ΤΟΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ LEADER ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ 4 ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ 2007-2013»

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ «Καθορισμός προδιαγραφών σήμανσης αξιοθέατων, μνημείων, υποδομών ερμηνείας περιβάλλοντος, διαδρομών και σήμανσης των επενδύσεων με το λογότυπο του Τοπικού Προγράμματος»

ΤΟΠΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ LEADER ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ 4 ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ «ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ 2007-2013» ΕΜΠΕΙΡΟΓΝΩΜΟΣΥΝΗ «Καθορισμός προδιαγραφών σήμανσης αξιοθέατων, μνημείων, υποδομών ερμηνείας περιβάλλοντος, διαδρομών και σήμανσης των επενδύσεων με το λογότυπο του Τοπικού Προγράμματος» ΟΜΑ Α ΜΕΛΕΤΗΣ: Γιώργος Ζιάνκας - ασολόγος Θεσσαλονίκη, εκέμβριος 2009

ΠΡΟΛΟΓΟΣ...2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 1.1. Η χρήση της σήμανσης στον τουρισμό...3 1.2. Βασικές ιδέες και στόχοι καθορισμός σύνδεσης των εννοιών...4 1.3. Συστήματα Απονομής Οικολογικού Σήματος...8 1.4. Η ευρωπαϊκή χάρτα για την βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού σε προστατευόμενες περιοχές....12 1.5. Το Ευρωπαϊκό ίπλωμα Προστατευόμενων Περιοχών...14 2. Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ...15 2.1. Πλαίσιο τουριστικής ανάπτυξης...15 2.1.1. Το γενικό πλαίσιο της ανάπτυξης του τουρισμού στην Ελλάδα...15 2.1.2. Το γενικό πλαίσιο ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού στην Ελλάδα..17 2.2. Βασικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού στον νομό Θεσσαλονίκης, σχετιζόμενα με την σήμανση....18 2.3. Η διαπιστωμένη ανάγκη εφαρμογής μεθόδων σήμανσης στο μέλλον του αγροτικού τουρισμού....24 2.3.1. Η έννοια της ποιότητας ως αντικείμενο της επικοινωνίας της σήμανσης...25 2.3.2. Η πιστοποίηση της ποιότητας...26 2.3.3. Η αναγκαιότητα της πιστοποίησης...29 3. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΣΗΜΑΝΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟ..31 3.1. Η προτεινόμενη λειτουργική χρήση της σήμανσης για τους παραγωγούς / επιχειρηματίες του αγροτικού τουρισμού...32 3.2. Η προτεινόμενη λειτουργική χρήση της σήμανσης για τους καταναλωτές...33 3.3. Η προτεινόμενη λειτουργική χρήση της σήμανσης για τους διαμορφωτές πολιτικής...34 3.4. Η προτεινόμενη λειτουργική χρήση της σήμανσης για τους λοιπούς κοινωνικούς εταίρους...35 3.5. Η προτεινόμενη μορφή τεχνικά χαρακτηριστικά της σήμανσης των επιχειρήσεων του αγροτικού τουρισμού....37 4. ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΩΝ ΠΙΝΑΚΙ ΩΝ...38 4.1. Πινακίδες Βασικά Χαρακτηριστικά...39 4.2. Τύποι Πινακίδων...41 4.2.1. Γενικές οδηγίες χρήσης των πινακίδων...41 4.2.2. Αναλυτική περιγραφή τύπων πινακίδων...42 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...47 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι - ΤΟΠΙΚΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ...48 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ - ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΕΣ ΠΙΝΑΚΙ ΩΝ ΣΗΜΑΝΣΗΣ...63 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ - ΣΧΕ ΙΑ & ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΙΝΑΚΙ ΩΝ...66 1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εμπειρογνωμοσύνη εντάσσεται στον συνολικό σχεδιασμό υλοποίησης του προγράμματος LEADER για την περίοδο 2007 2013 στην περιοχή του νομού Θεσσαλονίκης. Η εφαρμογή του προγράμματος κατά την περίοδο αυτή παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ως προς την χωρική περιοχή εφαρμογής του η οποία συντίθεται από περιοχές με καθεστώς προστασίας Natura 2000 και περιοχές ενταγμένες στην σύμβαση Ramsar, οι οποίες όντας οι πεδινές περιοχές του νομού Θεσσαλονίκης συγκεντρώνουν και το μεγαλύτερο ποσοστό παρουσίας οικισμών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Στα πλαίσια του τιθέμενου στόχου για την επίτευξη μιας βιώσιμης ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού με αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων που προσφέρει το ιδιαίτερο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον της νέας περιοχής εφαρμογής του προγράμματος, απαραίτητη και βαρύνουσας σημασίας κρίνεται η ταυτόχρονη εφαρμογή της αρμόζουσας σήμανσης των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρονται στον αγροτικό τουρισμό καθώς και η κατάλληλη σήμανση των τουριστικών διαδρομών με τα στοιχεία φυσικού πλούτου που τις συνθέτουν και τις διαφοροποιούν. Η παρούσα εμπειρογνωμοσύνη σκοπεύει: Στον καθορισμό των βέλτιστων επιθυμητών χωροταξικών & θεματικών επιπέδων σήμανσης των αξιοθέατων, των μνημείων, των υποδομών ερμηνείας του περιβάλλοντος, των διαδρομών περιήγησης. Στην επαναθεώρηση και συνέχεια εφαρμογής της σήμανσης των προϊόντων & υπηρεσιών του αγροτικού τουρισμού στο νομό με τα σήματα (λογότυπος περιοχής, σήμανση ποιότητας) που υιοθετήθηκαν από τις προηγούμενες περιόδους εφαρμογής του προγράμματος LEADER. Στον προσδιορισμό συγκεκριμένων τεχνικών προδιαγραφών για το σχεδιασμό, τα υλικά κατασκευής και τον τρόπο απεικόνισης των δεδομένων στις πινακίδες σήμανσης. Στην επισήμανση των διαδικασιών αδειοδότησης και των αρμοδιοτήτων για την τοποθέτηση πινακίδων σήμανσης στις περιοχές υπό καθεστώς προστασίας. 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Η χρήση της σήμανσης στον τουρισμό Στη παγκοσμιοποιημένη αγορά του σήμερα, ο τουρισμός εμφανίζεται ως μια από τις μεγαλύτερες και ταχύτερα αναπτυσσόμενες μορφές οικονομικής δραστηριότητας με ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης που αγγίζει το 3,9%, η συμβολή του στο παγκόσμιο ΑΕΠ, στη δημιουργία θέσεων εργασίας, στην αύξηση της εγχώριας ζήτησης και των εξαγωγών, είναι τεράστια και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα επηρεασμού των χωρών στις οποίες η δομή της οικονομίας είναι ισχυρά συνδεδεμένη με την λειτουργία του, όπως η Ελλάδα. Η σύγχρονη δομή του τουριστικού προϊόντος είναι σύνθετη και έχει ανατρέψει πολλά από τα στερεότυπα του παρελθόντος. Σήμερα το τουριστικό μάρκετινγκ υποστηρίζει σθεναρά την αντίληψη ότι ο τουρισμός οφείλει να είναι ένα «διαφορετικό» προϊόν που πουλάει κατά κύριο λόγο «εμπειρίες». Ως τέτοιο, βασίζεται κυρίως στην υψηλή ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και σε δεύτερο επίπεδο στα προσφερόμενα υλικά αγαθά, ωστόσο η συνολική του επιτυχία στην επίτευξη της ικανοποίησης των καταναλωτών και κατά συνέπεια της μεγιστοποίησης των κερδών μέσω της διαρκούς αύξησης της ζήτησης, προϋποθέτει: - δυναμικά εξελισσόμενες και εκσυγχρονιζόμενες υποδομές - οργανωμένο και επιμελώς εφαρμοζόμενο θεσμικό πλαίσιο - εναλλακτικές προτάσεις ώστε να εξασφαλίζεται η διαφοροποίηση του προσφερόμενου προϊόντος - στοχευμένη και αποτελεσματική επικοινωνία με τους καταναλωτές. Η επικοινωνιακή στρατηγική που ακολουθείται ευρέως σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία χρόνια σχετίζεται άμεσα με την τεχνική προώθησης του τουριστικού προϊόντος μέσα από την δημιουργία, υποστήριξη και καθιέρωση «σημάτων» ή «brands» ή «labels». Στη σύγχρονη εποχή το «σήμα» είναι ένα πρόσθετο οπτικό χαρακτηριστικό (λογότυπος), που χρησιμοποιείται για την διάκριση της εμπορικής προέλευσης των αγαθών και υπηρεσιών, και για τον καταναλωτή συνιστά μια «αξιόπιστη υπόσχεση» για την ικανοποίηση & εμπειρία που θα αποκτήσει από τη χρήση του, για τον επιχειρηματία του αγροτικού τουρισμού είναι μια «εγγύηση μελλοντικού κέρδους», και ένα πρόσθετο στοιχείο αξίας της επιχείρησης ως «πνευματική ιδιοκτησία». Έτσι και για τον αγροτικό τουρισμό η κατάλληλα οργανωμένη «σήμανση» αποτελεί ένα δυναμικό εργαλείο για την προώθησή του. 3

Επειδή το «σήμα» εκπροσωπεί την εικόνα ενός προϊόντος, στην περίπτωση του αγροτικού τουρισμού η εικόνα αυτή συνιστά στη ουσία την εικόνα της περιοχής εφαρμογής ενός εκάστου προγράμματος υπό την φιλοσοφία της κοινοτικής πρωτοβουλίας LEADER. Ταυτόχρονα στην σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης, με τον πλουραλισμό και τον πληθωριστικό όγκο της διαθέσιμης εικόνας και πληροφορίας να απευθύνεται πιεστικά προς το δυνητικό κοινό καταναλωτή, η καθιέρωση και καταξίωση στη συνείδηση του καταναλωτή ενός σήματος απαιτεί μια οργανωμένη προσπάθεια η οποία πρέπει να έχει ως χαρακτηριστικά: - διάρκεια - συμμετοχικό έλεγχο - δικτύωση σε περιφερειακό ευρωπαϊκό επίπεδο - ισχυρή διαφοροποίηση ως στοιχείο αναγνώρισης της ταυτότητας. 1.2. Βασικές ιδέες και στόχοι καθορισμός σύνδεσης των εννοιών Η ποιότητα, η πιστοποίηση και η κατάλληλη σήμανσή της, αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους για την επιτυχία του συνολικού αγροτουριστικού προϊόντος στην σημερινή άκρως ανταγωνιστική και ευμετάβλητη αγορά. Παράλληλα όμως η διαδικασία επίτευξης της ποιότητας και πιστοποίησής της αποτελούν παράγοντες που συνδράμουν στην αναδιάρθρωση της παραγωγής και της αποτελεσματικότητας της. Η ίδια η ανταγωνιστικότητα μετασχηματίζεται ραγδαία από ανταγωνιστικότητα κόστους σε ανταγωνιστικότητα ποιότητας, καθώς η ποιότητα ανεβαίνει στην λίστα απαιτήσεων επιλογής του καταναλωτή και συμβάλλει περισσότερο στην λεγόμενη αποδοχή της «συμφωνίας πληρωτέας τιμής» (για την τιμή των προσφερόμενων προϊόντων υπηρεσιών), μεταξύ των παραγωγών και των καταναλωτών. Η ποιότητα αναφέρεται στην κάλυψη των αναγκών του καταναλωτή, στην εσωτερική διαδικασία παρακολούθησης της παραγωγής των προϊόντων / υπηρεσιών, στην οργάνωση της διαδικασίας παραγωγής και φυσικά στην κατάλληλη σήμανσή τους ώστε να ενδυναμωθεί και να διευκολυνθεί η προώθηση τους στην αγορά. Η ποιότητα λοιπόν συνιστά τη σύνδεση των εσωτερικών διαδικασιών της παραγωγής και της οργάνωσης αυτής και αποτελεί τον ιδιαίτερο σύνδεσμο της επιχείρησης και των προϊόντων της με τον καταναλωτή, ενώ ταυτόχρονα η κατάλληλη σήμανση των προϊόντων συνιστά το επόμενο λογικό βήμα για τη δημιουργία ενός πρόσθετου εργαλείου σύνδεσης των προϊόντων της επιχείρησης με τον καταναλωτή στη 4

διαδικασία του μάρκετινγκ και ειδικότερα στην προσπάθεια μεγέθυνσης του καταναλωτικού κοινού. Ο σύγχρονος αγροτικό τουρισμός από την άποψη της επιχειρηματικότητας οφείλει να στοχεύει και να βασίζεται στην ποιότητα, στην ικανοποίηση ειδικών αναγκών και σε ένα απαιτητικό καταναλωτικό κοινό. Υποχρεούται λοιπόν με έναν εθελοντικό, συστηματικό και εκ του συστάδην τρόπο να αναπτύξει συστήματα διοίκησης με ολική ποιότητα και συλλογικά συστήματα πιστοποίησης και σήμανσής της και με το μικρότερο δυνατό κόστος εφόσον το σχετικό μέγεθος των επιχειρήσεων του τομέα τις κατατάσσει στις πολύ μικρές & μικρές επιχειρήσεις. Συμπερασματικά η ποιότητα των παρεχόμενων προϊόντων & υπηρεσιών αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για το πέρασμα στο επόμενο λογικό βήμα επιχειρηματικής ανάπτυξης που είναι η κατάλληλή σήμανσή της και η χρήση αυτής της σήμανσης στις διαδικασίες του μάρκετινγκ των προϊόντων / υπηρεσιών της επιχείρησης. Σύμφωνα με τα παραπάνω η ποιότητα και η επακόλουθος σήμανση αυτής είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων που εφαρμόζονται σε μια επιχείρηση/οργανισμό, με στόχο την ικανοποίηση του πελάτη και την ταυτόχρονη ενεργοποίηση του δυναμικού της επιχείρησης / οργανισμού με το μικρότερο δυνατό κόστος. Οργάνωση της σήμανσης στις αγροτουριστικές επιχειρήσεις Η σήμανση έχει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για τις επιχειρήσεις του αγροτικού τουρισμού τα οποία εκπορεύονται από το συνήθως μικρό έως πολύ μικρό τους μέγεθος. Ο αγροτικός τουρισμός είναι μια μορφή επιχειρηματικότητας που δεν βασίζεται στην απασχόληση μεγάλου αριθμού εργατικού δυναμικού, αντίθετα είναι συνυφασμένος με επιχειρήσεις που χωρικά δραστηριοποιούνται στην ύπαιθρο, είναι από την άποψη του μεγέθους «οικογενειακές» και συνεπώς η εφαρμογή της ποιότητας και της σήμανσης αυτής απαιτεί διαφορετική προσέγγιση. Είναι μια διαδικασία που συχνά βγαίνει έξω από τις δυνατότητες ανάληψης του κόστους εφαρμογής μιας εξωτερικής πιστοποίησης και παρακολούθησης από αυτές τις επιχειρήσεις και απαιτεί ευέλικτες λύσεις οι οποίες σ ότι αφορά την ποιότητα και την σήμανσή της προσεγγίστηκαν πρακτικά με την εφαρμογή συστημάτων τοπικής ποιότητας και την ομαδική προσέγγιση στο ζήτημα της σήμανσης. Ωστόσο και στην ειδική περίπτωση των επιχειρήσεων του αγροτικού τουρισμού η διαδικασία διοικητικής εφαρμογής της ποιότητας & της σήμανσής της ακολουθεί μια 5

σειρά από διάδοχα βήματα που αποτελούν την κοινή οδό εφαρμογής σ όλες τις επιχειρήσεις ανεξαρτήτως μεγέθους: 1. Σχεδιασμός και σύμφωνη επιλογή των κριτηρίων ποιότητας που πρέπει να τηρούνται για το δικαίωμα χρήσης του σήματος, σχεδιασμός του ίδιου του σήματος. 2. Σχεδιασμός & επιλογή του φορέα και του τρόπου ελέγχου της επιχείρησης για την απονομή της σήμανσης. 3. Καθορισμός του περιοδικού επανέλεγχου για την διαρκή πιστοποίηση / ανανέωση του δικαιώματος χρήσης του σήματος. 4. Συμφωνητικό εφαρμογής του συστήματος. 5. Έλεγχος μέσα από την μελέτη της ανάδρασης μεταξύ του δίπολου επιχείρηση καταναλωτές, της επίπτωσης της χρήσης της σήμανσης και βελτίωση του συστήματος με στόχο την μεγιστοποίηση των ωφελειών και την συμπίεση του κόστους. 6. Προβολή προώθηση του σήματος. Πέρα από τα προαναφερθέντα γενικά στοιχεία της οργάνωσης του συστήματος ποιότητας πιστοποίησης σήμανσης, οι αγροτουριστικές επιχειρήσεις οφείλουν λόγω της ειδικής φύσης τους να παρακολουθούν και την περιβαλλοντική ποιότητα και την ποιοτική διαχείριση των προϊόντων και υπηρεσιών που μπορεί να προσφέρει η φύση. Η ποιότητα των προσφερόμενων προϊόντων & υπηρεσιών πρέπει να είναι κατ αναλογία μ αυτή που υπάρχει στη φύση και στα οικοσυστήματα που τη συνθέτουν και να επιδιώκεται η λεγόμενη οικοανάπτυξη. Για την επίτευξη του στόχου αυτού χρειάζεται ο συνδυασμός τόσο της γνώσης της φύσης και του περιβάλλοντος, δηλαδή του πεδίου των δυνατοτήτων που προσφέρεται από τη φύση και την περιβαλλοντική προστασία, όσο και των συστημάτων ποιότητας, πιστοποίησης και σήμανσης. Το κόστος της σήμανσης Το κόστος και το όφελος από την πιστοποίηση & χρήση της σήμανσης στον αγροτικό τουρισμό είναι ένα κρίσιμο ζήτημα. Γενικά το κόστος της σήμανσης εμπεριέχει την κάλυψη συντεχνιακών αναγκών, αναγκών αμοιβής τεχνογνωσίας και διεύρυνσης του πελατειακού μεριδίου σε ειδικότητες όπως αυτής των γεωτεχνικών, των οικονομολόγων, των επιστημόνων περιβάλλοντος κλπ. Έτσι ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στο πώς θα περιοριστεί και πως θα κατανεμηθεί το κόστος της σήμανσης στις αγροτουριστικές μονάδες, επειδή αυτές βαρύνονται από την αύξηση 6

ενός κόστους που δεν λειτουργεί εύκολα και κυρίως ανταποδοτικά σε σύντομο χρόνο για τους παραγωγούς / επιχειρηματίες του είδους. Η ομαδική προσέγγιση της εφαρμογής συστημάτων ποιότητας & σήμανσης αποτελεί μια καλή και δοκιμασμένη λύση στο πρόβλημα αντιμετώπισης του κόστους, αυξάνοντας την βιωσιμότητα / βιωσιμότητα των επιχειρήσεων. Προστιθέμενη αξία της σήμανσης Από την οπτική της ολοκληρωμένης και ανταγωνιστικής αγοράς η εφαρμογή συστημάτων ποιότητας, πιστοποίησης & σήμανσης αυτής διαμορφώνει μια σχέση αξιοπιστίας με τον καταναλωτή προσφέροντας καθαρά οφέλη σ όλους τους εταίρους στο σύστημα. Η σχέση αξιοπιστίας με τον καταναλωτή μπορεί να οδηγήσει σε μια αυξανόμενη ζήτηση και σε μια αναβαθμισμένη συμφωνία για την τιμή των προϊόντων & υπηρεσιών μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Αυτού του είδους οι συμφωνίες αποτελούν ένα νέο εργαλείο για την εξειδίκευση των αγορών. Ειδικότερα για την περίπτωση της εφαρμογής προγραμμάτων ανάπτυξης αγροτικού τουρισμού σε περιοχές υπό καθεστώς περιβαλλοντικής προστασίας σημαντική είναι η ενοποίηση των Συστημάτων Σήμανσης Ποιότητας και Περιβάλλοντος με την εφαρμογή Συστημάτων Περιβαλλοντικής ιαχείρισης, επειδή η ενοποίηση αυτή πέραν της μείωσης του κόστους για τους παραγωγούς / επιχειρηματίες, συνδυάζει την αύξηση των περιβαλλοντικών επιδόσεων, με την μείωση της κατανάλωσης ενέργειας, την αύξηση του βαθμού αξιοποίησης των πόρων, την αύξηση της ανακυκλωσιμότητας των προϊόντων, την μείωση των ρύπων και γενικά των αρνητικών προς το οικοσύστημα εκπομπών. Από την οπτική της λειτουργίας του μάρκετινγκ η ανωτέρω δυνητική ενοποίηση των συστημάτων σήμανσης ποιότητας & περιβαλλοντικής διαχείρισης δίνει νέες δυνατότητες και προσβάσεις στον ανταγωνισμό της αγοράς με όρους συνολικής ποιότητας, καθώς έχει διαπιστωθεί ότι ο καταναλωτής είναι διατιθέμενος να πληρώσει κάτι περισσότερο για προϊόντα / υπηρεσίες που δεν ρυπαίνουν το περιβάλλον και εντάσσονται σε μοντέλα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Μια σχετικά νέα για τα Ελληνικά δεδομένα πιστοποίηση & σήμανση για τον χώρο των μικρών πολύ μικρών επιχειρήσεων, είναι αυτή που συνδέεται με το κοινοτικό οικολογικό σήμα, γνωστό ως ecolabel και συνήθως έχει την γενική μορφή του πράσινου λουλουδιού. Η χρήση του σήματος ecolabel συνδέεται συνεπώς με μια περιβαλλοντική διαχείριση, όπως για παράδειγμα τέτοια διαχείριση στον τομέα του τουρισμού, καθώς η σήμανση αυτή μπορεί να αφορά όλα τα αναλώσιμα και τις 7

υποδομές της φιλοξενίας. Η στρατηγική του οικολογικού σήματος βρίσκεται στην επίδραση του στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος μέσα από τις προδιαγραφές των παραγόμενων προϊόντων, των χρησιμοποιούμενων προϊόντων και των προσφερόμενων υπηρεσιών. Οι προδιαγραφές αυτές έχουν επιδράσεις και στα κριτήρια με τα οποία, οι επιχειρήσεις αυτές (στην περίπτωσή μας οι αγροτουριστικές), επιλέγουν τις προμήθειές τους. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι όπως και οι υπόλοιπες σημάνσεις ποιότητας, το οικολογικό σήμα αποτελεί ένα ισχυρό διαφημιστικό εργαλείο και λειτουργεί σε όλα τα επίπεδα της αγοράς. Επηρεάζει ισχυρά τη διαδικασία και τις επιλογές παραγωγής προϊόντων & υπηρεσιών, συνδέεται με το εμπόριο, με τους πρωτογενείς και δευτερογενείς χρήστες προϊόντων και κατ αυτό τον τρόπο καλύπτει και την κατανάλωση αλλά και την παροχή υπηρεσιών. Στον τομέα της οικολογικής σήμανσης πρέπει να σημειωθεί ότι η χώρα έχει σχετικά ικανοποιητικές επιδόσεις. Σ αυτό βοήθησε αποτελεσματικά ο ΑΣΑΟΣ (ο ελληνικός φορέας απονομής οικολογικού σήματος) και το πρόγραμμα «Life Πράσινες Σημαίες» που συνδύασε κατά τον βέλτιστο τρόπο την αναγνώριση κοινού από τη προγενέστερη σήμανση ποιότητας και διαφημιστική καμπάνια της «Γαλάζιας Σημαίας». Συμπερασματικά από μια διεξοδική ανάλυση της διαδικασίας σήμανσης, πιστοποίησης, ποιότητας διαπιστώνεται ότι το κόστος για τις μεγάλες και μεσαίες μονάδες είναι ισχυρά ανταποδοτικό, ενώ για τις μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις η τακτική της ομαδικής προσέγγισης και της επιδότησης του κόστους ευνοεί την επιμήκυνση του χρόνου για την ένταξη του κόστους στην αγορά, αναδεικνύοντας την χρησιμότητα των συστημάτων σήμανσης. Έτσι η χρήση της σήμανσης οφείλει να αποτελεί τμήμα της στρατηγικής για τις προστατευόμενες περιοχές, σε σχέση με τις παραγωγικές δραστηριότητες, τις χρησιμοποιούμενες υποδομές για την προσφορά υπηρεσιών στον τομέα του αγροτικού τουρισμού. Η σήμανση και η πιστοποίηση μπορεί επίσης να συνδυαστεί και με άλλες εθελοντικές συμφωνίες με τοπικές ή περιφερειακού χαρακτήρα συλλογικές διαδικασίες και με την εταιρική και περιβαλλοντική ευθύνη. 1.3. Συστήματα Απονομής Οικολογικού Σήματος Στο κεφάλαιο αυτό θα αναπτυχθούν περιληπτικά οι εμπλεκόμενες έννοιες και προσδιορισμοί σχετικά με την βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού σε προστατευόμενες περιοχές, λόγω της ύπαρξης σημαντικού αριθμού τέτοιων περιοχών στην περιοχή 8

εφαρμογής του προγράμματος LEADER για την περίοδο 2007 2013 στον νομό Θεσσαλονίκης. Με στόχο την εφαρμογή βέλτιστων τεχνικών λύσεων κατά την πρόληψη και την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προέρχονται από τη λειτουργία των τουριστικών επιχειρήσεων και παράλληλα με την εφαρμογή συνολικών συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης, έχουν αναπτυχθεί σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο κατάλληλα οικολογικά σήματα ή σφραγίδες περιβαλλοντικής ποιότητας. Εκτιμάται ότι στην Ευρώπη λειτουργούν 30 έως 40 τέτοια σχήματα για τον τομέα του τουρισμού, ενδεικτικά αναφέρουμε το Nordic Ecolabelling (Σκανδιναβία), το Embel (Καταλονία Ισπανία), το Environmental Quality Seal Dehoga (Γερμανία), το Green Key ( ανία) και το Green Suitcase της Ένωσης Οικολογικού Τουρισμού στην Ευρώπη. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στον Κανονισμό 1980/2000 για το Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος (European Ecolabel), ο οποίος αποσκοπεί στο σχεδιασμό, παραγωγή και προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών που έχουν μειωμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις καθ όλη την διάρκεια του κύκλου ζωής τους καθώς και στην κατάλληλη ενημέρωση των καταναλωτών. Γενικά μπορεί να αναφερθεί ότι η ανάπτυξη ενός οικολογικού σήματος για τις τουριστικές επιχειρήσεις, ακολουθεί τα γενικά βήματα όπως αυτά αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο 1.2, με στοιχείο διαφοροποίησης τα παρακάτω τρία στάδια: 1. Προσδιορισμός των τεχνικών απαιτήσεων για την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών πιέσεων από τη λειτουργία των ξενοδοχειακών μονάδων και των τουριστικών επιχειρήσεων. 2. Καθορισμός κριτηρίων απονομής του οικολογικού σήματος. 3. Έλεγχος της διαχρονικής εφαρμογής των κριτηρίων απονομής αυτού. Η ανάπτυξη ενός τέτοιου συστήματος εξαρτάται και έχει άμεση σχέση με τις ιδιαιτερότητες του τουριστικού προορισμού ή της ευρύτερης περιοχής στην οποία αναφέρεται. Τα χαρακτηριστικά των ξενοδοχειακών μονάδων, το φυσικό, πολιτισμικό και κοινωνικό-οικονομικό περιβάλλον, το είδος των επισκεπτών αποτελούν ορισμένους από τους κρίσιμους παράγοντες που θα εξειδικεύσουν τα κριτήρια απονομής ενός συστήματος οικολογικού σήματος. Σε κάθε περίπτωση και ιδιαίτερα για την ελληνική πραγματικότητα ένα τέτοιο σύστημα θα πρέπει να βασίζεται σε κριτήρια που είναι αποτελεσματικά και εύκολο να εφαρμοστούν, που θα δίνουν έμφαση σε διαχειριστικά μέτρα και τεχνικές λύσεις με χαμηλό κόστος ενώ θα 9

συμβάλουν στην ανάδειξη των τοπικών χαρακτηριστικών και ιδιαιτεροτήτων του κάθε προορισμού. Αναγνωρίζοντας την ανάγκη για επέκταση του κοινοτικού συστήματος απονομής οικολογικού σήματος στον τομέα των υπηρεσιών και ειδικότερα στον τουριστικό τομέα και τη σημαντική συμβολή του στην προστασία του περιβάλλοντος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προχώρησε τον Απρίλιο του 2003 στην θέσπιση προδιαγραφών για την απονομή οικολογικού σήματος για τα τουριστικά καταλύματα. Ενδεικτικά, τα υποχρεωτικά κριτήρια έχουν ως εξής: Ενέργεια Τουλάχιστον 22% της ηλεκτρικής ενέργειας θα πρέπει να παράγεται από ανανεώσιμες πηγές, όταν υπάρχει πρόσβαση σ αυτές. Τουλάχιστον 23% της ηλεκτρικής ενέργειας που χρησιμοποιείται για θέρμανση χώρων και νερού χρήσης θα πρέπει να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Εάν δεν υπάρχει αυτόματος διακόπτης για να σβήνουν τα φώτα στο δωμάτιο, επισημάνσεις σε εμφανή θέση παροτρύνουν τους επισκέπτες να σβήνουν τα φώτα όταν εγκαταλείπουν τα δωμάτια Νερό Η παροχή νερού από τις βρύσες νερού και ντους δεν θα πρέπει να υπερβαίνουν τα 12 lt /min. Στους χώρους εξυπηρέτησης, υπάρχουν οι κατάλληλες πληροφορίες που να ενημερώνουν τον επισκέπτη πως μπορεί να συνεισφέρει στην εξοικονόμηση νερού από το τουριστικό κατάλυμα Ο επισκέπτης ενημερώνεται σχετικά με την τουριστική πολιτική του καταλύματος σύμφωνα με την οποία τα σεντόνια και οι πετσέτες αλλάζονται είτε αφού το ζητήσει είτε άπαξ την εβδομάδα για χαμηλής κατηγορίας καταλύματα. Όλα τα λύματα πρέπει να υπόκεινται σε επεξεργασία καθαρισμό πρίν την τελική τους διάθεση ή επενάχρηση σε δευτερεύουσες χρήσεις. Απορρυπαντικά-Απολυμαντικά Χρησιμοποιούνται μόνο όπου είναι αναγκαίο προκειμένου να πληρούνται οι προβλεπόμενες από το νόμο απαιτήσεις υγιεινής. Απορρίμματα & απόβλητα 10

Υπάρχουν επαρκή δοχεία ώστε οι επισκέπτες να έχουν την δυνατότητα να διαχωρίζουν τα απορρίμματα σύμφωνα με το τοπικό ή εθνικό σύστημα. Το προσωπικό διαχωρίζει τα επικίνδυνα απόβλητα και επιδιώκεται η κατάλληλη διάθεσή τους. Εκτός εάν απαιτείται από τη νομοθεσία, κανένα από τα ακόλουθα προϊόντα μιας χρήσης δεν χρησιμοποιούνται στα δωμάτια και τα εστιατόρια: είδη καλλωπισμού υγιεινής «μιας χρήσης», ποτήρια, πιάτα και μαχαιροπήρουνα. Άλλες υπηρεσίες Χώρος απαγόρευσης καπνίσματος υπάρχει σ όλους τους κοινόχρηστους χώρους. Επιπλέον, με τα υποχρεωτικά κριτήρια, υπάρχουν και προαιρετικά κριτήρια που πριμοδοτούν ένα τουριστικό κατάλυμα κατά την αίτησή του για απονομή οικολογικού σήματος, όπως η χρήση φωτοβολταϊκού ή αιολικού συστήματος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, η κατασκευή του κτιρίου με βάση τους κανόνες τις βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, η καλλιέργεια οικολογικών κήπων, η καταχώριση κατά EMAS ή ISO 14001 του ίδιου του καταλύματος και των προμηθευτών. Η απόκτηση οικολογικού σήματος ακολουθεί μία απαιτητική διαδικασία που περιλαμβάνει τόσο διαχειριστικές όσο και τεχνικές προσαρμογές που θα διέπουν τις εισροές, τις εκροές και τις διοικητικές διαδικασίες μίας ξενοδοχειακής επιχείρησης. Παράλληλα όμως, τα οφέλη που θα αποκομίσει ένα τέτοιο τουριστικό κατάλυμα είναι πολλαπλά και σημαντικά, βελτιώνοντας τις περιβαλλοντικές του επιδόσεις, μειώνοντας το λειτουργικό του κόστος αλλά και προσελκύοντας περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένους επισκέπτες και tour operators. Εικόνα 1.: Λογότυπος του Οικολογικού Σήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα Τουριστικά Καταλύματα 11

1.4. Η ευρωπαϊκή χάρτα για την βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού σε προστατευόμενες περιοχές. Η Αειφόρος ανάπτυξη και ο βιώσιμος τουρισμός έχουν καταστεί έννοιες του «σήμερα». Αυτές οι έννοιες είναι κεντρικά ζητήματα στο χώρο του σχεδιασμού και της διαχείρισης του τουρισμού, ιδίως σε προστατευόμενες περιοχές. Η Παγκόσμια Ένωση Προστασίας της Φύσης, I.U.C.N., έχει δικές της κατευθυντήριες γραμμές για το σχεδιασμό και τη διαχείριση σε προστατευόμενες περιοχές. Επίσης, διάφορες οργανώσεις και ομοσπονδίες έχουν δικές τους κατευθυντήριες γραμμές και βραβεία σε περιοχές που θέλουν να αναπτύξουν τον εαυτό τους και τον τουρισμό στην περιοχή κατά αειφόρο τρόπο. Μία από αυτές τις ομοσπονδίες είναι η Ομοσπονδία Europarc, που έχει δημιουργήσει τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τον Αειφόρο Τουρισμό σε Προστατευόμενες Περιοχές [European Charter For Sustainable Tourism (E.C.F.S.T.) in Protected Areas]. Ο Χάρτης παρέχει κατευθυντήριες γραμμές για την επίτευξη της αειφορίας σε μια περιοχή στην οποία συμπεριλαμβάνεται και ο αειφόρος τουρισμός. Περιλαμβάνει όλες τις κλίμακες της αειφορίας: οικονομική, οικολογική και κοινωνικο-πολιτιστική. Όταν μια περιοχή πληροί τα κριτήρια της Ομοσπονδίας τότε αυτή βραβεύεται με την ένταξή της στην ευρωπαϊκή χάρτα. Αυτό το οικολογικό σήμα μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως ένα σημαντικό μέρος της εικόνας της περιοχής. Η πρωτοβουλία για τη συγκρότηση του E.C.F.S.T. ελήφθη το 1995 από την Ομοσπονδία Europarc, και χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Τελική έκδοση του Χάρτη δημοσιεύθηκε το 2000 μετά από μακρύ σχεδιασμό και τη συνεργασία των δέκα πιλοτικών ευρωπαϊκών πάρκων και εκπροσώπων του τουριστικού κλάδου. Όταν ο Χάρτης δημοσιεύθηκε, 21 πάρκα από διαφορετικά μέρη της Ευρώπης υπέγραψαν μια δήλωση πρόθεσης ένταξης. Τα πρώτα πάρκα επαληθεύτηκαν και τους απονεμήθηκε το σήμα το 2001, και μέχρι το τέλος του έτους 2005 υπήρχαν 30 εθνικά πάρκα ή προστατευόμενες περιοχές που τους χορηγήθηκε το σήμα του Χάρτη. {Ο Χάρτης δεσμεύει τα συμβαλλόμενα μέρη για την εφαρμογή μιας τοπικής στρατηγικής για τον «αειφόρο τουρισμό» που ορίζεται ως κάθε μορφή: «της ανάπτυξης, της διαχείρισης ή της τουριστικής δραστηριότητας που διασφαλίζει την μακροπρόθεσμη προστασία και διατήρηση των φυσικών, πολιτιστικών και κοινωνικών πόρων και συμβάλλει σε μια θετική και ισότιμο τρόπο στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία των ατόμων που ζουν, εργάζονται ή διαμένουν σε προστατευόμενες περιοχές».} Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι κατά την εφαρμογή της διαδικασίας του χάρτη σε μια προστατευόμενη περιοχή, η 12

υπεύθυνη αρχή πρέπει να κάνει διάγνωση των αναγκών της περιοχής (ευκαιρίες και προβλήματα). Επίσης πρέπει να εξασφαλιστεί σ όλη την περιοχή, η συμμετοχή των τοπικών εταίρων για την διαδικασία του σχεδιασμού της ανάπτυξης. Αυτό βοηθά στο να βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος για την ανάπτυξη του τουρισμού στην περιοχή, στο μέλλον. Οι κύριες προϋποθέσεις που πρέπει να πληροί μια περιοχή για να πάρει του σήμα του Ευρωπαϊκού Χάρτη είναι: Να αποδέχεται τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης, όπως ορίζονται στο Χάρτη. Η περιοχή πρέπει επίσης να προσαρμόσει αυτές τις αρχές στις τοπικές συνθήκες. Να εξασφαλίσει την ενεργό συμμετοχή των τοπικών εταίρων και όλων όσων εμπλέκονται με τον τουρισμό, μέσα και έξω από την προστατευόμενη περιοχή, στην ανάπτυξη και τη διαχείριση της περιοχής. Να καθοριστεί μια πενταετής στρατηγική για την αειφόρο ανάπτυξη του τουρισμού στην περιοχή. Να παρουσιάσει τη στρατηγική με τη μορφή ενός σχεδίου δράσης (Αυτό περιλαμβάνει τα ζητήματα της προστασίας και βελτίωσης της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, τη βελτίωση της ποιότητας της εμπειρίας του τουρισμού, την ευαισθητοποίηση του κοινού, την ανάπτυξη του τουρισμού, ειδικά για την περιοχή, την επιμόρφωση του προσωπικού και τοπικούς εταίρους, την προστασία και τη στήριξη της ποιότητας της ζωής για τους ντόπιους, την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη, τον έλεγχο της ροής των τουριστών). Μετά την εκπλήρωση αυτών των καθηκόντων περιοχή αξιολογείται και εάν έχει εκπληρώσει με επιτυχία τα κριτήρια, λαμβάνει το σήμα του Χάρτη. Η περιοχή πρέπει να παρακολουθεί και να αξιολογεί κατά τη διάρκεια της πενταετούς περιόδου τα αποτελέσματα της στρατηγικής της. Μετά την πενταετή περίοδο η περιοχή αξιολογείται εκ νέου και θα πρέπει να διαθέτει νέα στρατηγική και σχέδιο δράσης για τα επόμενα πέντε χρόνια. 13

Εικόνα 2.: Λογότυπος του Ευρωπαϊκού Χάρτη για τον Αειφόρο Τουρισμό σε Προστατευόμενες Περιοχές. 1.5. Το Ευρωπαϊκό ίπλωμα Προστατευόμενων Περιοχών «Το Ευρωπαϊκό ίπλωμα Προστατευόμενων Περιοχών ιδρύθηκε το 1965 και απονέμεται σε προστατευόμενες περιοχές φυσικές ή ημι-φυσικές εξαιρετικού ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος από την άποψη της διατήρησης των βιολογικών, γεωλογικών ή της ποικιλίας του τοπίου και οι οποίες έχουν το κατάλληλο καθεστώς προστασίας.» (Συμβούλιο της Ευρώπης 2006). Αυτή τη στιγμή σε πάνω από 60 περιοχές σε 23 χώρες στην Ευρώπη έχει χορηγηθεί από Ευρωπαϊκό ίπλωμα. Το ίπλωμα απονέμεται σε περιοχές που οι διαχειριστές τους αναγνωρίζουν τη σημασία τους σε ευρωπαϊκό επίπεδο και τις διαχειρίζονται με όρους ποιότητας. Το Ευρωπαϊκό ίπλωμα απονέμεται για μια περίοδο πέντε ετών και η περιοχή μπορεί να το ανανεώσει και μετά τα πέντε χρόνια. Το ίπλωμα συνήθως περιλαμβάνει και συστάσεις. Ο στόχος των συστάσεων αυτών είναι να ενθαρρύνει τους διαχειριστές και αρχές να προωθήσουν μια οικολογικά βιώσιμη διαχείριση και υψηλό επίπεδο προστασίας στην περιοχή. Η ιδέα ότι το δίπλωμα απονέμεται μόνο για περίοδο πέντε ετών βοηθά τους διαχειριστές και οι αρχές στις αποφάσεις τους; οι αποφάσεις θα λαμβάνονται με τον συνυπολογισμό των οικολογικών αξιών της προστατευόμενης περιοχής. Η διαδικασία απονομής του ιπλώματος περιλαμβάνει την αξιολόγηση της προστατευόμενης περιοχής από ειδικούς και ετήσιες τακτικές εκθέσεις που πρέπει να είναι γραπτές. Εικόνα 3.: Λογότυπος του Ευρωπαϊκού ιπλώματος για τις προστατευόμενες περιοχές (Συμβούλιο της Ευρώπης, 2006). 14

2. Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 2.1. Πλαίσιο τουριστικής ανάπτυξης 2.1.1. Το γενικό πλαίσιο της ανάπτυξης του τουρισμού στην Ελλάδα Ο τουρισμός αποτελεί πλέον μία από τις πιο σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες σε παγκόσμιο επίπεδο. Η αύξησή του υπήρξε ραγδαία κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα, ενώ αναμένεται να αποτελέσει τη σημαντικότερη οικονομική δραστηριότητα για το μέλλον. Ο τουρισμός αναπτύσσεται σε περιοχές που έχουν τις δυνατότητες να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Σε περιοχές, όπως η Μεσόγειος και η χώρα μας, τα θέλγητρα που προσελκύουν κατά κύριο λόγο τον τουρισμό είναι το φυσικό περιβάλλον και η πολιτισμική κληρονομιά που αποτελούν και τους τουριστικούς πόρους. Η ανάπτυξη του τουρισμού σε μια περιοχή και το είδος της τουριστικής ανάπτυξης που ακολουθεί εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά των τοπικών πόρων, τα οποία και προσδιορίζουν ως ένα βαθμό τις δυνατότητες αλλά και τους περιορισμούς για την τουριστική ανάπτυξη ενός τόπου. Η εντατικοποίηση της τουριστικής βιομηχανίας, η διάχυση και ανάπτυξή της σε νησιά, παραδοσιακούς οικισμούς και πόλεις, σε παράκτιες και ορεινές περιοχές και σε περιοχές με ιδιαίτερη οικολογική αξία και ευαισθησία, έχουν εστιάσει το ενδιαφέρον όχι μόνο στα οφέλη από τον τουρισμό αλλά και στις πιέσεις και τα προβλήματα που δημιουργεί σ έναν τόπο. Τα προβλήματα αυτά επιτείνονται και λόγω της αδυναμίας ελέγχου και ορθολογικής οργάνωσης της ανάπτυξης του τουρισμού. Σε κάθε περίπτωση, ως ένα βαθμό οι οποιεσδήποτε επιπτώσεις εξαρτώνται από τα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης περιοχής (φυσικό, δομημένο, κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό περιβάλλον) καθώς και από το είδος της ασκούμενης τουριστικής δραστηριότητας. Η τουριστική ανάπτυξη λοιπόν μπορεί να συμβάλλει θετικά ή αρνητικά στη φύση, στην πολιτισμική κληρονομιά και στο δομημένο περιβάλλον γενικότερα. Έχει αποδειχθεί ότι η υποβάθμιση των πόρων θέλγητρων ενός προορισμού μπορεί να επέλθει από την ίδια την «άμετρη» ανάπτυξη των υποδομών του τουρισμού, είτε από την προσέλκυση άλλου ανεπιθύμητου τύπου επισκεπτών. Και στις δύο περιπτώσεις ο συγκεκριμένος τουριστικός προορισμός μπορεί να οδηγηθεί σε παρακμή. 15