνινγίαο δηεπθνιχλεηαη κέζσ ησλ αλαπηπζζφκελσλ ζρέζεσλ. Καηά ζπλέπεηα, ε θαηλνηνκία γίλεηαη πεξηζζφηεξν νξαηή θαη νη επηρεηξήζεηο δξνπλ άκεζα γηα ηε γξήγνξε πηνζέηεζή ηεο (Porter, 1998). 11

πιενλεθηήκαηα ηεο αζηηθνπνίεζεο ζπκβάιινπλ πεξηζζφηεξν ζηε ζηήξημε ηνπ δπλακηθνχ θαηλνηνκίαο. Σα ζπκπεξάζκαηα ησλ Harrison et Al (1996) ζπκθσλνχλ κε ηα παξαπάλσ θαη νη ίδηνη ζπγγξαθείο θαηαιήγνπλ φηη ηα πιενλεθηήκαηα ηεο αζηηθνπνίεζεο ζπκβάιινπλ πεξηζζφηεξν ζηελ πεξηθεξεηαθή νηθνλνκηθή κεγέζπλζε απφ φηη ηα πιενλεθηήκαηα απφ ηελ ηνπηθή ζπγθέληξσζε. 2.2.2 Εηαηρηθή θσρηαρτία θαη βηοκεταληθή δσλακηθή Σε δεθαεηία ηνπ '70 παξαηεξείηαη κηα κεηαηφπηζε ηεο ζθέςεο, ε νπνία ηξνθνδνηήζεθε απφ έλα πιήζνο αιιαγψλ πνπ αθνξνχζαλ ηελ παγθφζκηα ρσξηθννηθνλνκηθή αλάπηπμε. Καηαξρήλ, πνιιέο αζηηθέο πεξηνρέο ήξζαλ αληηκέησπεο κε ηελ νηθνλνκηθή χθεζε, ιφγσ δηαδηθαζηψλ απνβηνκεράληζεο (deindustrialization) πνπ έιαβαλ ρψξα. Αληίζεηα απφ φηη ζηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, δελ αλαγλσξηδφηαλ πιένλ κφλν σο ελάξεηε (virtuous) ε ζχλδεζε ηεο ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο κε ηελ νηθνλνκηθή απφδνζε (Amin & thrift 2002). Γεχηεξνλ, παξφηη ε άλνδνο ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ απνηεινχζε κέξνο ηεο αθαδεκατθήο έξεπλαο γηα πνιιέο δεθαεηίεο, κφλν ηφηε ζπλδέζεθε κε ηηο ρσξηθέο ηάζεηο αλάπηπμεο (ηδηαίηεξε επηξξνή είρε ε εξγαζία ηνπ Hymer (1972) γηα ηηο πνιπεζληθέο εηαηξίεο θαη ηελ άληζε αλάπηπμε). Σξίηνλ, ζε απάληεζε πξνο ηηο θπξίαξρεο πξνζεγγίζεηο ζηηο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο επηζηήκεο, ε Μαξμηζηηθή ζθέςε άξρηζε λα αζθεί κεγαιχηεξε επηξξνή θαη κε απηή εμειίρζεθε κηα πην θξηηηθή άπνςε γηα ηε κεηαπνιεκηθή ρσξηθφ-νηθνλνκηθή αλάπηπμε, πνπ αθνξνχζε ηελ ηνπνζέηεζε ησλ πεξηθεξεηψλ ζε έλα επξχηεξν, παγθφζκην πιαίζην νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο (Holland, 1976; Massey, 1979). Αλ γίλεη κηα ζχγθξηζε κε ηε Μαξζαιηαλή πξνζέγγηζε, κπνξνχλ λα ζεκεησζνχλ δχν βαζηθέο δηαθνξέο. Καηαξρήλ, ε γεληθή αληίιεςε γηα ηελ αλάπηπμε κεηαηνπίζηεθε απφ απηή ηεο ηνπηθήο αλάπηπμεο θαη κεγέζπλζεο ζε απηή πνπ ππνζηεξίδεη ηελ επξχηεξε δηαδηθαζία θαη ηηο ρσξηθέο ζπλέπεηεο ηεο θαπηηαιηζηηθήο ζπζζψξεπζεο. Απηφ δεκηνχξγεζε εξσηήκαηα ζε ζρέζε κε ην ξφιν ηεο εμνπζίαο θαη ηεο θνηλσληθήο θαη ρσξηθήο πφισζεο, θαζψο θαη έζεζε δεηήκαηα ρσξηθήο εμάξηεζεο ζηηο κέζν- θαη κάθξν- θιίκαθεο. Γεχηεξνλ, ε ζρέζε κεηαμχ επηρεηξήζεσλ θαη (ηνπ ρσξηθνχ) πεξηβάιινληφο ηνπο έγηλε αληηιεπηή θάησ απφ κηα λέα νπηηθή. Οη Μαξζαιηαλέο πεξηγξαθέο ησλ βηνκεραληθψλ πεξηνρψλ εζηηάδνπλ ζηε ζρέζε κεηαμχ επηρεηξήζεσλ θαη ηνπ ηνπηθνχ ηνπο πεξηβάιινληνο, θαη άξα ζηελ εμσηεξηθή νξγάλσζε ησλ επηρεηξεκαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Η ζπγθεθξηκέλε νπηηθή κεηαηφπηζε ηελ πξνζνρή ζηελ εζσηεξηθή νξγάλσζε ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ θαη ζηνλ ηξφπν πνπ απηέο επηδξνχλ ζην εμσηεξηθφ ηνπο πεξηβάιινλ. χκθσλα κε ηνλ Hymer (1975) φπσο αλαθέξεηαη απφ ην Λακπξηαλίδε (2002), ζηηο πνιπεζληθέο επηρεηξήζεηο κπνξεί λα γίλεη δηάθξηζε ηξηψλ επηπέδσλ ιήςεο απνθάζεσλ: 1) ηνπ ζπληνληζκνχ θαη ηεο δηνίθεζεο ηνπ ζπλφινπ ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο, 2) ηεο Έξεπλαο θαη Αλάπηπμεο θαη 3) ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. ην πξψην επίπεδν, νη επηρεηξήζεηο ηείλνπλ λα ρσξνζεηεζνχλ ζηα παγθφζκηα κεηξνπνιηηηθά θέληξα, ζην δεχηεξν επίπεδν ηείλνπλ λα ρσξνζεηεζνχλ ζηα εζληθά θαη πεξηθεξεηαθά θέληξα πνπ δηαζέηνπλ επαξθέο εμεηδηθεπκέλν πξνζσπηθφ, ελψ ζην ηξίην νη επηρεηξήζεηο ηείλνπλ λα ρσξνζεηεζνχλ ζε ιηγφηεξν αλεπηπγκέλεο πεξηνρέο. Η εξγαζία ηνπ Hymer αλαθέξεη νπζηαζηηθά φηη ε εζσηεξηθή ρσξηθή δνκή κηαο επηρείξεζεο (ε γεσγξαθηθή ζέζε ηεο έδξαο θαη ηνπ ηκήκαηνο Δ&Α έλαληη ησλ γεσγξαθηθψλ ζέζεσλ ησλ παξαγσγηθψλ κνλάδσλ) αληηζηνηρεί ζηηο δηεζλείο ή δηαπεξηθεξεηαθέο γεσγξαθηθέο θαηαλνκέο ηεο εξγαζίαο (θέληξν- πεξηθέξεηα). Σν 12

ρσξηθφ πεξηβάιινλ, θαηά ζπλέπεηα, κεηαηξέπεηαη απφ κηα πεξηνρή πφξσλ θαη εμσηεξηθνηήησλ ζε κηα πεξηνρή πνπ είλαη εμαξηεκέλε απφ ηηο ζηξαηεγηθέο θαη ηε δνκή ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ. Η έξεπλά ηνπ εζηίαζε ζηηο δνκέο ηνπ δηεζλνχο νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο, δίλνληαο έκθαζε ζε ζέκαηα εμσηεξηθνχ ειέγρνπ θαη εμάξηεζεο, ηα νπνία πξνθχπηνπλ απφ ηηο νξγαλσηηθέο δνκέο θαη ηηο ζηξαηεγηθέο ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ. Σν ελδηαθέξνλ γηα ηνπο ηνπηθνχο δεζκνχο παξέκεηλε, αιιά ηψξα απνηέιεζε ηκήκα ηεο αλάιπζεο ησλ ηνπηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ηεο επίδξαζεο ησλ ππνθαηαζηεκάησλ ησλ επηρεηξήζεσλ. Δθηφο απφ ηελ έκθαζε πνπ δφζεθε ζηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο, πξνέθπςε θαη κηα δεχηεξε θαηεχζπλζε έξεπλαο, ε νπνία πξνζαλαηνιίζηεθε ζην επίπεδν ησλ βηνκεραληψλ θαη ζηηο δηαδηθαζίεο εθβηνκεράληζεο θαη απνβηνκεράληζεο. Η ζηξνθή απφ ην επίπεδν ηεο επηρείξεζεο ζε απηφ ηεο βηνκεραλίαο ήηαλ ελ κέξεη απνηέιεζκα ηεο δπζαξέζθεηαο πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηελ έξεπλα γηα ηελ εηαηξηθή θπξηαξρία. Αξθεηνί ήηαλ νη ζπγγξαθείο πνπ ήηαλ αληίζεηνη κε ηνλ ηξφπν πνπ έηεηλαλ λα ραξηνγξαθνχληαη νη ρσξηθέο ζηξαηεγηθέο ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ άκεζα επάλσ ζηηο επξχηεξεο κνξθέο ρσξηθήο αλάπηπμεο. Γηα παξάδεηγκα, ν Walker (1989) έθαλε έληνλε θξηηηθή ζηελ πξνζέγγηζε απηή, δηφηη είλαη, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, ππεξαπινπζηεπηηθή θαη ακειεί ζεκαληηθνχο παξάγνληεο ηεο βηνκεραληθήο αιιαγήο, φπσο ηελ ηερλνινγηθή αλάπηπμε θαη ην ρεηξηζκφ ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, ηα νπνία εμνπζηάδνληαη απφ ηελ θεθαιαηνθξαηηθή ηάμε. Καηά ηελ άπνςε ηνπ Walker (1989), νη ζπγγξαθείο πνπ αζρνινχληαη κε ηελ εηαηξηθή θπξηαξρία (corporate domination) «απέδηδαλ ςεπδψο ηελ επξχηεξε δπλακηθή ηεο εθβηνκεράληζεο ζηελ εηαηξηθή κνξθή, γχξσ απφ ηελ νπνία ηπιίγνληαη νη δηαδηθαζίεο ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο θαη ηεο εθκεηάιιεπζεο ηεο εξγαζίαο». Η ζέζε ησλ πεξηθεξεηψλ δελ είλαη ε αληαλάθιαζε ησλ ρσξηθψλ ζηξαηεγηθψλ ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ, αιιά ηνπ ηξφπνπ πνπ νη βηνκεραλίεο παξάγνπλ ρψξν: «ζε αληίζεζε κε ηε ζεσξία ηνπ Weber, νη βηνκεραλίεο είλαη ηθαλέο λα παξάγνπλ ηηο δηθέο ηνπο ζπλζήθεο αλάπηπμεο ζην ρψξν, πξνθαιψληαο ηνπο ζπληειεζηέο παξαγσγήο λα έξζνπλ ζε απηέο ή πξνθαιψληαο ηελ πξνζθνξά ζπληειεζηψλ ζε κέξε φπνπ πξηλ δελ ππήξρε» (Storper & Walker, 1989). Η εξγαζία ηεο Massey (1984) ππήξμε ζεκειηψδεο, αθνχ είδε ηηο δηαδηθαζίεο εθβηνκεράληζεο λα δηαθνξνπνηνχληαη ζην ρξφλν θαη ην ρψξν, ιφγσ ηεο δπλακηθήο θαη ηεο πνιιαπιφηεηαο ησλ κνξθψλ θαπηηαιηζκνχ. Με βάζε ηελ πξνζέγγηζε ηεο Massey, ε θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε παξάγεη θχκαηα εθβηνκεράληζεο πνπ, κε ηε ζεηξά ηνπο, ελαπνηίζεληαη σο «θχθινη επελδχζεσλ» ζε πεξηνρέο αλά ηνλ θφζκν. Κάζε λέν θχκα εθβηνκεράληζεο (π.ρ. απφ ζηδεξνδξφκνπο θαη κεηαιιεία, βηνκεραλίεο λαππεγηθέο θαη κεραλνινγηθνχ εμνπιηζκνχ, κέρξη ρεκηθέο βηνκεραλίεο θαη ειεθηξνληθά) δηακνξθψλεη ηηο δηθέο ηνπ κνξθέο ρσξηθήο νξγάλσζεο, ηνπο δηθνχο ηνπ ηχπνπο θεληξηθψλ εγθαηαζηάζεσλ (central establishments) θαη θιαδηθψλ εξγνζηαζίσλ (branch plants). χκθσλα κε απηή ηελ άπνςε, νη ηνπηθέο δηαδηθαζίεο «πξέπεη πάληα λα γίλνληαη αληηιεπηέο ζηα πιαίζηα ησλ επξχηεξσλ εζληθψλ θαη παγθφζκησλ δηαδηθαζηψλ θαη γεσγξαθηθψλ θαηαλνκψλ ηεο εξγαζίαο κε ηηο νπνίεο ζπλδένληαη» (Massey 1984). Η «ρσξηθή θαηαλνκή ηεο εξγαζίαο» είλαη εθηθηή κέζσ ηεο ρσξηθήο πνηθηιίαο θαη εμεηδίθεπζεο. Σν απνηέιεζκα είλαη λα ζπλδέεηαη ε ηνπηθή αιιειεπίδξαζε πάληα κε επξχηεξα δίθηπα θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχληαη κέζσ δηαθνξνπνηεκέλσλ δηαδηθαζηψλ εθβηνκεράληζεο. 13

ηε δεθαεηία ηνπ 80 δηακνξθψζεθαλ ελαιιαθηηθέο θαηεπζχλζεηο πνπ επηρείξεζαλ λα εξκελεχζνπλ ηε δπλακηθή ησλ πεξηθεξεηαθψλ βηνκεραληθψλ ζπκπιεγκάησλ εθηφο ησλ πιαηζίσλ ηεο καδηθήο παξαγσγήο. Η πξψηε είλαη ε «Ιηαιηθή ρνιή» κε θχξην εθπξφζσπν ηνλ Becattini (1990), πνπ αλαβίσζε ηε Μαξζαιηαλή βηνκεραληθή πεξηνρή ζε κηα πξνζπάζεηα λα εμεγήζεη ηε δξακαηηθή άλνδν ηεο λέν- ρεηξνηερληθήο κεηαπνίεζεο ζηε βνξεηναλαηνιηθή θαη θεληξηθή Ιηαιία ην 1970. Η δεχηεξε είλαη γλσζηή σο «ρνιή ηεο Καιηθφξληα» (θαηεχζπλζε ηεο «βηνκεραληθήο νξγάλσζεο θαη ηνπ θφζηνπο ζπλαιιαγψλ»), ε νπνία είλαη βαζηζκέλε ζηε Γαιιηθή ρνιή ηεο Ρχζκηζεο (French Regulation School) θαη ππνζηεξίδεη φηη ε δηαδηθαζία εξγαζίαο έρεη πεξάζεη απφ δηαθνξεηηθά θαζεζηψηα ζπζζψξεπζεο, ζε θαζέλα απφ ηα νπνία αληηζηνηρεί έλα δηαθνξεηηθφ κνληέιν εθβηνκεράληζεο θαη πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο. Απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 70, ν Φνξληηζκφο πεξλάεη θξίζε θαη έρεη αληηθαηαζηαζεί απφ έλα λέν κνληέιν εθβηνκεράληζεο, αζηηθνπνίεζεο θαη πεξηθεξεηαθήο αλάπηπμεο (Scott, 1988; Storper & Scott, 1989 φπσο αλαθέξνληαη απφ ην Λακπξηαλίδε, 2002). Μηα ηξίηε θαηεχζπλζε είλαη απηή ηνπ εξεπλεηηθνχ δηθηχνπ GREMI (Groupe de Recherche Européen sur les Milieux Innovateurs), ην νπνίν ππνζηήξηδε φηη ν θαιχηεξνο ηξφπνο λα αλαιπζεί ε πεξηθεξεηαθή κεγέζπλζε είλαη κε ηε βνήζεηα ησλ θαηλνηφκσλ δπλάκεσλ πνπ πεξηέρνληαη ζηελ πνιπκνξθηθή δνκή ηεο ηνπηθήο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο δσήο. Σέινο, ε ηέηαξηε θαηεχζπλζε είλαη απηή ηεο «επέιηθηεο εμεηδίθεπζεο» (flexible specialization) ησλ Piore θαη Sabel. Οη ζπγγξαθείο ηεο γλσζηήο σο «ρνιήο ηεο Καιηθφξληα» θαη ζπγθεθξηκέλα νη Storper, Walker θαη Scott αλέπηπμαλ κηα λέα άπνςε ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν πνπ ε δπλακηθή ηεο εθβηνκεράληζεο κεηαζρεκάηηζε ηηο πεξηθέξεηεο ζε ηδηαίηεξεο πεξηνρέο πνπ παξνπζηάδνπλ θαιά πξνζαξκνζκέλε ξχζκηζε, αλάπηπμε εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη δεκηνπξγία γλψζεο. Οη δηαδηθαζίεο ζπγθέληξσζεο, εκθαλείο κέζα ζε απηέο ηηο λέεο πεξηνρέο αλάπηπμεο («λένη βηνκεραληθνί ρψξνη»), απνδφζεθαλ φρη ηφζν ζηα νθέιε απφ ηηο ηνπηθέο εμσηεξηθφηεηεο, αιιά ζηελ αλαδήηεζε απφ ηελ πιεπξά ησλ λέσλ βηνκεραληψλ γηα πεξηνρέο ρσξίο πεξηραξαθσκέλεο (entrenched) ζρέζεηο εξγαζίαο, ρσξίο μεπεξαζκέλε κεηαπνηεηηθή παξάδνζε θαη ρσξίο ζεζκνχο πνπ πξνζηαηεχνπλ θαηεζηεκέλα ζπκθέξνληα. Η βηνκεραληθή παιαηφηεηα (industrial obsolescence) θαη ε χθεζε πνπ παξαηεξήζεθε ζηηο παξαδνζηαθέο πεξηνρέο ηνπ θέληξνπ ζα κπνξνχζαλ λα ζπλδεζνχλ κε ηε γξήγνξε άλνδν λέσλ θέληξσλ θαηλνηνκίαο θαη παξαγσγήο ζε άιιεο πεξηνρέο. Η έκθαζε πνπ δφζεθε ζην ξφιν ησλ ηνπηθψλ δεζκψλ εληζρχζεθε απφ ηελ αληίιεςε φηη ε θαπηηαιηζηηθή νηθνλνκία κεηαηνπηδφηαλ πξνο κηα θάζε κεηα- θνξληηζκνχ, βάδνληαο έλα αζθάιηζηξν (premium) ζηελ άλνδν ησλ ηνπηθά ζπγθεληξσκέλσλ, εχθακπησλ ζπζηεκάησλ παξαγσγήο. χκθσλα κε ηελ θαηεχζπλζε ηεο «επέιηθηεο εμεηδίθεπζεο», ε καδηθή παξαγσγή πέξαζε ζε κηα πεξίνδν θξίζεο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80, ε νπνία νθείιεηαη θπξίσο ζηνλ θνξεζκφ ησλ αγνξψλ καδηθψλ ηππνπνηεκέλσλ πξντφλησλ. Η θαηαλαισηηθή δήηεζε ζηξάθεθε πξνο δηαθνξνπνηεκέλα πξντφληα κε πεξηνξηζκέλν θχθιν δσήο θαη νδήγεζε ζε αζηάζεηα ησλ αγνξψλ, ελψ απαηηεί λέεο κνξθέο νξγάλσζεο θαη ειέγρνπ ηεο παξαγσγήο (Amin & Robins, 1990 φπσο αλαθέξνληαη απφ ην Λακπξηαλίδε, 2002). Καη νη δπν θαηεπζχλζεηο πνπ αλαθέξζεθαλ ππνζηεξίδνπλ φηη, ζηε δεθαεηία ηνπ 80, νη πεξηνρέο κε ηνπο πςειφηεξνπο ξπζκνχο αλάπηπμεο νθείινπλ ηελ επηηπρία ηνπο ζηα επέιηθηα παξαγσγηθά ηνπο ζπζηήκαηα θαη 14

ζηηο απνθαζεηνπνηεκέλεο θαη αιιειεμαξηψκελεο παξαγσγηθέο ηνπο κνλάδεο πνπ εμεηδηθεχνληαη ζε ζπγθεθξηκέλεο θάζεηο ή πξντφληα ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. χκθσλα κε ηελ θαηεχζπλζε ηνπ δηθηχνπ GREMI, ε επηρεηξεκαηηθή θαηλνηνκία δεκηνπξγείηαη επίζεο θαη ππνζηεξίδεηαη απφ ην απνθαινχκελν «πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο» (innovative milieu), ηo νπνίo ελεξγεί σο ζεξκνθνηηίδα (incubator) θαηλνηνκίαο. Ο νξηζκφο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη επξέσο γηα ην «πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο» (Neely and Hii, 1998; Mole &Worrall, 2001) είλαη ηνπ Camagni (1991, 1995), ν νπνίνο ην πεξηγξάθεη σο «ην ζχλνιν ή ην ζχλζεην δίθηπν απφ άηππεο θπξίσο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζε κηα γεσγξαθηθή πεξηνρή, ην νπνίν ζπρλά δηακνξθψλεη κηα ζπγθεθξηκέλε εμσηεξηθή εηθφλα, αιιά θαη κηα ζπγθεθξηκέλε αληηπξνζψπεπζε θαη αίζζεζε ηνπ αλήθεηλ ζε εζσηεξηθφ επίπεδν, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο εληζρχνπλ ηελ ηνπηθή θαηλνηφκν ηθαλφηεηα κέζσ ζπιινγηθψλ δηαδηθαζηψλ κάζεζεο». H γεσγξαθηθή απηή πεξηνρή, φπσο αλαθέξζεθε θαη πην πάλσ, δελ έρεη ηε ζπλεζηζκέλε έλλνηα πνπ δίλεηαη ζηε ιέμε, αθνχ έρεη εδαθηθή δηάζηαζε αιιά φρη πξνθαζνξηζκέλα φξηα. Παξά ην γεγνλφο απηφ παξνπζηάδεη ζπλνρή, ε νπνία απεηθνλίδεηαη κέζα απφ ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο θαη απφ ηελ ίδηα ηερληθή θνπιηνχξα. Οη Maillat & Lecoq (1992) πεξηγξάθνπλ ην πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο σο «ην λέν κνληέιν αλάπηπμεο ζην νπνίν ε δηαδηθαζία θαηλνηνκίαο παξνπζηάδεη κηα εδαθηθή βάζε, πνπ είλαη ζπλάξηεζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ πεξηβάιινληνο απηνχ». χκθσλα κε ηνπο Perrin (1991); Bramanti & Senn (1991);Wiig & Isaksen (1998), ηα ζηνηρεία ελφο θαηλνηφκνπ δηθηχνπ ή πεξηβάιινληνο είλαη άηνκα θαη ηδξχκαηα πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε κηα δηαδηθαζία θαηλνηνκίαο, θαζψο θαη επίζεκεο θαη άηππεο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη γηα ην ιφγν απηφ. Οη άηππεο ζρέζεηο αλαπηχζζνληαη θπξίσο κεηαμχ ησλ πειαηψλ θαη ησλ πξνκεζεπηψλ, ησλ δεκφζησλ θαη ηδησηηθψλ θνξέσλ θαη αθνξνχλ ηε κεηαθνξά ηεο άξξεηεο γλψζεο, ελψ εληζρχνληαη κέζσ ηεο θηλεηηθφηεηαο θαη ηεο δηεηαηξηθήο κίκεζεο. Οη επίζεκεο ζρέζεηο είλαη ζπλήζσο δηαπεξηθεξεηαθέο (trans- territorial) θαη αθνξνχλ ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, ηελ ηερλνινγηθή αλάπηπμε ή ηηο ππνδνκέο (Camagni & Capello, 1999). Σν πεξηβάιινλ δελ κπνξεί λα πξνζδηνξηζηεί γεσγξαθηθά, θαζψο παίξλεη ηε κνξθή δηθηχσλ επηρεηξήζεσλ θαη κεηαμχ ηνπο ζρέζεσλ ή κε ηηο ηνπηθέο ελψζεηο, ηνπο θνξείο ράξαμεο πνιηηηθήο θαη ηα εξεπλεηηθά ηδξχκαηα. χκθσλα κε ηνπο Maillat & Lecoq (1992) ηα αλαπφζπαζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πεξηβάιινληνο είλαη ε ρξήζε ηερλνινγίαο, ε ηερλνγλσζία, ε εηαηξηθή ζπκπεξηθνξά θαη νη ηχπνη νξγάλσζεο θαη θαηαλφεζεο ηεο αγνξάο. Ο ξφινο ηνπ πεξηβάιινληνο θαηλνηνκίαο είλαη κεγάιεο ζεκαζίαο γηα ηελ επηρείξεζε, θαζψο εθείλν ηε βνεζά λα αλαπηχζζεη θαηλνηφκν ζπκπεξηθνξά, κε ηελ παξνρή ελφο ππνβάζξνπ πνπ πξνσζεί ηε δηαδηθαζία κάζεζεο θαη ηελ αληαιιαγή ηεο άξξεηεο γλψζεο θαη πνπ ζπλεπψο εληζρχεη ηε δεκηνπξγηθφηεηα θαη ηελ θαηλνηνκηθφηεηα. Δπηπιένλ, κέζσ ησλ ζπλεξγηψλ ηνπ βνεζά ζηε κείσζε ηεο αβεβαηφηεηαο, πξνζθέξνληαο δπλαηφηεηα θαιχηεξεο πξφβιεςεο ησλ ηάζεσλ ηεο αγνξάο, αλάιπζε θαη εξκελεία ησλ ηερλνινγηθψλ πιεξνθνξηψλ, ζηξαηεγηθέο ειέγρνπ άιισλ επηρεηξήζεσλ θαη αμηνιφγεζε ησλ εηζεξρφκελσλ πιεξνθνξηψλ (Camagni & Capello, 1999). Η ηθαλφηεηα θαηλνηνκίαο κηαο πεξηνρήο ζπλδέεηαη άκεζα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πεξηβάιινληφο ηεο, φπσο ηελ έληαζε ησλ ηνπηθψλ άηππσλ δηθηχσλ θαη ζρέζεσλ, ηα νπνία ζπκβάιινπλ ζηελ παξαγσγή κηαο δπλακηθήο δηαδηθαζίαο ζπιινγηθήο εθκάζεζεο (Maillat & Lecoq, 1992). 15

Οη Maillat & Lecoq (1992) παξνπζηάδνπλ ηξεηο κνξθέο πεξηβάιινληνο θαηλνηνκίαο: (i) ηελ ηερλνινγηθή πεξηνρή ή ην ελδνγελέο πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο, ην νπνίν βαζίδεηαη ζε δίθηπα ΜΜΔ κε καθξνρξφληεο ηζηνξηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ζρέζεηο (π.ρ. Σξίηε Ιηαιία, Baden - Wuerttemberg), (ii) ην εμσγελέο πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο (πρ. Sophia Antipolis ή Cambridge), ην νπνίν δηακνξθψλεηαη απφ ηε κεηαηφπηζε νξηζκέλσλ ηκεκάησλ ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο κεγάισλ επηρεηξήζεσλ θαη (iii) ην ηερλν-κεηξνπνιηηηθφ πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο πνπ δηακνξθψλεηαη ζηελ πεξίκεηξν κεηξνπνιηηηθψλ θέληξσλ (π.ρ. Randstadt, Δπξχηεξε πεξηνρή Λνλδίλνπ θ.ιπ.) αμηνπνηψληαο θπξίσο ηελ ηθαλφηεηα ησλ ζεξκνθνηηίδσλ ηνπο. Ο Camagni (1995) πεξηγξάθεη ηέζζεξηο ηχπνπο πεξηνρψλ ζχκθσλα κε ην θαηά πφζν απηέο παξνπζηάδνπλ ραξαθηεξηζηηθά θαηλνηφκνπ πεξηβάιινληνο. ηνλ πξψην δελ ππάξρεη θακία θαηλνηνκία θαη θαλέλα πεξηβάιινλ. Ο δεχηεξνο ηχπνο πεξηνρψλ δελ έρεη θαλέλα πεξηβάιινλ, αιιά ππάξρεη θαηλνηνκία. ηνλ ηξίην ππάξρεη θάπνην πεξηβάιινλ κέζσ ησλ ζπλεξγηψλ θαη θάπνηα θαηλνηνκία, αιιά ζε πεξηνξηζκέλε έθηαζε. Σέινο, ν ηέηαξηνο ηχπνο έρεη απηφ πνπ νξίδεηαη σο θαηλνηφκν πεξηβάιινλ. Σν αθφινπζν ζρήκα 2.3 παξνπζηάδεη ηνπο ηέζζεξηο ηχπνπο πεξηνρψλ (πξνζαξκνζκέλν απφ ηνπο Shefer & Frenkel, 1998). ρήκα 2.3 Οη ηέζζεξηο ηχπνη πεξηνρψλ πεξηβάιινληνο θαηλνηνκίαο Γείθηεο ηνπηθήο θαηλνηνκίαο Καηλνηνκία ρσξίο Πεξηβάιινλ + πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο Υσξίο πεξηβάιινλ Δλ δπλάκεη - Υσξίο θαηλνηνκία πεξηβάιινλ θαηλνηνκίαο - + Γείθηεο ηνπηθψλ ζπλεξγηψλ Ξεθηλψληαο απφ κηα πνιχ δηαθνξεηηθή νπηηθή γσλία, νη θξηηηθέο πξνζεγγίζεηο ζεψξεζαλ ηε ζπγθέληξσζε θαη ηνπο ηνπηθνχο δεζκνχο σο θξίζηκα θαηλφκελα γηα ηε ρσξηθν-νηθνλνκηθή αλάπηπμε, είηε κε ηε κνξθή «νηθνλνκηψλ θιαδηθψλ εξγνζηαζίσλ» (branch plant economies), είηε κε ηε κνξθή «λέσλ βηνκεραληθψλ ρψξσλ». Γηα θάπνην δηάζηεκα, ην ελδηαθέξνλ ζε παγθφζκην επίπεδν είρε εζηηάζεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζηελ εζσηεξηθή νξγάλσζε ηεο επηρείξεζεο. Η εζηίαζε ζχληνκα επέζηξεςε ζηελ εμσηεξηθή νξγάλσζε, κε έλαλ έληνλν πξνζαλαηνιηζκφ ζηελ ηνπηθή θαη πεξηθεξεηαθή θιίκαθα. Πξάγκαηη, ηα ζέκαηα ηεο ζπζζψξεπζεο θεθαιαίνπ, ηεο 16

ηερλνινγηθήο αλάπηπμεο, θαζψο θαη ηα ζέκαηα εμσηεξηθήο νξγάλσζεο έγηλαλ ην θεληξηθφ ζεκείν εζηίαζεο ησλ πεξηζζφηεξσλ ζεσξεηηθψλ εξγαζηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ θξηηηθψλ πξνζεγγίζεσλ. Η ρνιή ηεο Καιηθφξληα ζπλέβαιε κεηαθηλψληαο ηελ αληίιεςε γηα ηηο δηεπηρεηξεζηαθέο ζπλδέζεηο πέξα απφ ηε ιεηηνπξγηζηαθή (functionalist) εμήγεζε πνπ πεξηιακβάλεηαη ζηα Οηθνλνκηθά ηνπ θφζηνπο ζπλαιιαγψλ, δειαδή «πέξα απφ ην Williamson» (Storper, 1995). Η θαηλνηνκία, πιαηζησκέλε αξρηθά απφ ην πεξηβάιινλ ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο θαη ηεο βηνκεραληθήο δπλακηθήο, ζεσξήζεθε σο ην απνηέιεζκα δηεπηρεηξεζηαθψλ ζρέζεσλ, ελσκέλσλ κε ην ρσξηθν-θνηλσληθφ πιαίζηφ ηνπο (Morgan, 1997). Σν ελδηαθέξνλ γηα ηε βηνκεραληθή δπλακηθή επηθεληξσλφηαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ζην θαηλφκελν ηεο εμσηεξηθνπνίεζεο ησλ επηρεηξεκαηηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη αλαπηπμηαθψλ δξαζηεξηνηήησλ (εμσηεξηθή αλάζεζε θαη ζπλεξγαζία). Η πξνζνρή πνπ δφζεθε ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν «νη βηνκεραλίεο παξάγνπλ ρψξν» αλαβίσζε ην ελδηαθέξνλ γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο ζπγθέληξσζεο, ηεο θαηλνηνκίαο θαη ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Καηά ζπλέπεηα, ε εμσηεξηθνπνίεζε ζπλδέζεθε κε ηελ ηνπηθή ζπγθέληξσζε, ιφγσ ησλ ίδησλ νθειψλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ εγγχηεηα θαη πεξηιήθζεθαλ ζηε Μαξζαιηαλή ζθέςε. Απηέο νη εμειίμεηο, έπεηηα, πξνεηνίκαζαλ ην έδαθνο γηα ηε λεν- Μαξζαιηαλή αλαγέλλεζε. 2.2.3 Ο λεο-καρζαιηαλός επαλαπροζαλαηοιηζκός ζηελ περηθέρεηα ηα ηέιε ησλ δεθαεηηψλ ηνπ '80 θαη ηνπ '90 ππήξμε κηα επηζηξνθή ζηε Μαξζαιηαλή ζθέςε θαη έλα ελδηαθέξνλ γηα ηνπο ηνπηθνχο δεζκνχο. Η ρνιή ηεο Καιηθφξληα ηεο Οηθνλνκηθήο Γεσγξαθίαο παξαηήξεζε θαηά πφζν ηα πην εχθακπηα θαη δπλακηθά παξαγσγηθά ζπζηήκαηα κε θπξίαξρεο ηηο δηαδηθαζίεο εμσηεξηθνπνίεζεο νδήγεζαλ ζε λέεο κνξθέο ρσξηθήο ζχγθιηζεο θαη επαλαζπγθέληξσζεο (Scott & Storper, 1986; Storper & Walker, 1989). Σν επίθεληξν απηήο ηεο πξνζέγγηζεο ήηαλ ν ζπλδπαζκφο ηεο Οηθνλνκηθήο ηνπ Κφζηνπο πλαιιαγψλ κε ην ελδηαθέξνλ εζηηαζκέλν ζηελ ηερλνινγηθή εμέιημε θαη ζηελ θνηλσληθή θχζε ηεο παξαγσγήο θαη ηεο θαηλνηνκίαο. Η δεχηεξε πξνζέγγηζε ήηαλ εκπλεπζκέλε απφ ηελ εξγαζία ησλ Piore & Sabel (1984) γηα ηηο βηνκεραληθέο πεξηνρέο. Όπσο θαη ε ρνιή ηεο Καιηθφξληα, νη Piore & Sabel αληηιήθζεθαλ ηελ αλάδεημε ησλ ρσξηθψλ ζπγθεληξψζεσλ σο ηκήκα ελφο δηαξζξσηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ απφ ηε καδηθή Φνξληηθή παξαγσγή ζε έλα κεηα- θνξληηθφ θαζεζηψο εχθακπηεο εμεηδίθεπζεο. Κεληξηθφ ζεκείν ζηελ εμήγεζή ηνπο είλαη ε ζχλδεζε ηεο εχθακπηεο εμεηδίθεπζεο κε ηε βηνκεραληθή θνηλφηεηα. Τπνζηεξηδφκελεο απφ δπλακηθέο, δεκνθξαηηθέο κνξθέο ζπλεηαηξηζηηθήο δηαθπβέξλεζεο, νη βηνκεραληθέο θνηλφηεηεο ζεσξήζεθαλ ην πην θαηάιιειν πεξηβάιινλ γηα ηελ αλάπηπμε εχθακπησλ ζπζηεκάησλ θαηλνηνκίαο θαη παξαγσγήο. Κάλνληαο ζχγθξηζε ησλ δπν παξαπάλσ πξνζεγγίζεσλ παξαηεξνχληαη δπν δηαθνξέο. Καηαξρήλ, ε ηνπηθή ζπγθέληξσζε δε ζεσξήζεθε κφλν σο ε ζπλέπεηα ησλ δηαδηθαζηψλ εμσηεξηθνπνίεζεο πνπ πξνθαινχληαη απφ ηηο επξχηεξεο (παγθφζκηεο) ηάζεηο εθβηνκεράληζεο. Σν επηρείξεκα έηεηλε ηψξα λα βαζίδεηαη ζηελ ηδέα φηη ε ζπλνιηθή δπλακηθή ηεο εθβηνκεράληζεο εκπεξηέρεηαη ζηε γεσγξαθηθή ηνπνζεζία θαη εκπιέθεηαη ζηνλ ηζηφ ηεο ηνπηθήο θνηλφηεηαο. Η δεχηεξε δηαθνξά αθνξά ηε ζηάζε απέλαληη ζην θεθάιαην. Δλψ νη πξνζεγγίζεηο ηεο νηθνλνκηθήο γεσγξαθίαο αληηιακβάλνληαλ ην θεθάιαην σο θαθφβνπιν, εθκεηαιιεπηή ηεο εξγαζίαο θαη κε ηάζε λα ειέγρεη ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο, ηψξα ην θεθάιαην έγηλε αληηιεπηφ σο ελδερνκέλσο εξγαδφκελν πξνο φθεινο ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ (Oinas 2002). Ωο εθ 17

ηνχηνπ, νη βηνκεραληθέο θνηλφηεηεο έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα επελδχνπλ ζπιινγηθά ζηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα. Η λεν-καξζαιηαλή πξνζέγγηζε ηεο ζπγθέληξσζεο ππέζηε έληνλε θξηηηθή. χκθσλα κε ηνλ Phelps (1992), δελ ήηαλ ζαθείο νη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο νη εμσηεξηθέο νηθνλνκίεο ζα έπξεπε λα είλαη ρσξηθά πεξηνξηζκέλεο. Καηά ηελ άπνςή ηνπ, ε επίθιεζε ησλ κεηαθνξψλ, ηνπ θφζηνπο ζπλαιιαγψλ θαη πιεξνθνξηψλ απφ ηε ρνιή ηεο Καιηθφξληα ήηαλ αξθεηά αλεπαξθήο γηα λα ππνζηεξίδεη κηα ηέηνηα άπνςε. Οχηε ε ζεσξία νχηε ηα εκπεηξηθά ζηνηρεία κπνξνχζαλ λα εγγπεζνχλ κηα ζηελή ζχλδεζε ηεο εμσηεξηθνπνίεζεο θαη ηεο ηνπηθήο ζπγθέληξσζεο. Ο Gertler (1992) έδεημε φηη ε πεξηνξηζκέλε εκπεηξηθή βάζε ζηελ νπνία βαζίζηεθαλ ηα επηρεηξήκαηα δελ επηθχξσλε ηέηνηα γεληθφινγα ζπκπεξάζκαηα γηα ηε ρσξηθν- νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Δθηφο απηνχ, ε βηβιηνγξαθία γηα ηελ εχθακπηε εμεηδίθεπζε παξνπζίαδε κηα «εθπιεθηηθή έιιεηςε πνιηηηθήο ζπλείδεζεο» (Gertler, 1992). Αγλννχζε ηελ «πιήξσο πνιηηηθή θχζε ηεο ηερλνινγηθήο αιιαγήο θαη ηεο αλαδηνξγάλσζεο ησλ εξγαζηαθψλ ρψξσλ (Gertler, 1992), πνπ επηδεηλσλφηαλ απφ ηελ ππνβάζκηζε ηνπ ξφινπ ησλ κεγάισλ επηρεηξήζεσλ. Δπίζεο, βαζηθά ζηνηρεία φπσο ε ηερλνινγηθή εμέιημε θαη νη δηαξζξσηηθνί κεηαζρεκαηηζκνί δε δηέζεηαλ επαξθή εμεηδίθεπζε θαη εμήγεζε. Δπηπιένλ, επηθξίζεθαλ νη αφξηζηα ζεσξεηηθνινγεκέλεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο εμεγήζεηο γηα ηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα γεληθά θαη νη ζπζζσξεπηηθέο ηάζεηο εηδηθφηεξα (Oinas, 1997; Oinas, 1999; Pike et al, 2000). ε απάληεζε πξνο απηέο ηηο θξηηηθέο, θάπνηνη ζπγγξαθείο μεθίλεζαλ λα αλαπηχζζνπλ ηππνινγίεο ρσξηθήο ζπγθέληξσζεο γηα λα εμεγήζνπλ ηελ πνηθηινκνξθία ησλ παγθφζκησλ πξαγκαηηθψλ πεξηπηψζεσλ. Δθηφο απφ ηελ θιαζζηθή Μαξζαιηαλή πεξηνρή, πξνζδηνξίζηεθαλ μερσξηζηέο θαηεγνξίεο γηα ηηο ζπγθεληξψζεηο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ απφ κεγάιεο θνκβηθέο επηρεηξήζεηο κε δνκέο ππξήλα-δαθηπιίνπ, ή ηηο ζπγθεληξψζεηο πνπ πξνζειθχνπλ μέλεο επελδχζεηο θαη αλάπηπμε θαζνδεγνχκελε απφ ην θξάηνο (Storper & Harrison, 1991; Markusen, 1996). Βαζηζκέλνη ζηηο γαιιηθέο ζεζκηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ επηθεληξψλνληαη ζηελ έλλνηα ησλ «ζπκβάζεσλ», νη Storper θαη Salais (1997) εμεξεχλεζαλ ηηο βαζηθέο κνξθέο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο θαη ησλ αγνξψλ, θαη δηέθξηλαλ ηέζζεξηο «θφζκνπο παξαγσγήο», θαη πην ζπγθεθξηκέλα ην «δηαπξνζσπηθφ», ηεο «αγνξάο», ην «δηαλνεηηθφ» θαη ην «βηνκεραληθφ», πνπ παξνπζηάδνπλ ν θαζέλαο πιαίζηα δξάζεο θαη ζρεηηθνχο ξφινπο ζηα ζπζηήκαηα παξαγσγήο. H ζεσξία ηνπ ηφπνπ εμειίρζεθε θαη βειηηψζεθε, επσθεινχκελε απφ ηελ εξγαζία ησλ Storper θαη Salais γηα ηηο «πεξηθεξεηαθέο ζπκβάζεηο», θαζψο θαη απφ ηηο πην πξφζθαηεο εξγαζίεο γηα ηελ «ηνπηθά ζπγθεληξσκέλε κάζεζε» (Morgan, 1997) θαη ηελ «ηνπηθά ζπγθεληξσκέλε δηαθπβέξλεζε» (Cooke & Morgan 1998). Η ζπκβνιή ηνπ Storper ήηαλ ε κεηαηφπηζε ηνπ πεδίνπ αλάιπζεο απφ ηηο εκπνξεχζηκεο ζρέζεηο εηζξνψλ- εθξνψλ, ηηο νπνίεο ππνζηεξίδεη ε ρνιή ηεο Καιηθφξληα, ζηηο κε εκπνξεχζηκεο ζρέζεηο, ή ζε απηφ πνπ νη Storper θαη Salais (1997) νλνκάδνπλ «κε εκπνξεχζηκεο αιιειεμαξηήζεηο». Με ηνλ φξν «κε εκπνξεχζηκεο αιιειεμαξηήζεηο» γίλεηαη ιφγνο γηα ηα πιενλεθηήκαηα πνπ βαζίδνληαη ζε πεξηθεξεηαθέο ζπκβάζεηο θαη πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ άξξεηε θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε κεηαμχ επηρεηξήζεσλ πνπ βξίζθνληαη ζε εγγχηεηα θαη πνπ ζπλδένληαη κε ηε κάζεζε θαη ηελ θαηλνηνκία. Η δξάζε θαη ν ζπληνληζκφο ηνπο βειηηψλνληαη απφ ηελ απμαλφκελε αλαθιαζηηθφηεηα (reflexivity) θαη ηηο βειηησκέλεο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο. χκθσλα κε ην Storper (1997), νη θνηλσλίεο έρνπλ απνθηήζεη «κεηα-ηθαλνηήηεο» αλαθιαζηηθφηεηαο θαη 18