ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Δικαιώματα χρήσης.................................................. 15 Πρόλογος........................................................... 17 Εισαγωγή........................................................... 19 Κεφάλαιο 1 ΕΝΝΟΙΟλΟγΙΚΟΙ ΠΡΟσδΙΟΡΙσΜΟΙ 1.1. Γλώσσα - Ομιλία - Επικοινωνία................................... 25 1.1.1. Γλώσσα................................................... 26 1.1.2. Ομιλία.................................................... 27 1.1.3. Επικοινωνία............................................... 28 1.2. Η δομή και τα επίπεδα της γλώσσας................................ 29 1.2.1. Περιεχόμενο, μορφή και Χρήση............................. 37 1.3. Η γλώσσα ως μοναδικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό.................. 39 1.4. Βασικές προϋποθέσεις για τη γλωσσική ανάπτυξη................... 41 1.4.1. Ατομικά χαρακτηριστικά.................................... 42 1.4.1.1. Νευροανατομική ανάπτυξη........................... 42 1.4.1.2. Όργανα πρόσληψης και παραγωγής της ομιλίας......... 45 1.4.1.3. Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά......................... 46 1.4.2. Χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος.......................... 51 1.4.2.1. Ο ρόλος του ενήλικα που φροντίζει το βρέφος.......... 51 Σύνοψη............................................................. 53 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 53 Βιβλιογραφία........................................................ 55 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 58 Ιστοσελίδες......................................................... 59
8 ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ Κεφάλαιο 2 ΚΡΙσΙΜη kai ΕυΑΙσθητη ΠΕΡΙΟδΟσ για τη γλωσσικη ΑΝΑΠτυξη 2.1. Γλωσσική ανάπτυξη - Γλωσσική κατάκτηση........................ 63 2.2. Κρίσιμη και ευαίσθητη περίοδος................................... 64 2.3. Ερευνητικές προσεγγίσεις για τη μελέτη της κρίσιμης και της ευαίσθητης περιόδου...................................... 68 2.3.1. μελέτες του νευροβιολογικού υποβάθρου της γλώσσας......... 68 2.3.2. μελέτες της κατάκτησης μιας δεύτερης γλώσσας............... 70 2.3.3. μελέτες της κατάκτησης της νοηματικής γλώσσας............. 72 2.3.4. μελέτες περίπτωσης........................................ 72 2.3.4.1. μελέτη περίπτωσης 1: Το άγριο αγόρι του Aveyron..... 73 2.3.4.2. μελέτη περίπτωσης 2: Η Genie....................... 74 2.3.4.3. μελέτη περίπτωσης 3: Ε. μ......................... 76 2.3.4.4. μελέτη περίπτωσης 4: Η Chelsea..................... 76 2.3.4.5. μελέτη περίπτωσης 5: Η Isabelle..................... 77 Σύνοψη............................................................. 78 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 78 Βιβλιογραφία........................................................ 78 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 80 Ιστοσελίδες......................................................... 81 Κεφάλαιο 3 ΙστΟΡΙΚΕσ θεωρητικεσ ΠΡΟσΕγγΙσΕΙσ για τη γλωσσικη ΑΝΑΠτυξη 3.1. Βασικές προκλήσεις............................................. 85 3.2. Τι προσπαθούμε να εξηγήσουμε;.................................. 85 3.3. Γιατί οι θεωρίες είναι σημαντικές;................................. 86 3.4. Η θεωρία του Συμπεριφορισμού................................... 87 3.5. Η θεωρία του Νατιβισμού........................................ 89 3.6. Η Γνωστική προσέγγιση......................................... 92 3.7. Η θεωρία της Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης......................... 94 Σύνοψη............................................................. 101 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 102 Βιβλιογραφία....................................................... 102 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 103 Ιστοσελίδες......................................................... 104
ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ 9 Κεφάλαιο 4 συγχρονεσ θεωριεσ για τη γλωσσικη ΑΝΑΠτυξη 4.1. Οι σύγχρονες Αλληλεπιδραστικές θεωρίες.......................... 107 4.1.1. Η θεωρία του Κονστρουκτιβισμού............................ 108 4.1.2. Η θεωρία που βασίζεται στη Χρήση της Γλώσσας.............. 109 4.1.3. Η προσέγγιση της Ανάδυσης................................. 111 4.1.4. Η Σύγχρονη θεωρία της Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης.......... 112 4.1.5. Η θεωρία του Βέλτιστου.................................... 114 4.1.6. Η θεωρία των Αρχών και Παραμέτρων (αναθεωρημένη)........ 115 4.1.7. Η Ψυχοβιολογική θεωρία................................... 116 4.2. Νευροψυχολογική έρευνα: θεωρητικές προσεγγίσεις................. 116 4.3. θεωρία του μαγνητικού μοντέλου για τη μητρική Γλώσσα........ 117 Σύνοψη............................................................. 119 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 120 Βιβλιογραφία........................................................ 121 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 123 Ιστοσελίδες......................................................... 123 Κεφάλαιο 5 ΜΕθΟδΟλΟγΙΑ ΕΡΕυΝΑσ για τη ΜΕλΕτη τησ γλωσσικησ ΑΝΑΠτυξησ 5.1. Ιστορικοί σταθμοί στη μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης............. 127 5.1.1. μια «πρώτη μελέτη» για τη γλωσσική ανάπτυξη............... 127 5.1.2. Η μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης κατά τον 20ό και τον 21ο αιώνα.............................. 128 5.1.2.1. μελέτες στάθμισης.................................. 128 5.1.3. Η επιρροή του Chomsky στη μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης... 129 5.2. Βασικά ερευνητικά ερωτήματα στη μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης... 130 5.3. Ερευνητικοί σχεδιασμοί και μέθοδοι έρευνας για τη μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης............................ 131 5.3.1. Ερευνητικές μέθοδοι για τη μελέτη της αντίληψης της ομιλίας... 132 5.3.1.1. Προγεννητική περίοδος.............................. 132 5.3.1.2. Βρεφική ηλικία..................................... 133 5.4. Ερευνητικές μέθοδοι για τη μελέτη της κατανόησης της γλώσσας...... 147 5.4.1. Βρεφική ηλικία............................................ 148 5.4.1.1. Τεχνική της βλεμματικής προτίμησης.................. 148 5.4.2. Προσχολική ηλικία......................................... 151 5.4.2.1. Τεχνικές χωρίς χρονικούς περιορισμούς................ 151
10 ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ 5.4.2.2. Η δοκιμασία της δραματοποίησης.................... 151 5.4.2.3. Η δοκιμασία της επιλογής/δείξης εικόνας............. 152 5.4.2.4. Τεχνικές με χρονικούς περιορισμούς.................. 153 5.4.2.5. Δοκιμασίες για την αξιολόγηση της μορφοσυντακτικής κατανόησης.................. 155 5.5. Ερευνητικές μέθοδοι για τη μελέτη της παραγωγής της γλώσσας...... 156 5.5.1. μέθοδος παρατήρησης και καταγραφής του αυθόρμητου λόγου... 156 5.5.2. Σύστημα Ανταλλαγής Παιδικών Γλωσσικών Δεδομένων (CHILDES)............................................... 158 5.5.3. Επιπλέον προγράμματα για την ανάλυση της γλώσσας......... 159 5.5.4. Πειραματικές μέθοδοι..................................... 160 5.5.4.1. Παραγωγή λόγου με μίμηση......................... 161 5.5.4.2. Προκλητή παραγωγή λόγου......................... 161 5.5.4.3. Προκλητή παραγωγή λόγου με τη χρήση ψευδολέξεων... 162 5.5.4.4. Προκλητή μίμηση με αυθόρμητη παραγωγή........... 165 5.5.4.5. Προκλητή μετατροπή............................... 168 5.5.4.6. Δοκιμασίες για την αξιολόγηση του αφηγηματικού λόγου............................ 170 5.6. Ερευνητικά εργαλεία για τη μελέτη της κατανόησης και της παραγωγής του λόγου από γονείς........................... 171 5.7. Ψυχομετρικά εργαλεία για την αξιολόγηση των γλωσσικών δεξιοτήτων στην Ελλάδα.................................................... 173 5.7.1. Τεστ Επικοινωνιακής Ανάπτυξης............................ 173 5.7.2. Δοκιμασία Προσληπτικού Λεξιλογίου για παιδιά σχολικής ηλικίας 174 5.7.3. Εργαλείο Ανίχνευσης Διαταραχών Λόγου και Ομιλίας σε Παιδιά Προσχολικής Ηλικίας............................ 175 5.7.4. Τεστ ΑνΟμιλο 4........................................... 175 5.7.5. Δοκιμασία Εκφραστικού Λεξιλογίου........................ 176 5.7.6. Εικόνες Δράσης........................................... 176 5.7.7. Ψυχομετρικό Κριτήριο Γλωσσικής Επάρκειας (Λ-α-τ-ω Ι και ΙΙ) 176 5.7.8. Λογισμικό Ανίχνευσης μαθησιακών Δεξιοτήτων και Αδυναμιών (Λάμδα Τεστ)............................................. 176 5.7.9. Δοκιμασία Γλωσσικής Αντίληψης και Έκφρασης............. 177 5.7.10. Λογόμετρο: Εργαλείο για την αξιολόγηση της γλωσσικής ανάπτυξης σε παιδιά 4-7 ετών................. 177 5.7.11. Κλίμακα Εκτίμησης του Προφορικού Λόγου και Δεξιοτήτων Γραμματισμού για παιδιά προσχολικής ηλικίας................ 179 5.8. Προκλήσεις που προκύπτουν σχετικά με τη μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης........................................ 180 5.8.1. Επιλογή μεθόδου συλλογής δεδομένων...................... 180 5.8.2. Επιλογή διαδικασίας συλλογής δεδομένων κατά την αυθόρμητη ομιλία................................. 181
ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ 11 5.8.3. Χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων και του γλωσσικού δείγματος................................ 182 5.8.4. Διαδικασίες ανάλυσης των δεδομένων........................ 185 5.8.5. Χρήση διαγλωσσικών - διαπολιτισμικών μελετών.............. 186 Σύνοψη............................................................. 187 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 188 Βιβλιογραφία....................................................... 190 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 196 Ιστοσελίδες......................................................... 196 Κεφάλαιο 6 ΒΡΕφΙΚη ΚΑΙ ΠΡΟσΧΟλΙΚη ηλικια 6.1. Φωνητική ανάπτυξη: Αντίληψη της ομιλίας στη βρεφική ηλικία....... 199 6.1.1. Οι πρώτες φωνοποιήσεις.................................... 200 6.1.2. Η αναπτυξιακή πορεία της παραγωγής των φωνημάτων......... 204 6.1.3. Φωνολογικές διαδικασίες................................... 207 6.2. Λεξιλογική ανάπτυξη............................................ 214 6.2.1. Τι είναι η λέξη;............................................ 214 6.2.2. Η κατανόηση των πρώτων λέξεων............................ 215 6.2.3. Η πορεία ανάπτυξης του εκφραστικού λεξιλογίου.............. 215 6.2.3.1. Η παραγωγή των πρώτων λέξεων..................... 215 6.2.3.2. Από τις πρώτες λέξεις μέχρι τις 50 λέξεις.............. 217 6.2.4. Το είδος του πρώτου εκφραστικού λεξιλογίου.................. 219 6.2.5. Η έκρηξη του λεξιλογίου.................................... 221 6.2.6. Τα φαινόμενα της υπερέκτασης και υποέκτασης................ 223 6.2.7. Το είδος του λεξιλογίου κατά την προσχολική ηλικία........... 227 6.2.8. Η διαδικασία κατάκτησης του λεξιλογίου..................... 228 6.2.9. Ατομικές διαφορές στο ύφος και τον ρυθμό ανάπτυξης του λεξιλογίου............................................. 237 6.3. Σύνταξη και μορφολογία......................................... 242 6.3.1. Το μέσο μήκος Εκφωνήματος.............................. 243 6.3.2. Στάδια μορφοσυντακτικής ανάπτυξης σύμφωνα με τον Brown... 244 6.3.3. Σύνταξη................................................... 249 6.3.4. μορφολογία............................................... 252 6.4. Πραγματολογία................................................. 254 6.4.1. Πραγματολογικές δεξιότητες: Οριοθέτηση και θεωρητικές προσεγγίσεις..................... 254 6.4.2. Επικοινωνιακές γλωσσικές πράξεις........................... 257 6.4.3. Δεξιότητες συνομιλίας...................................... 261 6.4.4. Αφηγηματικός λόγος....................................... 265
12 ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ Σύνοψη............................................................. 268 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 269 Βιβλιογραφία....................................................... 272 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 286 Ιστοσελίδες......................................................... 288 Κεφάλαιο 7 σχολικη ΚΑΙ ΕφηΒΙΚη ηλικια 7.1. Η γλωσσική ανάπτυξη στη σχολική ηλικία.......................... 291 7.1.1. Φωνολογική επίγνωση...................................... 292 7.1.2. μορφολογική επίγνωση.................................... 293 7.1.3. Σύνταξη................................................... 298 7.1.4. Σημασιολογία.............................................. 300 7.1.5. Πραγματολογία............................................ 301 7.2. Η γλωσσική ανάπτυξη στην εφηβική ηλικία......................... 305 Σύνοψη............................................................. 308 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 309 Βιβλιογραφία....................................................... 309 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 315 Ιστοσελίδες......................................................... 316 Κεφάλαιο 8 διγλωσσια ΚΑΙ ΠΟλυγλωσσΙΑ 8.1. ζητήματα ορολογίας............................................. 320 8.2. Από τη διγλωσσία στην πολυγλωσσία.............................. 323 8.3. Σημαντικά ερευνητικά ερωτήματα στη μελέτη της διγλωσσίας/πολυγλωσσίας.................................... 324 8.4. Ενδεικτικά χαρακτηριστικά της γλωσσικής ανάπτυξης στα δίγλωσσα/πολύγλωσσα παιδιά................................. 326 8.5. Τα πλεονεκτήματα της διγλωσσίας/πολυγλωσσίας................... 332 Σύνοψη............................................................. 336 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 336 Βιβλιογραφία....................................................... 337 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 341 Ιστοσελίδες......................................................... 342
ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ 13 Κεφάλαιο 9 η γλωσσικη ΑΝΑΠτυξη σε ΠΑΙδΙΑ ΜΕ ΕΙδΙΚΕσ ΕΚΠΑΙδΕυτΙΚΕσ ΑΝΑγΚΕσ 9.1. Γιατί μελετάμε τη γλωσσική ανάπτυξη στα παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες;....................... 345 9.2. Η γλωσσική ανάπτυξη σε παιδιά με αισθητηριακές δυσλειτουργίες.... 346 9.2.1. Η γλωσσική ανάπτυξη στα κωφά παιδιά...................... 346 9.2.2. Η γλωσσική ανάπτυξη στα τυφλά παιδιά...................... 352 9.3. Η γλωσσική ανάπτυξη σε παιδιά με νοητική υστέρηση............... 354 9.3.1. Η γλωσσική ανάπτυξη σε παιδιά με σύνδρομο Down........... 354 9.3.2. Η γλωσσική ανάπτυξη σε παιδιά με σύνδρομο Williams......... 359 9.3.3. Η γλωσσική ανάπτυξη στα παιδιά με Διαταραχή του Αυτιστικού Φάσματος...................... 363 9.4. Η γλωσσική ανάπτυξη στα παιδιά με Αναπτυξιακή Γλωσσική Διαταραχή 366 Σύνοψη............................................................. 369 Λέξεις κλειδιά - Ορολογία............................................ 371 Βιβλιογραφία....................................................... 371 Σχετική βιβλιογραφία................................................ 380 Ιστοσελίδες......................................................... 381 γενικο ΠΑΡΑΡτηΜΑ Επιστημονικά περιοδικά για τη γλωσσική ανάπτυξη...................... 383 Γλωσσάρι........................................................... 385 Ευρετήριο όρων..................................................... 399