ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ UNIVERSITE PARIS OUEST NANTERRE LA DEFENSE (PARIS X) HISTOIRE ET ARCHEOLOGIE MONDES ANCIENS MILIEUX, CULTURES ET SOCIETES DU PASSE Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΟΚΚΙΝΗ Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΥ ΒΙΟΥ ΣΤΑ ΨΗΦΙ ΩΤΑ ΑΠΕ Α ΤΟΥ ΕΛΛΑ ΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟ Ο ΤΟΜΟΣ Ι: ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΘΗΝΑ 2012
Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΥ ΒΙΟΥ ΣΤΑ ΨΗΦΙ ΩΤΑ ΑΠΕ Α ΤΟΥ ΕΛΛΑ ΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟ Ο ΤΟΜΟΣ Ι Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΠΟΥ ΕΚΠΟΝΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟ UNIVERSITE PARIS OUEST NANTERRE LA DEFENSE (PARIS X) HISTOIRE ET ARCHEOLOGIE MONDES ANCIENS MILIEUX, CULTURES ET SOCIETES DU PASSE ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΟΚΚΙΝΗ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΚΚΟΡΟΥ ΑΛΕΥΡΑ ANNE-MARIE GUIMIER SORBETS ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ - ΑΤΖΑΚΑ ΑΘΗΝΑ 2012 iii
iv
TABLE DES MATIERES REMERCIEMENTS...vii INTRODUCTION...1 HISTOIRE DE LA RECHERCHE...7 PREMIERE PARTIE : ETUDE ICONOGRAPHIQUE DES SCENES...10 Ι. LES ACTIVITES DANS LA NATURE...10 1. LES TRAVAUX AGRICOLES...10 2. LES SCENES PASTORALES...16 3. LES SCENES DE CHASSE...20 4. LES SCENES DE PECHE...47 ΙΙ. LES SPECTACLES...67 1. LES JEUX SPORTIFS...67 2. LES SCENES DU CIRQUE (LUDI CIRCENSES)...93 3. LES GLADIATEURS ET LES VENATEURS (MUNERA GLADIATORIA ET LUDI VENATORII)...112 A. LES GLADIATEURS (MUNERA GLADIATORIA)...115 B. LES SCENES DE VENATIO (LUDI VENATORII)...122 4. LE MONDE DU THEATRE ET DE LA POESIE...148 Α. LES SCENES DU THEATRE...149 Β. LES CONCOURS DRAMATIQUES ET MUSICAUX...159 C. LES MASQUES...166 5. LES PRIX DES CONCOURS...176 ΙΙΙ. LA VIE RELIGIEUSE...190 1. LES OBJETS CULTUELS...190 2. LES SCENES DES SACRIFICES ET DES AUTELS...194 3. LES DANSES RELIGIEUSES...198 4. LES FIDELES ET LES DIEUX...205 IV. LES PORTRAITS...220 V. L IMAGE DES AUTRES...230 1. LES PYGMEES...231 2. LES AUTRES FIGURES «ITHYPHALLIQUES»...241 3. LES SCENES NILOTIQUES...258 VI. LES OBJETS...263 1. XENIA...263 2. DES OBJETS DIVERS...274 3. DES ARCHITECTURES...279 VII. DES SCENES NON IDENTIFIEES...281 v
VIII. DES FIGURES MYTHOLOGIQUES DANS LES SCENES DE LA VIE QUOTIDIENNE...282 IX. REMARQUES SUR LES VETEMENTS DES FIGURES DES SCENES...297 DEUXIEME PARTIE : LES SCENES DE LA VIE QUOTIDIENNE DANS L ESPACE...302 I. LES SCENES DE LA VIE QUOTIDIENNE DANS LEUR CONTEXTE ARCHITECTURAL...302 1. LES BATIMENTS PUBLICS...303 2. LES BATIMENTS PRIVES...309 ΙΙ. LA PLACE DES SCENES SUR LES PAVEMENTS...322 ΙΙΙ. LES COMBINAISONS DES SUJETS ET LES PROGRAMMES ICONOGRAPHIQUES DANS LES BATIMENTS...331 1. LES ASSOCIATIONS DES SUJETS SUR LA MEME MOSAIQUE...331 2. LES ASSOCIATIONS DES SUJETS ET LES PROGRAMMES ICONOGRAPHIQUES DANS LES BATIMENTS...339 3. LES PROGRAMMES ICONOGRAPHIQUES DANS LES BATIMENTS: ETUDE DES CAS...341 TROISIEME PARTIE : L IMAGE DE LA SOCIETE FIGUREE DANS LES SCENES DE LA VIE QUOTIDIENNE...347 Ι. L EXPANSION CHRONOLOGIQUE ET GEOGRPAHIQUE DES SUJETS...347 ΙI. LES INSCRIPTIONS...382 IIΙ. LES COMMANDITAIRES...392 1. LE RANG SOCIAL DES COMMANDITAIRES...392 2. LE ROLE DES COMMANDITAIRES AU CHOIX DES SUJETS...393 3. LA DEMONSTRATION DES COMMANDITAIRES PAR LEURS CHOIX ICONOGRAPHIQUES...397 CONCNLUSION...402 RESUME...408 INDICES...433 1. LA DATATION...433 2. LES SCENES PAR LIEU...435 3. LES INSCRIPTIONS...436 4. PAVEMENTS AVEC PLUSIEURS SUJETS...439 5. ESPECES DES POISSONS...441 6. ESPECES DES OISEAUX...443 GLOSSAIRE DES MOTS LATINS...444 BIBLIOGRPAPHIE...448 Α. BIBLIOGRPAHIE ETRANGERE...448 Β. BIBLIOGRAPHIE GRECQUE...466 C. SITES INTERNET...472 vi
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Πολλές ευχαριστίες οφείλω στις επόπτριες καθηγήτριές µου, κα Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά, κα Anne-Marie Guimier-Sorbets και κα Παναγιώτα Ασηµακοπούλου-Ατζακά, οι οποίες µε βοήθησαν κατά τη µελέτη µου µε συζητήσεις, υποδείξεις και συµβουλές. Ειδικότερα ευχαριστώ την κα Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά για τις υποδείξεις ειδικότερα σε ό,τι αφορά στη γλυπτική, αλλά και γιατί επωµίστηκε όλο το γραφειοκρατικό φορτίο, την κα Anne-Marie Guimier-Sorbets που σε κάθε ταξίδι της από τη Γαλλία στην Ελλάδα δεν παρέλειπε να µε συναντήσει για να συζητήσουµε επί της εργασίας µου, την κα Παναγιώτα Ασηµακοπούλου- Ατζακά που διόρθωσε µε µεγάλη επιµέλεια το τελικό µου κείµενο και για τη φιλοξενία της,. Πολλές ευχαριστίες όµως οφείλω ακόµα στις συµφοιτήτριες και φίλες µου αρχαιολόγο Μαίρη Γκικάκη, η οποία πολλές φορές φωτοτύπησε και µου έστειλε υλικό από τη Γερµανία, την αρχαιολόγο Νοµική Γάργαλη και την ιστορικό τέχνης Μίρκα Παλιούρα, που πολλές φορές µε εξυπηρέτησαν στη Φιλοσοφική Σχολή, και την αρχαιολόγο Κατερίνα Χαρατζοπούλου για τις συζητήσεις µας, αλλά και όλες για τις συµβουλές τους. Επίσης, ευχαριστώ θερµά τη συµφοιτήτριά µου Sophie Bugnon και την καθήγητρια Κατερίνα Χρυσανθάκη-Nagle που επίσης µε εξυπηρέτησαν πολλές φορές στο Παρίσι. Ακόµα ευχαριστώ πολύ τον αρχαιολόγο Γιάννη Μούρθο, που υπέµεινε αγόγγυστα τις απορίες µου και έδωσε πολλές φορές λύση σε πρακτικά προβλήµατα. Οφείλω επίσης ένα µεγάλο ευχαριστώ στον Yann Logelin της Βιβλιοθήκης της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών (E.F.A), ο οποίος µε βοήθησε πάµπολλες φορές αυτά τα χρόνια. Τέλος, ευχαριστώ πολύ τους γονείς µου που υπέµειναν την «απουσία» µου αυτά τα χρόνια, αλλά και για την ηθική συµπαράσταση και την πρακτική βοήθεια που µου προσέφεραν. vii
viii
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η µελέτη των ψηφιδωτών δαπέδων των αυτοκρατορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου είχε µέχρι πρόσφατα παραµεληθεί εξαιτίας του µεγάλου ενδιαφέροντος των ερευνητών για την κλασική και την ελληνιστική περίοδο, αλλά και γιατί το ενδιαφέρον τους στράφηκε σε άλλες επαρχίες της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. Εν τω µεταξύ έχουν χαθεί πολλές πληροφορίες και δεδοµένα για τα ευρήµατα 1. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αυξανόµενο ενδιαφέρον για τα ψηφιδωτά δάπεδα αυτής της περιόδου, καθώς δηµοσιεύονται σχετικές µελέτες για τεχνικά ζητήµατα, για την παραγωγή ψηφιδωτών συγκεκριµένων περιοχών, για την εικονογραφία. Έτσι, και η παρούσα εργασία έχει σκοπό να µελετήσει ένα µέρος της εικονογραφίας των ψηφιδωτών δαπέδων και πιο συγκεκριµένα φιλοδοξεί να συγκεντρώσει και να ερευνήσει τις παραστάσεις από την καθηµερινή και πραγµατική ζωή που απεικονίζονται στα ψηφιδωτά δάπεδα των αυτοκρατορικών χρόνων του ελλαδικού χώρου. Ο Ph. Bruneau κατατάσσει τις εικονιστικές παραστάσεις σε πέντε θεµατικές κατηγορίες, τη µυθολογία, την ιστορία, τον πολιτισµό και τα θεάµατα, την καθηµερινή ζωή, το ζωικό κόσµο 2. Με εξαίρεση τη µυθολογία εντάσσει τις υπόλοιπες τέσσερις κατηγορίες στην ενότητα των «πραγµατικών» σκηνών (catégorie des réalités), διακρίνοντάς τις σε αυτές του παρελθόντος (ιστορικές σκηνές), σε αυτές του παρόντος και τέλος στα ζώα και τις νεκρές φύσεις 3. Kατά τον G. Picard, δεν υπάρχουν ελληνικά ιστορικά ψηφιδωτά που να παρουσιάζουν ένα συγκεκριµένο ιστορικό γεγονός 4. Η εξέταση της πραγµατικής κοινωνικής ζωής οφείλει λοιπόν να λάβει υπόψη της τις πραγµατικές σκηνές, ιστορικές και σύγχρονες σκηνές, παραστάσεις αντικειµένων που προέρχονται ή εντάσσονται στο ανθρώπινο περιβάλλον. Παραστάσεις από την καθηµερινή και πραγµατική ζωή είναι οι εικόνες που αναπαριστούν πραγµατικές ενέργειες, αντικείµενα, γεγονότα από τη ζωή των ανθρώπων, όπως είναι οι αγροτικές εργασίες, το ψάρεµα και το κυνήγι, τα θεάµατα, η λατρεία, διάφορα αντικείµενα. Περιλαµβάνονται ακόµα παραστάσεις που παρουσιάζουν άλλους λαούς σε στιγµές καθηµερινής ζωής, καθώς ανήκουν στη σφαίρα του πραγµατικού και όχι της µυθολογίας και αποτελούν µάρτυρες για την εικόνα για τους «άλλους». Συγκεκριµένα πρόκειται για παραστάσεις Πυγµαίων και νειλωτικών σκηνών. Επίσης, εξετάζονται τα πορτρέτα ιστορικών προσώπων, καθώς πρόκειται για πραγµατικά πρόσωπα. Από την άλλη αποκλείονται οι παραστάσεις ζώων και φυτών που απεικονίζονται στο φυσικό τους περιβάλλον, καθώς αυτές αποτελούν παραστάσεις της φυσικής πραγµατικότητας και όχι της ανθρώπινης κοινωνίας. Τυποποιηµένα µοτίβα που έχουν χάσει την πραγµατική τους διάσταση και είναι περισσότερο διακοσµητικά, όπως αυτό του κάνθαρου από τον οποίο 1 Bruneau 1981, 231-322. Kankeleit 1994, 1. Dunbabin 1999a, 209. 2 Bruneau 1981, 337-338. 3 Bruneau 1987, 111-116. 4 Picard 1994, 47. 1
φύεται κληµατίδα, δεν λαµβάνονται υπόψη. Ακόµα οι µυθολογικές παραστάσεις, είτε πρόκειται για αφηγηµατικές σκηνές είτε για παραστάσεις µυθολογικών προσώπων, δεν εξετάζονται εδώ. Επίσης, οι προσωποποιήσεις εννοιών, φυσικών στοιχείων (βουνών, ποταµών, πηγών, ανέµων), των εποχών, των µηνών εξαιρούνται καθώς αποτελούν αφηρηµένες έννοιες και αλληγορίες, στις οποίες η ανθρώπινη φαντασία δίνει ανθρώπινη υπόσταση µε µυθικές όµως ιδιότητες 5. Αντίθετα, εξετάζονται στην παρούσα εργασία σκηνές που παρουσιάζουν δραστηριότητες της καθηµερινής ζωής (ψάρεµα, κυνήγι, θηριοµαχικούς αγώνες, αθλητισµό) στις οποίες τους ανθρώπους έχουν αντικαταστήσει µυθολογικές µορφές, όπως οι Έρωτες και οι Κένταυροι, καθώς αυτές περιλαµβάνουν στοιχεία από την πραγµατική ζωή 6. Οι παραστάσεις που εξετάζονται εδώ προέρχονται από τον ελλαδικό χώρο που κατά την αυτοκρατορική περίοδο µοιραζόταν σε διαφορετικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για περιοχές που ανήκαν στην επαρχία της Αχαΐας (Πελοπόννησος, Αττική, Βοιωτία, Αιτωλία), της Μακεδονίας (Μακεδονία, Θεσσαλία, Φθιώτιδα), της Ηπείρου (Ήπειρος, Ακαρνανίας), της Θράκης (Α. Θράκη), της Κυρηναϊκής (Κρήτη) και της Ασίας (νησιά του Α. Αιγαίου). Ο γεωγραφικός περιορισµός στα σύγχρονα γεωγραφικά όρια τέθηκε µε βάση τις προηγούµενες µελέτες ψηφιδωτών του ελλαδικού χώρου στις οποίες δεν γίνεται διάκριση κατά επαρχίες, αλλά και επειδή οι συγκεκριµένες περιοχές αποτελούν µια ενότητα από την αρχαιότητα 7. Τα χρονολογικά όρια εκτείνονται στους κυρίως αυτοκρατορικούς χρόνους, από τον 1 ο αι. µ.χ. έως και τα τέλη του 3 ου αι. µ.χ. µε ύστερο όριο τις αρχές του 4 ου αι. µ.χ. Από την παρακµή της ήλου µετά τα γεγονότα του 88 και 69 π.χ. έως και τα τέλη του 1 ου αι. µ.χ. - αρχές 2 ου αι. µ.χ. τα ψηφιδωτά δάπεδα του ελλαδικού χώρου είναι ελάχιστα, συνέπεια των πολέµων, των ταραχών και της οικονοµικής καταστροφής που έπληξαν τον ελλαδικό χώρο αυτήν την εποχή 8. Επίσης, από τις αρχές και κυρίως στα µέσα του 4 ου αι. πληθαίνουν τα ψηφιδωτά δάπεδα µε γεωµετρικά θέµατα και τα ψηφιδωτά που ανήκουν σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές σηµατοδοτώντας τη νέα ιδεολογία που κερδίζει έδαφος στον ελλαδικό χώρο µε συνέπειες και στην εικονογραφία που σχετίζεται µε τη χριστιανική θρησκεία 9. Η χρονολόγηση των ψηφιδωτών δαπέδων του ελλαδικού χώρου δεν είναι πάντα ακριβής, καθώς δεν έχει γίνει µε βάση τα εξωτερικά κριτήρια και τα δεδοµένα των ανασκαφών 10. Εδώ γίνεται αποδεκτή η χρονολόγηση των ανασκαφέων, καθώς δεν έχουν γίνει 5 Bruneau 1987, 112-114. 6 Bruneau 1987, 111. 7 Ασηµακοπούλου-Ατζακά 1973. Waywell 1979. Bruneau 1981. Hellenkemper Salies 1986. Kankeleit 1994. 8 Hellenkemper Salies 1986, 282. Dunbabin 1999a, 209-210. 9 Kankeleit 1994, 195-196. Dunbabin 1999a, 219 κ. εξ. 10 Bruneau 1981, 324. Dunbabin 1999a, 209. 2
οι σχετικές δηµοσιεύσεις και δεν υπάρχει πρόσβαση στα δεδοµένα των ανασκαφών. Ωστόσο υπάρχουν κάποια ψηφιδωτά που έχουν χρονολογηθεί µε σχετική ασφάλεια 11. Τα ζητήµατα τεχνικής δεν ενδιαφέρουν την παρούσα εργασία και γι αυτό παρουσιάζονται εδώ κάποιες συνολικές παρατηρήσεις. Όσον αφορά στην τεχνοτροπία γίνονται επίσης εδώ κάποιες επισηµάνσεις, αλλά και όπου αλλού κρίνεται αναγκαίο. Τα ψηφιδωτά που εξετάζονται εδώ είναι κατασκευασµένα µε την τεχνική opus tessellatum, που είναι η συνηθέστερη τεχνική για την απόδοση εικονιστικών παραστάσεων. Εξάλλου άλλοι τύποι, opus signinum, opus figlinum, opus sectile, απαντούν σπάνια ή και καθόλου 12. Αντίθετα σε έξι περιπτώσεις έχει χρησιµοποιηθεί η τεχνική opus vermiculatum για την απόδοση των προσώπων των µορφών ή ακόµα και ολόκληρων παραστάσεων (Ψ.7, Ξ.3, Ιππ.6, Θηρ.5, Θ.6, Λ.3). Καµιά παράσταση δεν χαρακτηρίζεται ως έµβληµα, δηλαδή πίνακας που κατασκευάστηκε στο εργαστήριο και τοποθετήθηκε στη συνέχεια στο δάπεδο 13. Κύριο χαρακτηριστικό της συντριπτικής πλειονότητας των παραστάσεων είναι η πολυχρωµία. Μόνο δεκατρείς παραστάσεις έχουν αποδοθεί µε τη µελανόλευκη τεχνοτροπία (.2,.3,.4, Αθλ.3, Ιππ.1, Κυν.17, Κυν.20, Λ.6, Λ.7, Πυγµ.1, Πυγµ.2, Πυγµ.3, Πυγµ.4) 14. υο από αυτές αποδίδονται µε τριχρωµία (Κυν.20, Πυγµ.3), δηλαδή µε χρήση µαύρου, λευκού και κόκκινου χρώµατος. Αξιοσηµείωτο είναι ότι οι τέσσερις από τις παραπάνω παραστάσεις (Πυγµ.1, Πυγµ.2, Πυγµ.3, Πυγµ.4) έχουν το ίδιο θέµα, παρουσιάζουν Πυγµαίους να επιδίδονται σε διάφορες δραστηριότητες εκτός ενός σαφούς περιβάλλοντος. Πολλά παραδείγµατα του ίδιου θέµατος είναι γνωστά από την Ιταλία. Αυτό το στοιχείο µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι οι παραστάσεις της συγκεκριµένης θεµατολογίας προέρχονται από ιταλικά πρότυπα. Το βάθος των παραστάσεων αποδίδεται µε λευκό χρώµα και οι µορφές µε µαύρο, µε εξαίρεση µια παράσταση (Πυγµ.2), όπου συµβαίνει το αντίθετο. Μια άλλη παράσταση (Πυγµ.3) αποδίδεται ουσιαστικά µε τριχρωµία, λευκό, µαύρο και κόκκινο. Αντίθετα, οι πολύχρωµες παραστάσεις νειλωτικών τοπίων µε Πυγµαίους προέρχονται από αλεξανδρινό πρότυπο 15. Οι παραστάσεις των Πυγµαίων χρονολογούνται από τα τέλη του 1 ου αι.-2 ο αι. µ.χ. (Πυγµ.1, Πυγµ.2) έως και τον 3 ο αι. µ.χ. (Πυγµ.3). Ιταλικό πρότυπο ακολουθεί επίσης η παράσταση του ίου (Αθλ.3). Σε αυτήν οι αθλητές αποδίδονται µε µαύρες ψηφίδες σε λευκό βάθος. Η απόδοση είναι λιτή. Με την τεχνική αυτή δίνεται έµφαση στις σιλουέτες των αθλητών, στη στάση του σώµατός τους. Το περιβάλλον δεν δηλώνεται. Επίσης, δεν δηλώνονται ούτε οι σκιές των µορφών στο έδαφος µε 11 Kankeleit 1994, 87-99. 12 Kankeleit 1994, 136 κ. εξ. Για την τεχνική opus sectile βλ. Π. Ασηµακοπούλου-Ατζακά, Η τεχνική Opus Sectile στην εντοίχια διακόσµηση: συµβολή στη µελέτη της τεχνικής από τον 1 ο µέχρι τον 7 ο µ.χ. αιώνα µε βάση τα µνηµεία και τα κείµενα, Θεσσαλονίκη 1978, ειδ. 67 κ.εξ. 13 Για τα λιγοστά εµβλήµατα από τον ελληνικό χώρο αυτής της περιόδου βλ. Kankeleit 1994, 138. 14 Για τη µελανόλευκη τεχνοτροπία στα ελληνικά ψηφιδωτά βλ. Kankeleit 1994,139 κ. εξ., 161-162 (χρονολόγηση). 15 Guimier-Sorbets 2009. 3
µαύρες ταινίες δύο ή τριών σειρών ψηφίδων, όπως συνηθίζεται στις αντίστοιχες ιταλικές παραστάσεις. Ωστόσο, η παράσταση Αθλ.3 θυµίζει έντονα παραστάσεις αθλητών από την Όστια του 2 ου αι. µ.χ., όπως την παράσταση των αθλητών από τις Θέρµες του Ποσειδώνα, όπου µάλιστα αποδίδονται οι σκιές µόνο µερικών µορφών 16. Η παράσταση χρονολογείται στα τέλη 2 ου µε αρχές 3 ου αι. µ.χ. (εποχή Σεβήρων). Η παράσταση Ιππ.1 από την Πάτρα προέρχεται επίσης από ιταλικό πρότυπο, όπως αποδεικνύει η εικόνα του ασπρόµαυρου τεθρίππου, όπως και τα συνεχόµενα µαύρα τρίγωνα που πλαισιώνουν τον κεντρικό πίνακα και η ζωφόρος των δελφινιών και ψαριών που πλαισιώνει τον τάπητα του δαπέδου 17. Από την ίδια πόλη προέρχονται δυο ακόµη ασπρόµαυρα ψηφιδωτά µε ίδιο θέµα, τη ζωφόρο που πλαισιώνει τον τάπητα του δαπέδου (Λ.6, Λ.7). Η ζωφόρος αυτή περιλαµβάνει λατρευτικά αντικείµενα που έχουν αποδοθεί µε µαύρο χρώµα επάνω σε λευκό βάθος. Κάθε αντικείµενο βρίσκεται εντός του δικού του διαχώρου. Αυτός ο τύπος πλαισίου συγκρίνεται µε τα ποµπηιανά πλαίσια του β, γ και δ ρυθµού, ενώ άλλα στοιχεία του δαπέδου, όπως ο κεντρικός ρόδακας (Λ.6), είναι ελληνιστικά, κατά τον Παπαποστόλου 18. Τα τρία αυτά παραδείγµατα από την Πάτρα χρονολογούνται στις αρχές του 2 ου αι. µ.χ. (Λ.6, Λ.7) και πριν τα τέλη του 2 ου αι. µ.χ. (Ιππ.1). Η παράσταση.3 από τους Φιλίππους παρουσιάζει ένα πλαίσιο που αποτελείται από τα τείχη µιας πόλης. Το µοτίβο των τειχών αποδίδεται µε µαύρο χρώµα σε λευκό βάθος, προέρχεται δε από την Ιταλία. Το δάπεδο χρονολογήθηκε στις αρχές του 1 ου αι. µ.χ. από τον Collart, όµως η Hellenkemper Salies το χρονολόγησε στο β τέταρτο του 2 ου αι. µ.χ. λόγω της δοµής του δαπέδου και της ποικιλίας των µοτίβων 19. Ένα ακόµη ασπρόµαυρο µοτίβο είναι αυτό των όπλων που διακοσµεί τα τριγωνικά κενά του διαχώρου γύρω από την κεντρική κυκλική παράσταση (.4) σε ψηφιδωτό από τη Σύβριτο Κρήτης. Αυτά αποδίδονται µε µαύρο χρώµα σε λευκό βάθος. Στην περίπτωση των υποδηµάτων από το Ωδείο του Άργους (.2), αυτά αποδίδονται µε µαύρο χρώµα σε λευκό βάθος. Η ίδια τεχνοτροπία χρησιµοποιήθηκε στο γεωµετρικό θέµα που διακοσµεί το δάπεδο. Το δάπεδο χρονολογήθηκε στο γ τέταρτο του 2 ου αι. µ.χ., στο β µισό του 3 ου αι., ενώ πιο πρόσφατα η Dunbabin ανέβασε τη χρονολόγηση στα τέλη 3 ου -αρχές 4 ου αι. µ.χ. 20 Η παράσταση από την Κίσαµο (Κυν.20) συνδυάζει το λευκό, το µαύρο και το καστανέρυθρο χρώµα. Με λευκό αποδίδεται το βάθος της παράστασης, µε µαύρο και καστανέρυθρο αποδίδονται οι µορφές. Ο συνδυασµός αυτός, το γεγονός ότι το υπόλοιπο 16 Regio II, Insula IV, Terme di Nettuno, δωµάτιο 12: http://www.ostia-antica.org/regio2/4/4-2.htm, όπου και φωτογραφίες. 17 Παπαποστόλου 2009, 221-222. Papapostolou 2009, 15-22. 18 Παπαποστόλου 2009, 217-218. Papapostolou 2009, 8-10. 19 Hellenkemper Salies 1986, 281 & note 224-225. 20 Γ τέταρτο 2 ου αι.: Waywell 1979, 295 no 4. Β µισό 3 ου αι.: Ginouvès 1972, 131. Ασηµακοπούλου- Ατζακά 1973, 220 αρ. 6. Τέλη 3 ου -αρχές 4 ου αι.: Dunbabin 1990, Cat. no 2. 4
δάπεδο έχει αποδοθεί µε λευκό και µαύρο, η κυριαρχία του λευκού ως χρώµατος βάθους, χρονολογούν το ψηφιδωτό στην πρώιµη αντωνίνεια περίοδο, στο β τέταρτο του 2 ου αι. µ.χ. και όχι στον 3 ο ή 4 ο αι., όπως υποστηρίχθηκε 21. Η τριχρωµία διαπιστώνεται στην παράσταση Πυγµ.3, όπου το λευκό και το µαύρο συνοδεύει το κόκκινο χρώµα. Η τριχρωµία συναντάται και σε άλλα ψηφιδωτά του ελλαδικού χώρου, όπως σε αυτά των θερµών του Κλαδέου στην Ολυµπία (περ. 100 µ.χ.). Παρόµοια τάση περιορισµένης πολυχρωµίας τριών ή τεσσάρων χρωµάτων συναντάται στις δυτικές επαρχίες 22. Το ίδιο θέµα, του Κενταύρου που κυνηγά ένα άγριο ζώο, συναντάται σε ένα ακόµη ψηφιδωτό από την ίδια περιοχή, το οποίο επίσης αποδίδεται µε τη µελανόλευκη τεχνική, συγκεκριµένα επάνω σε λευκό βάθος τα περιγράµµατα των µορφών αποδίδονται µε µαύρο χρώµα µε αποτέλεσµα και οι µορφές να είναι λευκές (Κυν.17). ιαπιστώνουµε ότι η µελανόλευκη τεχνική προτιµήθηκε για την απόδοση περιορισµένου αριθµού θεµάτων. Πρόκειται για ζωφόρους πλαισίων (.3, Λ.6, Λ.7), το θέµα των Πυγµαίων (Πυγµ.1-Πυγµ.4), µια παράσταση υποδηµάτων (.2), µια παράσταση όπλων (.4), µια παράσταση αθλητών (Αθλ.3) και µια παράσταση τεθρίππου (Ιππ.1). υο από αυτά τα θέµατα, η ζωφόρος λατρευτικών αντικειµένων (Λ.6, Λ.7) και οι Πυγµαίοι (Πυγµ.1-Πυγµ.4), αποδίδονται αποκλειστικά µε αυτήν την τεχνοτροπία. Κυριαρχεί το λευκό βάθος, ενώ οι µορφές αποδίδονται µε µαύρο χρώµα. Μόνη εξαίρεση αποτελεί η παράσταση Πυγµ.2, όπου το βάθος είναι µαύρο και οι µορφές λευκές. Οι παραστάσεις καθηµερινής ζωής µελανόλευκης τεχνοτροπίας προτιµήθηκαν κυρίως στον 2 ο αι. µ.χ. (.3, Λ.6, Λ.7, Ιππ.1, Πυγµ.1, Πυγµ.2, Κυν.17) και λιγότερο στον 3 ο αι. µ.χ. (Αθλ.3, Πυγµ.3,.2,.4). Εξάλλου η χρήση της µελανόλευκης τεχνοτροπίας στα ελληνικά δάπεδα διαπιστώνεται µέχρι και τον ύστερο 3 ο αιώνα, περισσότερο βέβαια σε γεωµετρικά και θαλάσσια θέµατα (π.χ. δελφίνια, άλλα ψάρια) 23. Σε δυο περιπτώσεις (Κυν.20, Πυγµ.3) εφαρµόζεται η τριχρωµία (µαύρο, λευκό, κόκκινο). Η τεχνοτροπία αυτή οφείλεται σε ιταλικά πρότυπα που εισήχθησαν στην περιοχή πιθανόν από τα ιταλικά εργαστήρια που ήρθαν να εργαστούν στον ελλαδικό χώρο 24. Στην πλειονότητα των παραστάσεων κυριαρχεί η πολυχρωµία. Κατά την Dunbabin η πολυχρωµία εµφανίζεται στα ελληνικά ψηφιδωτά στα µέσα του 2 ου αι. µ.χ., σε αντίθεση µε την Ιταλία όπου κυριαρχεί η ασπρόµαυρη τεχνοτροπία. Στα ψηφιδωτά της Πάτρας η πολυχρωµία χρησιµοποιείται όλο και περισσότερο από τον 2 ο αι. µ.χ. Παράλληλα 21 Hellenkemper Salies 1986, 268-269. 3 ος 4 ος αι. µ.χ.: Ι. Τζεδάκις, Α 23 (1968), Β2, 416-417. Ασηµακοπούλου-Ατζακά 1973, 224-225. 22 Dunbabin 1999a, 211. 23 Kankeleit 1994, 161-162. Στο ίδιο αναφέρεται ως παράδειγµα ασπρόµαυρου ψηφιδωτού του 4 ου αι. αυτό µε την παράσταση Ήλιου από την Πάτρα (Ιππ.1), όµως αυτή η χρονολόγηση αναθεωρήθηκε πρόσφατα από τον Παπαποστόλου 2009, 221-225. Συνεπώς, µέχρι στιγµής δεν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι η µελανόλευκη τεχνοτροπία διαπιστώνεται στον 4 ο αι. 24 Dunbabin 1999a, 211. 5
εφαρµόζεται και η µελανόλευκη τεχνοτροπία 25. Για την απόδοση της πολυχρωµίας χρησιµοποιούνται ψηφίδες από λίθο, πηλό για το κόκκινο χρώµα και υαλόµαζα για το πράσινο και το µπλε, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις το βάθος είναι λευκό ή υποκίτρινο. Από τις πρώτες παραστάσεις του ελλαδικού χώρου µε πλούσια πολυχρωµία είναι αυτές από την Κόρινθο (Ξ.1, Λ.5, Αγρ.2), τα ψηφιδωτά της έπαυλης του ιονύσου από την Κνωσό (Κυν.2, Ξ.2, Ξ.10), οι σκηνές κυνηγίου από τη Χαλκίδα (Κυν.18) και θηριοµαχιών από τους Φιλίππους (Θηρ.5), αν και στην τελευταία η πολυχρωµία δεν είναι τόσο πλούσια και εντυπωσιακή όσο στις άλλες περιπτώσεις 26. Κατά τον 3 ο αι. παρατηρείται ακόµα πιο πλούσια πολυχρωµία (π.χ. Θ.9, Αθλ.2, Θηρ.6, Π.1, Μον.2, Κυν.13, Θ.15, Θ.14, Ιππ.2, Θ.3, Θ.4, Θ.5, Θ.6, Θ.17, Π.2, Π.7), ενώ άλλες φορές η πολυχρωµία είναι λιγότερο εντυπωσιακή (Λ.4, Αθλ.6). Οι 130 παραστάσεις από την καθηµερινή ζωή κατηγοριοποιούνται ανά θέµα και αναλύονται εικονογραφικά. Συγκεκριµένα εξετάζεται η ερµηνεία τους, η σχέση τους µε την πραγµατικότητα, η θέση τους στο δάπεδο και στο κτήριο, οι λόγοι επιλογής τους. Επίσης, κατά περίπτωση εξετάζονται επιµέρους εικονογραφικά ζητήµατα, όπως το θέµα του νικητή και ηττηµένου αθλητή (κεφ. Γυµνικά Αθλήµατα), ή γενικότερα εικονογραφικά ζητήµατα, όπως τα ενδύµατα των µορφών των παραστάσεων. Παράλληλα αναζητούνται εικονογραφικά πρότυπα των παραστάσεων στην κλασική και αυτοκρατορική τέχνη (ζωγραφική, γλυπτική, ψηφιδωτά) και οι επιρροές από άλλες περιοχές (Ιταλία, Β. Αφρική, ανατολικές επαρχίες). Σηµαντικό θέµα που κάποιες φορές σχετίζεται µε την ερµηνεία των σκηνών είναι οι συνδυασµοί διαφορετικών εικόνων στο ίδιο δάπεδο. Εξετάζεται δηλαδή εάν υπάρχουν συγκεκριµένοι συνδυασµοί θεµάτων, εάν υπάρχει σχέση µεταξύ των διαφορετικών σκηνών, ποια είναι η σχέση τους µε το χώρο που διακοσµούν. Σηµαντικό θέµα αποτελεί το αρχιτεκτονικό πλαίσιο των παραστάσεων. Μελετάται σε τι είδους κτήρια συναντώνται, δηµόσια ή ιδιωτικά, και σε ποια δωµάτια. Ακόµα ερευνάται η συχνότητα µε την οποία απαντούν τα θέµατα αυτά στα κτήρια και βέβαια ποια είναι η σχέση του κάθε θέµατος µε το κτήριο που διακοσµεί. Σε ευρύτερο πλαίσιο εξετάζεται η χρονολογική και η γεωγραφική διασπορά των θεµάτων. Εξετάζεται δηλαδή από πότε εµφανίζονται συνολικά τα θέµατα αυτά και έως πότε συναντώνται και ειδικότερα πότε εµφανίζεται και έως πότε συνηθίζεται κάθε θέµα 27. Ακόµα εξετάζεται σε ποιες περιοχές απαντούν τα θέµατα και µε ποια συχνότητα, εάν υπάρχει προτίµηση για κάποιο συγκεκριµένο θέµα σε ορισµένες περιοχές (π.χ. οι µονοµαχικοί και θηριοµαχικοί αγώνες στην Κω) και γιατί, τι φανερώνουν οι προτιµήσεις αυτές για την κοινωνία και την οικονοµία κάθε περιοχής. Παράλληλα γίνεται σύγκριση του αριθµού των 25 Hellenkemper Salies 1986, 271. Kankeleit 1994, 161-162. Dunbabin 1999a, 211. Papapostolou 2009, 4, 77. 26 Kankeleit 1994, 170. Η Kankeleit τοποθετεί την παράσταση Κυν.18 στον 3 ο αι. µ.χ.: Kankeleit 1994, 175. 27 Επειδή ο αριθµός παραστάσεων κάποιων θεµάτων είναι πολύ µικρός (από 1 έως 5), εξετάζονται τα θέµατα που περιλαµβάνουν από 7 παραστάσεις και πάνω. 6
ρεαλιστικών σκηνών κυρίως µε τον αριθµό των µυθολογικών θεµάτων, ώστε να διαφανεί σε τι ποσοστό επιλέγονται τα δυο είδη εικονιστικών θεµάτων και έτσι ο χαρακτήρας της κάθε τοπικής κοινωνίας. Κοινωνικά συµπεράσµατα εξάγονται επίσης από την εξέταση των πληροφοριών που µπορούµε να αντλήσουµε από τις παραστάσεις για τους παραγγελιοδότες, το ρόλο τους στην επιλογή των θεµάτων και τα µηνύµατα που θέλουν να εκπέµψουν µέσα από τις παραστάσεις. Επίσης, ξεχωριστό κεφάλαιο αποτελεί η εξέταση των επιγραφών που συνοδεύουν τις παραστάσεις, οι οποίες κατατάσσονται σε οµάδες σύµφωνα µε το περιεχόµενό τους, εξετάζεται ο ρόλος τους στις παραστάσεις και αξιοποιούνται οι πληροφορίες που µας δίνουν για τις ίδιες τις παραστάσεις, τους παραγγελιοδότες και τους ψηφοθέτες. Ασφαλώς η εργασία αυτή λαµβάνει υπόψη της τα ψηφιδωτά που έχουν µέχρι σήµερα αποκαλυφθεί. Μελλοντικές ανακαλύψεις και δηµοσιεύσεις ενδέχεται να προσθέσουν στοιχεία αλλά και να αναθεωρήσουν τα συµπεράσµατά της. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Τα ψηφιδωτά δάπεδα της αυτοκρατορικής περιόδου του ελλαδικού χώρου έχουν έως σήµερα µελετηθεί πολύ λίγο. Κατ αρχάς απουσιάζει ένα corpus των ψηφιδωτών δαπέδων αυτής της περιόδου, στο οποίο θα µπορούσε να ανατρέξει κανείς µε ευκολία για να αναζητήσει τα ψηφιδωτά δάπεδα που έχουν ανευρεθεί έως σήµερα. Μια τέτοια προσπάθεια έγινε στο παρελθόν µε τον τίτλο Corpus Mosaicorum de Grèce : Epoque Ancienne, χωρίς όµως να ολοκληρωθεί, ενώ τα αντίτυπα του έργου αυτού είναι δυσεύρετα 28. Αυτό το κενό καλύπτεται εν µέρει από κάποια άρθρα και λίγες διδακτορικές διατριβές που έχουν εκδοθεί. Πρόκειται για δυο σύντοµους καταλόγους, ένα θεµατικό (Π. Ασηµακοπούλου-Ατζακά, «Κατάλογος ρωµαϊκών ψηφιδωτών δαπέδων µε ανθρώπινες µορφές στον ελλαδικό χώρο», Ελληνικά XXVI (1973), 216-254) και ένα γενικό (S. E. Waywell, Roman Mosaics in Greece, AJA 83 (1979), 28 εν κατάφερα να συµβουλευτώ το έργο αυτό. Αντίθετα, για τα παλαιοχριστιανικά ψηφιδωτά έχει ήδη γίνει τέτοια εργασία από τον Στ. Πελεκανίδη και την Π. Ασηµακοπούλου-Ατζακά, η οποία βρίσκεται σε εξέλίξη: Στ. Πελεκανίδης µε συνεργασία της Π. Ι. Ατζακά, Σύνταγµα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών απέδων της Ελλάδος, Ι: Νησιωτική Ελλάς, Θεσσαλονίκη 1974. Π. Ασηµακοπούλου- Ατζακά, Σύνταγµα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών απέδων της Ελλάδος, ΙΙ. Πελοπόννησος- Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987. Π. Ασηµακοπούλου-Ατζακά, Σύνταγµα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών απέδων της Ελλάδος, ΙΙΙ. Μακεδονία Θράκη. 1. Τα Ψηφιδωτά άπεδα της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998. Επίσης, τα ψηφιδωτά της ήλου βρίσκονται συγκεντρωµένα στον τόµο Ph. Bruneau, Exploration Archéologique de Délos, XXIX, Les Mosaïques, Paris 1972, της Ολύνθου στους τόµους: D. M. Robinson, Excavations at Olynthus 2, Architecture and Sculpture: Houses and Other Buildings, Baltimore 1930. D. M. Robinson, Excavations at Olynthus 5, Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus Found in 1928 and 1931, Baltimore 1933. D. M. Robinson, Excavations at Olynthus 8, Τhe Hellenic House, Baltimore 1938. D. M. Robinson, Excavations at Olynthus 12, Domestic and Public Architecture, Baltimore 1946. 7
293-321) και δυο άρθρα (G., Hellenkemper Salies, Römische Mosaiken in Griechenland, BJb 186 (1986), 241-284. Ph. Bruneau, «Tendances de la mosaïque en Grèce à l époque impériale», ANRW II2- Künste (1981), 320-346.). Επίσης, σηµαντική είναι η διδακτορική διατριβή της A. Kankeleit, Kaiserzeitliche Mosaiken in Griechenland, I-II, Berlin 1994, η οποία περιλαµβάνει το µεγαλύτερο µέρος των ψηφιδωτών δαπέδων που είχαν ανακαλυφθεί έως τα 1994. Παλαιότερη είναι η διδακτορική διατριβή της S. E. Ramsden-Waywell, Roman Mosaics in Greece: the Mainland and the Ionian Islands, unpublished thesis, University of London, 1972, η οποία όµως δεν εκδόθηκε ποτέ. Κάποια από τα συµπεράσµατά της αναφέρονται στη διατριβή της A. Kankeleit. Επίσης, τα τελευταία χρόνια έχουν εκπονηθεί ή εκπονούνται εργασίες που µελετούν τα ψηφιδωτά δάπεδα συγκεκριµένων περιοχών, της Κω από την L. M. De Matteis, Mosaici di Cos. Dagli scavi delle missioni italiane e tedesche (1900-1945), Atene 2004, της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης από τη R. Sweetman, The Roman and Late Antique Mosaics of Central and Eastern Crete, (υπό έκδοση), της Σπάρτης από την Α. Παναγιωτοπούλου, της Κισάµου, των Χανίων και της Λισσού από τη Στ. Μαρκουλάκη, της Πάτρας από τον Ι. Παπαποστόλου, της έπαυλης του Ηρώδη του Αττικού στην Εύα Κυνουρίας από τον Γ. Σπυρόπουλο και τον Β. Andreae 29. Με εξαίρεση την εργασία της De Matteis για την Κω, καµιά άλλη εργασία δεν έχει προς το παρόν εκδοθεί ή ολοκληρωθεί. Αντί αυτών έχουν δηµοσιευθεί σύντοµοι κατάλογοι, άρθρα και προκαταρκτικές εργασίες, για την Κνωσό της R. Sweetman, The Roman mosaics of the Knossos valley, ABSA 98 (2003), 517-547, για το Ηράκλειο της Στ. Μαρκουλάκη, «Ψηφιδωτά από το χώρο της βόρειας επέκτασης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και το περιβάλλον τους» στο Α. Ιωαννίδου-Καρέτσου (επιµ.), Ηράκλειο: η άγνωστη ιστορία της αρχαίας πόλης, Ηράκλειο 2008, 109-147, για τη Σπάρτη από την A. Panagiotopoulou, «Roman mosaics from Sparta», in Cavanagh Walker 1998, 112-118, για την Κίσαµο και τα Χανιά από τη Στ. Μαρκουλάκη, «Οι Ώρες και οι Εποχές σε ψηφιδωτό από το Καστέλλι Κισάµου», Κρητική Εστία 1 (1987), 33-58 και τ. ιδ., «Ψηφιδωτά «Οικίας ιονύσου» στο Μουσείο Χανίων», στο Πεπραγµένα του Στ ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 24-31 Αυγούστου 1986, τ. Α1, Χανιά 1990, 449-463, για την Πάτρα από τον Ι. Α. Παπαποστόλου, «Παρατηρήσεις σε ψηφιδωτά των Πατρών», στο Patrasso 2009, 211-256 και I. A. Papapostolou, Mosaics of Patras. A review, Αρχαιολογική Εφηµερίς 148 (2009), 1-84, για τη Βέροια και την περιοχή της από τον Α. Πέτκο, «Ψηφιδωτά δάπεδα Βέροιας και των περιοχών ελέγχου και επιρροής της (2 ος 6 ος αι. µ.χ.), υτικοµακεδονικά Γράµµατα 4 (1993), 30-107, για τα ψηφιδωτά της έπαυλης του Ηρώδη Αττικού από τον Γ. Σπυρόπουλο, Η έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στην Εύα/Λουκού Κυνουρίας, Αθήνα 2006. Για τα ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης σηµαντικό είναι το σχετικό κεφάλαιο της Π. Ασηµακοπούλου-Ατζακά, 29 B. Andreae G. Spyropoulos, Die Mosaiken von Eva/Loukou, Akademie in Mainz (υπό έκδοση). 8
Σύνταγµα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών απέδων της Ελλάδος. ΙΙΙ. Μακεδονία Θράκη. 1. Τα Ψηφιδωτά άπεδα της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998 και το πρόσφατο άρθρο της ίδιας «Ψηφιδωτά δάπεδα µε εικονιστικό διάκοσµο στη Θεσσαλονίκη κατά τη ρωµαϊκή αυτοκρατορική περίοδο» στο Σ. Πινγιάτογλου Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου (επιµ.), Νάµατα. Τιµητικός τόµος για τον καθηγητή ηµήτριο Παντερµαλή, Θεσσαλονίκη 2011, 373-394, και για τα ψηφιδωτά της «οικίας του Μενάνδρου» στη Μυτιλήνη η µονογραφία S.Charitonidès L. Kahil R. Ginouvès, Les Mosaïques du Maison du Ménandre à Mytilène, Antike Kunst 30, Bern 1970. Τα άρθρα που αφορούν σε συγκεκριµένες περιοχές και σύνολα ψηφιδωτών είναι βέβαια πολλά, το κενό όµως ως προς τις συγκεντρωτικές και συνθετικές εργασίες είναι µεγάλο. Ακόµα µεγαλύτερο είναι το κενό όσον αφορά στη µελέτη της εικονογραφίας. Μια πρώτη θεωρητική βάση του θέµατος έγινε από τον G. Ch. Picard, Tradition iconographique et représentation de l actualité dans la mosaïque antique», CMGR IV, 47-54. Πρόκειται για µια εργασία η οποία αναφέρεται όχι ειδικά στα ελληνικά ψηφιδωτά, αλλά γενικότερα στα ψηφιδωτά της αυτοκρατορίας. Βέβαια, εικονογραφικές αναφορές και παρατηρήσεις γίνονται σε αρκετές από τις παραπάνω µελέτες και άρθρα. Οι καθαρά εικονογραφικές µελέτες όµως είναι λίγες. Αρκετές από αυτές αφορούν σε µυθολογικά θέµατα 30. Ακόµα λιγότερες είναι οι µελέτες σε θέµατα από την καθηµερινή ζωή. Με τέτοια ζητήµατα έχει ασχοληθεί κυρίως η A. Kankeleit σε µια σειρά άρθρων, ενώ τα ελληνικά ψηφιδωτά συνεξετάζονται αρκετές φορές µε ψηφιδωτά από την υπόλοιπη αυτοκρατορία 31. Όσον αφορά στο θέµα των ψηφοθετών και των παραγγελιοδοτών των ψηφιδωτών πολύ σηµαντική είναι η πρόσφαστη µελέτης της Π. Ατζακά, Το Επάγγελµα του Ψηφοθέτη (4 ος αι. π.χ. 8 ος αι. µ.χ.), Αθήνα 2011. Η παρούσα εργασία, λοιπόν, έχει σκοπό να καταγράψει, να κατατάξει και να εξετάσει τα εικονογραφικά θέµατα της καθηµερινής ζωής στα ψηφιδωτά του ελλαδικού χώρου και στη συνέχεια να τα συνεξετάσει µε τα αντίστοιχα ψηφιδωτά από άλλες περιοχές της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. εύτερος στόχος είναι να καλυφθεί το κενό στην εικονογραφική µελέτη ενός µεγάλου µέρους των ελληνικών ψηφιδωτών και βέβαια η ερµηνεία και η εξαγωγή συµπερασµάτων για την κοινωνία της εποχής. 30 O. Wattel-de-Croizant, Les Mosaïques Représentant le Mythe de l Europe (Ier-VIe siècles). Evolution et Interprétation des Modèles Grecs en Milieu Romain, Paris, 1995. O. Wattel-de-Croizant, Il. Jesnick, «The Mosaics of the House of Mourabas in Sparta : Europa and Orpheus», JBAA 144, 1991, 92-106. A. Panagiotopoulou «Représentations de la Méduse dans les Mosaïques de Grèce», in : CMGR VI, 369-382. κ.ά. 31 A. Kankeleit Sportlicher Agon auf römischer Mosaiken in Griechenland, Nikephoros 12 (1999), 221-226. A. Kankeleit, «Représentations de pêcheurs sur des mosaïques en Grèce», CMGR VII, Tunis 1999, 69-79. A. Kankeleit, «Fisch und Fischer», Antike Welt 34 (2003), 273-278. 9