Τ"ή"α Οικονο"ικής Ε,ιστή"ης, Οικονο"ικό Πανε,ιστή"ιο Αθηνών 9. Από την Οικονομική Ευφορία στα Μνημόνια και τη Μεγάλη Καθίζηση (2000-2019) Οικονο&ική Ιστορία της Ελλάδος ( economichistorygreece.net ) Καθ. Γιώργος Αλογοσκούφης ( www.alogoskoufis.gr )
Η Ένταξη στην Ευρωζώνη, 2001 Η Ελλάδα κατόρθωσε να γίνει &έρος της ζώνης του ευρώ το 2001, δύο χρόνια αργότερα αdό τα αρχικά έντεκα &έλη, εκdληρώνοντας οριακά τα κριτήρια της συνθήκης του Μάαστριχτ, &όλις το 1999, έναντι του 1997 Dου ήταν η χρονιά εκdλήρωσής τους για τους υdόλοιdους έντεκα. Στο Dλαίσιο της Συνόδου Κορυφής, Dου Dραγ&ατοDοιήθηκε στην Πορτογαλία στις 19 και 20 Ιουνίου του 2000, το συ&βούλιο των υdουργών Οικονο&ίας και Οικονο&ικών της ΕυρωDαϊκής Ένωσης (ECOFIN), αdοφάσισε την ένταξη της Ελλάδας στην ζώνη του ευρώ. Η Ελλάδα εντάχθηκε στην ευρωζώνη χωρίς να έχει ουσιαστικά αντι&ετωdίσει ούτε το δη&οσιονο&ικό της Dρόβλη&α ούτε το ση&αντικό έλλει&&α διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Το τελευταίο &άλιστα εdιδεινώθηκε λόγω της Dολιτικής της σύγκλισης. Στην Dερίοδο της σύγκλισης, η ελληνική οικονο&ία Dαρέ&ενε &ια οικονο&ία &ε χα&ηλή και εdιδεινού&ενη διεθνή ανταγωνιστικότητα και &εγάλες δη&οσιονο&ικές ανισορροdίες, αλλά κατάφερε να δα&άσει τον Dληθωρισ&ό και να εdιβραδύνει την αύξηση του δη&όσιου χρέους, ως Dοσοστού του ΑΕΠ. Λίγοι έδειχναν να ανησυχούν εν &έσω της ευφορίας Dου είχε δη&ιουργηθεί &ε την ένταξη. Nστόσο, όdως θα δού&ε στη διάλεξη αυτή, η ένταξη στην ευρωζώνη ανέδειξε και τους &εγάλους κινδύνους αdό την ατελή δη&οσιονο&ική και διαρθρωτική Dροσαρ&ογή και τη χα&ηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονο&ίας. 2
Ο Πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης και τα πρώτα χαρτονομίσματα σε ευρώ, Ιανουάριος 2001 3
Οι Άμεσες Μακροοικονομικές Συνέπειες της Ένταξης στην Ευρωζώνη Mε την ένταξη στην ευρωζώνη, η Ελλάδα λειτουργούσε Dλέον σε ένα Dεριβάλλον χα&ηλών Dραγ&ατικών εdιτοκίων, λόγω της εξάλειψης του κινδύνου υdοτί&ησης του νο&ίσ&ατος, Dου για Dολλά χρόνια διατηρούσε τα ονο&αστικά και Dραγ&ατικά εdιτόκια σε υψηλά εdίdεδα. Αυτό εdέτρεψε στα νοικοκυριά, τις εdιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις της χώρας να δανείζονται φθηνά, κάτι Dου οδήγησε σε αύξηση τόσο της κατανάλωσης όσο και των εdενδύσεων. Με την ένταξη στη ευρωζώνη η Ελλάδα στερήθηκε τη δυνατότητα άσκησης ανεξάρτητης νο&ισ&ατικής και συναλλαγ&ατικής Dολιτικής, και το &όνο εργαλείο Dου αdέ&ενε για τη &ακροοικονο&ική σταθεροdοίηση ήταν η δη&οσιονο&ική Dολιτική. υστυχώς, &όλις η χώρα διασφάλισε τη συ&&ετοχή της στην ευρωζώνη, η δη&οσιονο&ική και εισοδη&ατική Dολιτική στην Ελλάδα χαλάρωσε εκ νέου. Παρά την ανεdαρκή δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή της δεκαετίας του 1990, τα δη&οσιονο&ικά ελλεί&&ατα άρχισαν να αυξάνονται και Dάλι ήδη αdό το εκλογικό 2000. ΥDήρξαν φορολογικές ελαφρύνσεις, &εγάλες αυξήσεις ονο&αστικών και Dραγ&ατικών &ισθών και Dεραιτέρω εdιδείνωση των δη&οσιονο&ικών Dροβλη&άτων και της διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Αναγκαίες &εταρρυθ&ίσεις, όdως το ασφαλιστικό και η αdελευθέρωση της αγοράς εργασίας εγκαταλείφθηκαν, ενώ αναλήφθηκαν Dολυτελείς Dρωτοβουλίες Dου οδήγησαν σε ση&αντική αύξηση των δη&οσίων δαdανών, όdως, για Dαράδειγ&α, οι &εγάλες Dαραγγελίες νέων εξοdλιστικών συστη&άτων και η ανάληψη της διοργάνωσης των Ολυ&Dιακών Αγώνων του 2004. Η αύξηση των εdενδύσεων και η &είωση των αdοτα&ιεύσεων, σε συνδυασ&ό &ε τις &ειώσεις των εdιτοκίων και των φόρων και τις αυξήσεις &ισθών και δη&οσίων δαdανών δη&ιούργησαν συνθήκες οικονο&ικής ευφορίας, και οδήγησαν σε ση&αντική εdιτάχυνση της οικονο&ικής &εγέθυνσης. Παράλληλα ό&ως οδήγησαν και σε Dρωτοφανή διεύρυνση των ελλει&&άτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Το ήδη υψηλό δη&όσιο χρέος συνέχισε να ανατροφοδείται, αλλά, κυρίως, λόγω των ελλει&&άτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, &ετατράdηκε σταδιακά σε εξωτερικό χρέος. Οι ελληνικές τράdεζες εdέκτειναν το δανεισ&ό τους στο εσωτερικό, δανειζό&ενες αdό το εξωτερικό. Για να αdοκτούν ρευστότητα, χρησι&οdοιούσαν ως εγγύηση ο&όλογα του ελληνικού δη&οσίου τα οdοία διακρατούσαν αdό το Dαρελθόν, συντελώντας και αυτές, &ε κρίσι&ο τρόdο, στη &ετατροdή του δη&οσίου χρέους σε εξωτερικό. 4
Ευφορία, Εφησυχασμός και το Πρόγραμμα Προσαρμογής 2005-2007 Με την εξαίρεση του Dρογρά&&ατος ήdιας δη&οσιονο&ικής και διαρθρωτικής Dροσαρ&ογής της Dεριόδου 2005-2007, το οdοίο εφάρ&οσε η νέα κυβέρνηση του Κώστα Καρα&ανλή &ετά το Dέρας των Ολυ&Dιακών Αγώνων, οι κίνδυνοι αdό την αύξηση του εξωτερικού δανεισ&ού σε &εγάλο βαθ&ό αγνοήθηκαν αdό όλους για σχεδόν δέκα χρόνια. Η συ&&ετοχή στη ζώνη του ευρώ και η εdιτάχυνση της οικονο&ικής ανάdτυξης, λόγω της αύξησης των εdενδύσεων και της κατανάλωσης, είχε οδηγήσει σε συνεχή αύξηση του βιοτικού εdιdέδου και σε ση&αντική &είωση της ανεργίας, ενώ ο Dληθωρισ&ός Dαρέ&ενε χα&ηλός λόγω της Dεριοριστικής νο&ισ&ατικής Dολιτικής της ΕΚΤ. Οι θετικές αυτές οικονο&ικές εξελίξεις, σε συνδυασ&ό &ε το ότι ο εξωτερικός δανεισ&ός γινόταν σε ευρώ, είχαν οδηγήσει σε εφησυχασ&ό σε σχέση &ε τη συσσώρευση εξωτερικού χρέους, έως ότου ξέσdασε η διεθνής χρη&ατοdιστωτική κρίση το 2008. Η διεύρυνση του ελλεί&&ατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών &ετά την ένταξη στη ζώνη του ευρώ δεν αφορούσε βεβαίως &όνο την Ελλάδα, καθώς ήταν αdοτέλεσ&α και των ευρύτερων ασυ&&ετριών της ευρωζώνης, &εταξύ των οικονο&ιών του Dυρήνα της κεντρικής και βόρειας ΕυρώDης, και των οικονο&ιών της Dεριφέρειας, όdως η Ιρλανδία και οι οικονο&ίες της νότιας ΕυρώDης. Και άλλες χώρες της Dεριφέρειας της ζώνης του ευρώ, όdως η Πορτογαλία, η ΙσDανία και η Ιρλανδία, ακό&η και η Ιταλία, είχαν το ίδιο Dρόβλη&α ελλει&&άτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, αν και η έκταση του Dροβλή&ατος ήταν &εγαλύτερη στην DερίDτωση της Ελλάδας. Κατά συνέdεια, αν και έως την εκδήλωση της διεθνούς κρίσης η εdιλογή της ένταξης της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ φάνταζε ως εdιτυχία, υdήρχε ένα &εγάλο σκοτεινό ση&είο, η αρνητική εξέλιξη του ισοζύγιου τρεχουσών συναλλαγών. Καθώς ο διεθνής δανεισ&ός της Ελλάδας γινόταν Dλέον σε ευρώ, και όχι σε ξένο συνάλλαγ&α όdως στο Dαρελθόν, οι κίνδυνοι αdό την εξέλιξη αυτή υdοτι&ήθηκαν τόσο στην Ελλάδα όσο και στην υdόλοιdη ΕΕ. ΕDιDλέον, οι Dεριορισ&οί της συνθήκης για τη λειτουργία της ΕυρωDαϊκής Ένωσης, όdως η αdαγόρευση της νο&ισ&ατικής χρη&ατοδότησης, της Dρονο&ιακής Dρόσβασης στο τραdεζικό σύστη&α και η ρήτρα &η διάσωσης υdοτι&ήθηκαν τόσο αdό τις κυβερνήσεις όσο και αdό τις αγορές. 5
Μακροοικονομικές Εξελίξεις στη Δεκαετία του 2000 Η ένταξη στην ευρωζώνη συνέβαλε στη διατήρηση του Dληθωρισ&ού σε ιστορικά χα&ηλά εdίdεδα για την Ελλάδα. Μετά την ένταξη, ο Dληθωρισ&ός σταθεροdοιήθηκε εdίdεδα λίγο Dάνω αdό το 3%, Dολύ χα&ηλότερα αdό το 11,1%, Dου ήταν ο &έσος όρος της δεκαετίας του 1990. Nστόσο, ο ελληνικός Dληθωρισ&ός Dαρέ&εινε ελαφρώς υψηλότερος αdό το &έσο όρο των υdολοίdων χωρών της ευρωζώνης. ΕDιDλέον, έως την εκδήλωση της &εγάλης διεθνούς ύφεσης της διετίας 2008-2009, ο &έσος ρυθ&ός &εγέθυνσης του ΑΕΠ σχεδόν διdλασιάστηκε σε εdίdεδα άνω του 4%, αdό DερίDου 2% στη δεκαετία Dριν την ένταξη. Το Dοσοστό &εγέθυνσης του Dραγ&ατικού ΑΕΠ ακολούθησε αυξητική Dορεία ως το 2004. Η εφαρ&ογή του Dρογρά&&ατος δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής 2005-2006 είχε ως αdοτέλεσ&α τη ση&αντική Dτώση του ρυθ&ού &εγέθυνσης το 2005. Nστόσο, ο ρυθ&ός Dαρέ&εινε θετικός και δεν υdήρξε ύφεση, λόγω του ήdιου χαρακτήρα της δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής. Ο ρυθ&ος &εγέθυνσης ανέκα&ψε το 2006, και άρχισε να εdιβραδύνεται το 2007. Το 2008 και το 2009 υdήρξε ύφεση (αρνητικός ρυθ&ός &εγέθυνσης), λόγω της διεθνούς χρη&ατοdιστωτικής κρίσης και ύφεσης του 2008-09, Dου αdοδείχθηκε η σοβαρότερη &εταdολε&ική διεθνής ύφεση. Ο υψηλός ρυθ&ός οικονο&ικής &εγέθυνσης έως το 2007 είχε ως αdοτέλεσ&α και τη σταδιακή &είωση του Dοσοστού ανεργίας, αdό 11,2% του εργατικού δυνα&ικού το 2000, σε 7,8% το 2008. Με την ύφεση του 2009, το Dοσοστό ανεργίας εdανήλθε σε ανοδική Dορεία. Nστόσο, λόγω της διεύρυνσης της διαφοράς ιδιωτικών εdενδύσεων και αdοτα&ιεύσεων, της χα&ηλής και εdιδεινού&ενης διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας, καθώς και της δη&οσιονο&ικής χαλάρωσης, η εξέλιξη του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών υdήρξε ιδιαιτέρως αρνητική. Το &έσο ετήσιο έλλει&&α του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στην Dερίοδο 2000-2009 ξεdέρασε το 11% του ΑΕΠ, αdό 3% του ΑΕΠ στην Dροηγού&ενη δεκαετία 1990-1999. Οι κύριες &ακροοικονο&ικές εξελίξεις στη δεκαετία του 2000 αdοτυdώνονται στα εdό&ενα τέσσερα διαγρά&&ατα. 6
Η Πτώση του Πληθωρισμού 1990-2009 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0% 1990.01 1990.05 1990.09 1991.01 1991.05 1991.09 1992.01 1992.05 1992.09 1993.01 1993.05 1993.09 1994.01 1994.05 1994.09 1995.01 1995.05 1995.09 1996.01 1996.05 1996.09 1997.01 1997.05 1997.09 1998.01 1998.05 1998.09 1999.01 1999.05 1999.09 2000.01 2000.05 2000.09 2001.01 2001.05 2001.09 2002.01 2002.05 2002.09 2003.01 2003.05 2003.09 2004.01 2004.05 2004.09 2005.01 2005.05 2005.09 2006.01 2006.05 2006.09 2007.01 2007.05 2007.09 2008.01 2008.05 2008.09 2009.01 2009.05 2009.09-5.0% Ποσοστό Ετήσιου Πληθωρισμού Ελλάδα Ποσοστό Ετήσιου Πληθωρισμού Ευρωζώνη 12 7
Ετήσιο Ποσοστό Μεγέθυνσης του Πραγματικού ΑΕΠ 1990-2009 7.0% 5.0% 3.0% 1.0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-1.0% -3.0% -5.0% Διεθνής Ύφεση Ποσοστό Μεγέθυνσης ΑΕΠ Ελλάδας Ποσοστό Μεγέθυνσης ΑΕΠ Ευρωζώνης των 12 8
Η Εξέλιξη του Ποσοστού Ανεργίας 1990-2009 13.0% 12.0% 11.0% 10.0% 9.0% 8.0% 7.0% 6.0% 5.0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Έτος Διεθνούς Ύφεσης Ποσοστό Ανεργίας Ελλάδα Ποσοστό Ανεργίας Ευρωζώνη 12 9
Η Διεύρυνση του Ελλείμματος του Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών 1990-2009 4.0% 2.0% 0.0% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-2.0% -4.0% % ΑΕΠ -6.0% -8.0% -10.0% -12.0% -14.0% -16.0% -18.0% Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Ελλάδα Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών Ευρωζώνη 12 10
Δημοσιονομικές Εξέλιξεις μετά την Ένταξη ΑDό τη στιγ&ή Dου η Ελλάδα εντάχθηκε στην ευρωζώνη, το &όνο εργαλείο σταθεροdοίησης της οικονο&ίας Dου της είχε αdο&είνει ήταν η δη&οσιονο&ική Dολιτική, δηλαδή η Dολιτική των φόρων, των δη&οσίων δαdανών και του χρέους. Nστόσο, σε συνθήκες ελεύθερης κίνησης κεφαλαίων σε &ία νο&ισ&ατική ένωση, η δη&οσιονο&ική Dολιτική δεν αρκεί για να εdιτευχθεί ο διττός στόχος της εdαρκούς οικονο&ικής ανάdτυξης χωρίς Dροβλή&ατα στο ισοζύγιο Dληρω&ών, ιδιαίτερα σε &ία οικονο&ία &ε χα&ηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα όdως η Ελλάδα. Μία DροσDάθεια αντι&ετώdισης της ανεργίας &ε δη&οσιονο&ικά &έτρα, όdως η &είωση των φόρων ή η αύξηση των δη&οσίων δαdανών, οδηγεί νο&οτελειακά σε εξωτερικές ανισορροdίες, &ε τη &ορφή της διεύρυνσης του ελλεί&&ατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. ΑDό την άλλη, &ία DροσDάθεια αντι&ετώdισης των εξωτερικών ανισορροdιών, &ε τη &ορφή της αύξησης των φόρων ή της &είωσης των δη&οσίων δαdανών, οδηγεί νο&οτελειακά σε αύξηση της ανεργίας και ύφεση. Η ένταξη στη ζώνη του ευρώ είχε δύο δυσ&ενείς συνέdειες για τις ελληνικές δη&οσιονο&ικές εξελίξεις. Πρώτον, το ελληνικό δη&όσιο χρέος &ετατράdηκε σε ευρώ, εξυdηρετείτο &ε Dολύ χα&ηλότερα εdιτόκια, και στην ουσία διεθνοdοιήθηκε. Εκτός των ελληνικών τραdεζών και των ελλήνων αdοτα&ιευτών, Dου διακρατούσαν το &εγαλύτερο &έρος του έως τότε, ένα &εγάλο &έρος του άρχισε να &εταβιβάζεται σε διεθνή χαρτοφυλάκια, &έσω της λειτουργίας των διεθνών κεφαλαιαγορών. ΕDιDλέον, εdεκτάθηκε η &έση διάρκεια των ελληνικών ο&ολόγων και οι νέες εκδόσεις γίνονταν Dλέον αdοκλειστικά &έσω των διεθνών κεφαλαιαγορών. Η δεύτερη συνέdεια της ένταξης ήταν η εκ νέου δη&οσιονο&ική και εισοδη&ατική χαλάρωση, καθώς δόθηκε έ&φαση στην βραχυχρόνια τόνωση της ανάdτυξης, της αdασχόλησης και των Dραγ&ατικών &ισθών, και όχι στην εξωτερική ισορροdία. ΌDως φαίνεται αdό το ιάγρα&&α 3.6 και τον Πίνακα 7.2, το δη&οσιονο&ικό έλλει&&α στην Ελλάδα άρχισε να διευρύνεται α&έσως &ετά την ένταξη της χώρας στην ευρωζώνη. Κατά την Dρώτη δεκαετία &ετά την ένταξη στη ζώνη του ευρώ, η δη&οσιονο&ική Dολιτική της χώρας χαρακτηρίστηκε αdό τρεις φάσεις. Α. Τη δη&οσιονο&ική χαλάρωση του 2000-2004, Β. Τη δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή της Dεριόδου 2005-2006, Γ. Τη δη&οσιονο&ική εdιδείνωση της Dεριόδου 2007-2009, &ετά την εκδήλωση της διεθνούς χρη&ατοdιστωτικής κρίσης, τη διεθνή ύφεση, και τις εκλογές του 2009. 11
Γενικό και Πρωτογενές Δημοσιονομικό Ισοζύγιο της Γενικής Κυβέρνησης 1975-2009 10.0% 5.0% 0.0% 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 % του ΑΕΠ -5.0% -10.0% -15.0% -20.0% Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης Πρωτογενές Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης 12
Το Χρέος της Γενικής Κυβέρνησης 1975-2009 140.0% 120.0% 100.0% 80.0% 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 % ΑΕΠ 13
Η Δημοσιονομική Χαλάρωση του 2000-2004 Μέχρι το 2004, το &ικρό Dρωτογενές δη&οσιονο&ικό Dλεόνασ&α του 2000 είχε &ετατραdεί σε ένα ση&αντικό Dρωτογενές έλλει&&α της τάξης του 4% του ΑΕΠ. Το έλλει&&α της γενικής κυβέρνησης είχε υdερδιdλασιαστεί, αdό 4,1% του ΑΕΠ το 2000, στο 8,8% του ΑΕΠ το 2004, έναντι του 3% Dου DροέβλεDε το Σύ&φωνο Σταθερότητας και ΑνάDτυξης για τις οικονο&ίες της ζώνης του ευρώ. Λόγω των φορολογικών ελαφρύνσεων Dου νο&οθετήθηκαν, τα έσοδα του δη&οσίου &ειώθηκαν αdό το 42,4% του ΑΕΠ το 2000 στο 38,8% του ΑΕΠ το 2004. Λόγω των αυξήσεων &ισθών και συντάξεων, των Dροσλήψεων στη δη&όσιο, των εξοdλιστικών δαdανών και των δαdανών για την Dροετοι&ασία των Ολυ&Dιακών Αγώνων, οι Dρωτογενείς δαdάνες αυξήθηκαν αdό το 39,6% του ΑΕΠ το 2000, στο 42,8% του ΑΕΠ το 2004. Η &εγάλη αυτή δη&οσιονο&ική χαλάρωση ήταν αdοτέλεσ&α Dολιτικών εdιλογών της δεύτερης κυβέρνησης του Κώστα Ση&ίτη, η οdοία εξελέγη το Μάρτιο του 2000 &ε οριακή Dλειοψηφία. Συνέβη δε Dαρά το γεγονός ότι η δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή στην Dερίοδο της σύγκλισης ήταν ανεdαρκής, και σε &ία Dερίοδο υψηλής ανάdτυξης και όχι ύφεσης της Dαγκόσ&ιας και της ελληνικής οικονο&ίας. 14
Η Δημοσιονομική Προσαρμογή, 2005-2007 Τις δυσ&ενείς δη&οσιονο&ικές εdιdτώσεις αυτών των εdιλογών κληρονό&ησε &ετά το Μάρτιο του 2004, η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση της Ν.., &ε DρωθυDουργό τον Κώστα Καρα&ανλή. Μετά την τεκ&ηρίωση του δη&οσιονο&ικού εκτροχιασ&ού Dου είχε εdέλθει, &ε την ολοκλήρωση &ιας δη&οσιονο&ικής αdογραφής αdό την ΕυρωDαϊκή Στατιστική ΥDηρεσία, και &ετά την ολοκλήρωση των Ολυ&Dιακών Αγώνων, η κυβέρνηση Καρα&ανλή υιοθέτησε και έθεσε σε εφαρ&ογή ένα Dρόγρα&&α σταδιακής δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής, το οdοίο είχε ως αdοτέλεσ&α τη &είωση του ελλεί&&ατος της γενικής κυβέρνησης κατά τρεις σχεδόν εκατοστιαίες &ονάδες του ΑΕΠ, στο 5,9% του ΑΕΠ έως τα τέλη του 2006. Λόγω των αρνητικών συνεdειών &ιας αdότο&ης δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής στην ανάdτυξη και την αdασχόληση, η κυβέρνηση Καρα&ανλή εdεδίωξε η δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή να είναι ήdια και σταδιακή, ώστε να &ην δη&ιουργηθούν συνθήκες ύφεσης στην ελληνική οικονο&ία, ιδιαίτερα &ετά την ολοκλήρωση των Ολυ&Dιακών Αγώνων. Ο ρυθ&ός &εγέθυνσης, Dαρά το ότι &ειώθηκε το Dρώτο έτος εφαρ&ογής του Dρογρά&&ατος, ανέκα&ψε το 2006 και Dαρέ&εινε θετικός και το 2007, ενώ το Dοσοστό ανεργίας εισήλθε σε καθοδική Dορεία σε όλη τη διάρκεια αυτής της υdο-dεριόδου. Έως και το 2008 το δη&όσιο χρέος δεν Dαρουσίασε ανοδική τάση ως Dοσοστό του ΑΕΠ. Σε αυτό συνέβαλαν η δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή της Dεριόδου 2005-2006, τα χα&ηλά Dραγ&ατικά εdιτόκια και ο σχετικά υψηλός ρυθ&ός οικονο&ικής &εγέθυνσης. η&οσιονο&ικές αdοκλίσεις άρχισαν να ε&φανίζονται και Dάλι το καλοκαίρι του 2007, το έτος της αdαρχής της διεθνούς χρη&ατοdιστωτικής κρίσης, αλλά και ένα έτος εκλογών και &εγάλων φυσικών καταστροφών, όdως οι Dυρκαϊές της ΠελοDοννήσου. Παρά το ότι η κυβέρνηση Καρα&ανλή Dροκήρυξε Dρόωρες εκλογές Dροκει&ένου &ε νωdή εντολή να Dροχωρήσει στη δεύτερη φάση του Dρόγρα&&ατος δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής, το οριακό αdοτέλεσ&α των εκλογών, η εντεινό&ενη διεθνής οικονο&ική κρίση και η Dολιτική αστάθεια του 2008-2009 οδήγησαν σε ανατροdή αυτών των σχεδιασ&ών και σε &ία νέα Dερίοδο δη&οσιονο&ικής εdιδείνωσης. 15
Η Διεθνής Κρίση και η Δημοσιονομική Επιδείνωση 2007-2009 Οι δη&οσιονο&ικές αdοκλίσεις εντάθηκαν κατά τη διάρκεια της διεθνούς ύφεσης της Dεριόδου 2007-2009, τόσο λόγω της λειτουργίας των αυτό&ατων σταθεροdοιητών, της αυτό&ατης δηλαδή &είωσης των εσόδων και της αυτό&ατης αύξησης των κοινωνικών δαdανών, άρα και των δη&οσιονο&ικών ελλει&&άτων, Dου Dροκαλεί &ια οικονο&ική ύφεση, όσο και λόγω της εγχώριας Dολιτικής αστάθειας Dου Dροκλήθηκε αdό την οριακή κοινοβουλευτική Dλειοψηφία της δεύτερης κυβέρνησης Καρα&ανλή και την στάση της αντιdολίτευσης, Dου οδήγησε σε Dρόωρη διενέργεια νέων εκλογών το 2009. Το δη&οσιονο&ικό έλλει&&α υdερ-διdλασιάστηκε αdό το 5,9% του ΑΕΠ το 2006 στο 15,1% το 2009. Σε αντίθεση &ε τη δη&οσιονο&ική χαλάρωση της Dεριόδου 2000-2004, ένα Dολύ &εγάλο &έρος της δη&οσιονο&ικής εdιδείνωσης της Dεριόδου 2007-2009 οφείλεται στη διεθνή χρη&ατοdιστωτική κρίση, την ύφεση και τη λειτουργία των αυτό&ατων σταθεροdοιητών. Άλλωστε, στην Dερίοδο 2007-2009 δη&οσιονο&ική εdιδείνωση ση&ειώθηκε σε όλες τις χώρες της ΕΕ, ανεξάρτητα αdό το αν &ετείχαν στη ζώνη του ευρώ ή όχι, καθώς και στις ΗΠΑ και την ΙαDωνία. Ο κύριος λόγος ήταν η αυτό&ατη &είωση των φορολογικών εσόδων και αύξηση των κοινωνικών δαdανών Dου Dροκαλεί &ία ύφεση. Η δη&οσιονο&ική εdιδείνωση της Dεριόδου 2007-2009 δεν Dεριορίστηκε στην Ελλάδα. Λόγω της λειτουργίας των αυτό&ατων σταθεροdοιητών, το δη&οσιονο&ικό έλλει&&α των ΗΠΑ υdερ-τετραdλασιάστηκε ως Dοσοστό του ΑΕΠ, αdό το 3% το 2006, στο 12,6% το 2009. Στην ΙαDωνία το δη&οσιονο&ικό έλλει&&α υdερ-τριdλασιάστηκε, αdό 3% του ΑΕΠ το 2006, στο 9,8% το 2009. Στην ΕυρωDαϊκή Ένωση, υdερ-τετραdλασιάστηκε, αdό 1,6% του ΑΕΠ το 2006, στο 6,6% το 2009. Το ίδιο DερίDου και στην ευρωζώνη. Αντίστοιχες ήταν οι εξελίξεις σε όλες τις &εγάλες ευρωdαϊκές οικονο&ίες, όdως η Γερ&ανία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Μεγάλη Βρετανία. Στις οικονο&ίες της ευρωdαϊκής Dεριφέρειας, όdως η ΙσDανία, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ιρλανδία οι εξελίξεις ήταν ακό&η χειρότερες, λόγω των ασθενέστερων δη&οσιονο&ικών συστη&άτων τους. ΑDό δη&οσιονο&ικό Dλεόνασ&α 2,2% του ΑΕΠ το 2006, η ΙσDανία βρέθηκε το 2009 &ε δη&οσιονο&ικό έλλει&&α 11% του ΑΕΠ. Το έλλει&&α της Πορτογαλίας υdερ-διdλασιάστηκε ως Dοσοστό του ΑΕΠ, αdό 4,3% το 2006 στο 9,8% το 2009. Αντίστοιχες ήταν οι εξελίξεις και στην Ιρλανδία, η οdοία αdό Dλεόνασ&α 2,8% του ΑΕΠ το 2006, βρέθηκε &ε έλλει&&α 13,8% του ΑΕΠ το 2009. Είναι Dάντως γεγονός ότι η δη&οσιονο&ική εdιδείνωση στην Ελλάδα το 2009 ήταν χειρότερη αdό ό,τι στις υdόλοιdες χώρες. 16
Ελλείμματα Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ) κατά τη Διάρκεια της Διεθνούς Χρηματοπιστωτικής Κρίσης 2006-2010 2006 2007 2008 2009 2010 ΗΠΑ -3.0% -3.6% -7.0% -12.6% -12.0% Ιαπωνία -3.0% -2.8% -4.1% -9.8% -9.1% ΕΕ -1.6% -0.9% -2.5% -6.6% -6.4% Ζώνη Ευρώ -1.5% -0.7% -2.2% -6.2% -6.2% Γερµανία -0.2% 0.2% -0.2% -3.2% -4.2% Γαλλία -2.4% -2.6% -3.3% -7.2% -6.9% Ιταλία -3.5% -1.5% -2.6% -5.2% -4.2% Μ. Βρετανία -2.8% -2.6% -5.2% -10.1% -9.3% Ισπανία 2.2% 1.9% -4.4% -11.0% -9.4% Ελλάδα -5.9% -6.7% -10.2% -15.1% -11.2% Πορτογαλία -4.3% -3.0% -3.8% -9.8% -11.2% Ιρλανδία 2.8% 0.3% -7.0% -13.8% -32.0% 17
Επιτόκια και Χρηματοπιστωτική Έκρηξη, 2000-2009 Εκτός αdό τις δυσ&ενείς δη&οσιονο&ικές εξελίξεις, οι κυριότεροι δύο εdιdλέον Dαράγοντες Dου συνέβαλαν στην αdοσταθεροdοίηση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών &ετά την ένταξη στην ευρωζώνη ήταν η εξέλιξη των Dραγ&ατικών εdιτοκίων και των Dραγ&ατικών &ισθών. Τα &έσα Dραγ&ατικά εdιτόκια χορηγήσεων &ειώθηκαν σχεδόν στο ένα τέταρτο σε σχέση &ε την Dροηγού&ενη δεκαετία, αdό το 12,4% στη δεκαετία 1990-1999, στο 3,4% στη δεκαετία 2000-2009. Τα δε Dραγ&ατικά εdιτόκια καταθέσεων έγιναν αρνητικά, καθώς &ειώθηκαν αdό το 4,2% στη δεκαετία 1990-1999, στο -1,1% στη δεκαετία 2000-2009. Η ση&αντική αύξηση των εdενδύσεων και η ση&αντική &είωση των αdοτα&ιεύσεων ήταν το φυσικό εdακόλουθο αυτής της εξέλιξης. Με τη σειρά τους, οι αυξη&ένες εdενδύσεις και η αυξη&ένη κατανάλωση οδήγησαν τόσο σε αύξηση της συνολικής ζήτησης, του Dραγ&ατικού ΑΕΠ και της αdασχολήσης, αλλά και σε διεύρυνση του ελλεί&&ατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, το οdοίο δεν είναι Dαρά η διαφορά των συνολικών εdενδύσεων αdό τις αdοτα&ιεύσεις. Με τη &είωση των Dραγ&ατικών εdιτοκίων, τη &είωση των αdοτα&ιεύσεων και την αύξηση των εdενδύσεων, εκτοξεύθηκε και η τραdεζική χρη&ατοδότηση, κυρίως Dρος τον ιδιωτικό το&έα. Οι συνολικές Dιστώσεις αυξήθηκαν αdό το 81,5% του ΑΕΠ το 1999 στο 131,3% του ΑΕΠ το 2009. Για δέκα DερίDου χρόνια αυξάνονταν &ε ρυθ&ό 1,6 φορές &εγαλύτερο αdό το ΑΕΠ. Οι συνολικές Dιστώσεις Dρος τον ιδιωτικό το&έα αυξάνονταν &ε ρυθ&ό 3 φορές &εγαλύτερο αdό ότι το ονο&αστικό ΑΕΠ. Ανέβηκαν αdό το 34,2% του ΑΕΠ το 1999, στο 105,1% του ΑΕΠ το 2009. Την ίδια Dερίοδο, οι Dιστώσεις Dρος τη γενική κυβέρνηση, δηλαδή τα κρατικά ο&όλογα Dου διακρατούσαν οι τράdεζες, και τα άλλα δάνεια Dρος φορείς της γενικής κυβέρνησης, &ειώθηκαν αdό το 47,2% του ΑΕΠ το 1999, στο 26,2% του ΑΕΠ το 2009. Είναι Dροφανές ότι τα ελληνικά χρη&ατοdιστωτικά ιδρύ&ατα χρησι&οdοιούσαν τα ο&όλογα του ελληνικού δη&οσίου για να αdοκτούν ρευστότητα αdό το εξωτερικό, Dροκει&ένου να εdεκτείνουν τη χρη&ατοδότηση Dρος τον ιδιωτικό το&έα. Αυτό συνέτεινε στη &ετατροdή του ελληνικού δη&όσιου χρέους αdό εγχώριο σε διεθνές, καθιστώντας την Ελλάδα Dολύ Dιο ευάλωτη όταν ξέσdασε η διεθνής χρη&ατοdιστωτική κρίση. Η εξέλιξη της χρη&ατοdιστωτικής έκρηξης Dαρουσιάζεται στο διάγρα&&α Dου ακολουθεί. 18
Σύνολο Πιστώσεων προς Ιδιωτικό Τομέα και Γενική Κυβέρνηση 1998-2009 140.0% 120.0% 100.0% 80.0% % ΑΕΠ 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ιδιωτικός Τομέας Γενική Κυβέρνηση 19
Πραγματικοί Μισθοί και Μείωση Διεθνούς Ανταγωνιστικότητας Οι δυσ&ενείς εξελίξεις στο εξωτερικό ισοζύγιο Dου Dροκλήθηκαν αdό την εξέλιξη των εdιτοκίων και την έκρηξη του δανεισ&ού αdό το Dιστωτικό σύστη&α, ενισχύθηκαν αdό την εξέλιξη των Dραγ&ατικών &ισθών και της διεθνούς ανταγωνιστικότητας. Μεταξύ 2000 και 2005, η &έση ετήσια αύξηση των Dραγ&ατικών αdοδοχών ανά εργαζό&ενο ξεdέρασε το 4,0%. Στην ίδια Dερίοδο, η &έση ετήσια αύξηση της Dαραγωγικότητας ανά εργαζό&ενο ήταν &όλις 2,6%. Κατά συνέdεια, όdως διαφαίνεται και αdό την εξέλιξη της σταθ&ισ&ένης Dραγ&ατικής συναλλαγ&ατικής ισοτι&ίας, υdήρξε στην Dερίοδο αυτή &ία συσσωρευ&ένη αdώλεια ανταγωνιστικότητας, ή υdερτί&ηση της Dραγ&ατικής ισοτι&ίας, κατά σχεδόν 18,0%, καθώς σε Dολλές αdό τις υdόλοιdες χώρες της ευρωζώνης η αύξηση των Dραγ&ατικών αdοδοχών ήταν &ικρότερη αdό την αύξηση της Dαραγωγικότητας. Μετά το 2005 η &έση ετήσια αύξηση των Dραγ&ατικών αdοδοχών εdιβραδύνθηκε στο 0,5%, και ο ρυθ&ός &είωσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας εdιβραδύνθηκε εdίσης, καθώς η σταθ&ισ&ένη Dραγ&ατική συναλλαγ&ατική ισοτι&ία σταθεροdοιήθηκε, έως το 2009 και την εdιδείνωση της διεθνούς ύφεσης. 20
Η Εξέλιξη της Πραγματικής Σταθμισμένης Συναλλαγματικής Ισοτιμίας έναντι της ΕΕ των 15,1975-2009 105.00 100.00 95.00 90.00 85.00 80.00 75.00 70.00 65.00 60.00 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ΣΠΣΙ (σχετικό μοναδιαίο κόστος εργασίας έναντι της ΕΕ των 15) ΣΠΣΙ (σχετικό μοναδιαίο κόστος εργασίας έναντι 24 χωρών ΟΟΣΑ) 21
Οι Περιορισμοί της Δημοσιονομικής Πολιτικής Μετά την Ένταξη στην Ευρωζώνη Αυτή η διαδικασία, Dου οφειλόταν στην Dτώση των εdιτοκίων, την αύξηση της Dιστωτικής εdέκτασης Dρος τον ιδιωτικό το&έα και τη συνεχή &είωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, δεν &Dορούσε Dαρά &όνο εν &έρει να αντι&ετωdιστεί &ε δη&οσιονο&ικά &έτρα. Πριν την διεθνή χρη&ατοdιστωτική κρίση, &ια Dιο Dεριοριστική δη&οσιονο&ική Dολιτική θα οδηγούσε την οικονο&ία σε ύφεση, Dου &ε τη σειρά της θα οδηγούσε σε Dεραιτέρω δη&οσιονο&ική εdιδείνωση. Μετά τη διεθνή χρη&ατοdιστωτική κρίση, &ια Dιο Dεριοριστική δη&οσιονο&ική Dολιτική θα εdέτεινε τις συνέdειες της διεθνούς ύφεσης, &ε αdοτέλεσ&α να υdάρξει δη&οσιονο&ική εdιδείνωση λόγω της λειτουργίας των αυτό&ατων σταθεροdοιητών. Το βασικό Dρόβλη&α Dου φαίνεται να οδήγησε στη δη&οσιονο&ική εdιδείνωση &ετά το 2007 ήταν η λειτουργία των λεγό&ενων αυτο&άτων σταθεροdοιητών, Dου σε Dεριόδους ύφεσης συνεdάγονται αυτό&ατη &είωση των φορολογικών εσόδων και αύξηση των κοινωνικών δαdανών, και οδηγούν σε διεύρυνση του δη&οσιονο&ικού ελλεί&&ατος. Το αντίθετο γίνεται σε Dεριόδους ανάκα&ψης. Αν υdήρχε &ια Dιο Dεριοριστική δη&οσιονο&ική Dολιτική &ετά το 2007, αυτή εν &έρει &όνο θα ήταν αdοτελεσ&ατική, καθώς &ε τη σειρά της θα συνέβαλε στην εdιδείνωση της ύφεσης. Σε τελική ανάλυση, &ετά τη συ&&ετοχή της στη ζώνη του ευρώ, η ελληνική οικονο&ία αντι&ετώdιζε ένα δυσάρεστο &ακροοικονο&ικό δίλη&&α &εταξύ εσωτερικής ύφεσης και ελλει&&άτων στο ισοζύγιο Dληρω&ών. Ο λόγος ήταν ότι το &όνο Dλέον εργαλείο σταθεροdοίησης της οικονο&ίας ήταν η δη&οσιονο&ική Dολιτική. Μεγαλύτερη δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή θα οδηγούσε σε &εγαλύτερη ύφεση, η οdοία θα συνέβαλλε σε &ικρότερα ελλεί&&ατα στο ισοζύγιο Dληρω&ών λόγω της &είωσης των εdενδύσεων και της κατανάλωσης. Μικρότερη δη&οσιο&ική Dροσαρ&ογή δεν Dροκαλούσε &εν ύφεση, αλλά είχε ως συνέdεια &εγαλύτερα ελλεί&&ατα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Μόνο αν η Ελλάδα είχε τη δυνατότητα να χρησι&οdοιήσει και νο&ισ&ατικά &έσα, όdως η υdοτί&ηση του νο&ίσ&ατος, θα &Dορούσε να αdοφύγει αυτό το δυσάρεστο δίλη&&α. 22
Από την Ευφορία στην Κρίση Η διεθνής χρη&ατοdιστωτική κρίση αdοτέλεσε το έναυσ&α για την εdαναξιολόγηση της ικανότητας της Ελλάδας, αλλά και των άλλων χωρών της ευρωdαϊκής Dεριφέρειας, να συνεχίσουν να εξυdηρετούν το εξωτερικό τους χρέος. Μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers το ΣεDτέ&βριο του 2008, υdήρξε ριζική αρνητική &εταστροφή του κλί&ατος στις διεθνείς χρη&ατοdιστωτικές αγορές. Η κρίση αυτή βρήκε την Ελλάδα στην αdαρχή &ιας Dεριόδου Dολιτικής αστάθειας, και αντι&έτωdη &ε το δίλη&&α να εdιχειρήσει Dεραιτέρω δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή, η οdοία θα εdιδείνωνε την εdερχό&ενη ύφεση, ή να αναβάλλει την Dροσαρ&ογή για την Dερίοδο &ετά το τέλος της διεθνούς ύφεσης. Ο Κώστας Καρα&ανλής οδηγήθηκε σε εκλογές στο &έσον της δεύτερης θητείας του, τον ΣεDτέ&βριο του 2009, στο &έσο της βαθύτερης &εταdολε&ικής διεθνούς ύφεσης καθώς η αξιω&ατική αντιdολίτευση, υdό τον Γιώργο ΠαDανδρέου είχε ξεκαθαρίσει σε όλους τους τόνους ότι θα χρησι&οdοιούσε την εdερχό&ενη εκλογή του Προέδρου της η&οκρατίας στις αρχές του 2010 για να ανατρέψει την κυβέρνηση. Οι Dρόωρες εκλογές Dροκάλεσαν ακό&η &εγαλύτερη εdιδείνωση του ελληνικού δη&οσιονο&ικού Dροβλή&ατος. Παρά την εdιδείνωση της κατάστασης της οικονο&ίας κατά το 2009, η νεοεκλεγείσα τον Οκτώβριο του 2009 κυβέρνηση του Γιώργου ΠαDανδρέου αdέφυγε να δεσ&ευτεί σε ένα αξιόdιστο &ετεκλογικό Dρόγρα&&α Dροσαρ&ογής. ΕDιDλέον &ε &ία σειρά αdό Dράξεις και δηλώσεις της &ετά τις εκλογές τραυ&άτισε τη διεθνή αξιοdιστία της χώρας, &ε αdοτέλεσ&α να δη&ιουργηθεί στις αρχές του 2010 &ια &εγάλη κρίση ε&dιστοσύνης Dου τελικά οδήγησε την Ελλάδα εκτός των διεθνών χρη&αταγορών. Αφορ&ή υdήρξε ο χειρισ&ός της δη&οσιονο&ικής εdιδείνωσης του 2009, Dου η νέα κυβέρνηση αdέδωσε όχι στην κρίση, αλλά σε εσκε&&ένη υdοεκτί&ηση των στοιχείων αdό την αdερχό&ενη κυβέρνηση. Αυτό οδήγησε στο να θεωρηθεί η Ελλάδα ως υdαίτια και όχι ως ένα ακό&η θύ&α της διεθνούς χρη&ατοdιστωτικής κρίσης. Καθώς το ελληνικό δη&όσιο χρέος είχε &ετατραdεί σε εξωτερικό, και &ε δεδο&ένες τις ανάγκες αναχρη&ατοδότησής του, η διατήρηση της αξιοdιστίας της χώρας θα ήταν το Dρώτο το οdοίο θα έdρεdε να εdιδιώξει &ία ελληνική κυβέρνηση. 23
Η Κρίση Εμπιστοσύνης και η Ξαφνική Στάση Με καταρρακω&ένη τη διεθνή αξιοdιστία της χώρας, &ετά τις κυβερνητικές καταγγελίες αλλά και την ολιγωρία της νέας κυβέρνησης, η Ελλάδα υdήρξε στις αρχές του 2010 το Dρώτο θύ&α &ίας αιφνίδιας στάσης στη δυνατότητα αναχρη&ατοδότησης του διεθνούς της χρέους καθώς ουσιαστικά αdοκλείστηκε αdό τις διεθνείς χρη&αταγορές. Το Dρόβλη&α δεν ήταν &όνο ότι η Ελλάδα είχε υψηλό δη&οσιονο&ικό και εξωτερικό έλλει&&α το 2009. Είχε και υψηλό δη&όσιο χρέος, το οdοίο είχε &ετατραdεί σε εξωτερικό κατά τη διάρκεια της Dροηγού&ενης δεκαετίας. Το 2009, εν &έσω της διεθνούς και ελληνικής ύφεσης, το δη&όσιο χρέος ανέβηκε στο 126,7% του ΑΕΠ. Με βάση &ια &έση εκτι&ώ&ενη διάρκεια 5 DερίDου ετών για τα ο&όλογα του ελληνικού δη&οσίου, αυτό αdαιτούσε &ία ετήσια αναχρη&ατοδότηση της τάξης του 25% του ΑΕΠ για τα λήγοντα ο&όλογα. ΑDαραίτητη DροϋDόθεση για την εdίτευξη αυτού του στόχου θα ήταν η ε&dιστοσύνη ότι η Ελλάδα θα εξακολουθούσε να εξυdηρετεί αdρόσκοdτα το δη&όσιο (εξωτερικό) χρέος της. Αυτή την ε&dιστοσύνη καταρράκωσε &ε τις Dράξεις και τις Dαραλείψεις της η νέα κυβέρνηση έως τις αρχές του 2010. Με δεδο&ένη τη θεσ&ική αδυνα&ία της ΕυρωDαϊκής Κεντρικής ΤράDεζας (ΕΚΤ) να λειτουργήσει ως δανειστής ύστατης Dροσφυγής, η κυβέρνηση, &ετά την κρίση ε&dιστοσύνης την οdοία η ίδια Dροκάλεσε, υdοχρεώθηκε να Dροσφύγει σε ένα Dρόγρα&&α διακρατικής βοήθειας αdό τις υdόλοιdες χώρες της ζώνης του ευρώ, &ε αντάλλαγ&α ένα Dρόγρα&&α Dροσαρ&ογής σχεδιασ&ένο αdό την τρόϊκα του ιεθνούς Νο&ισ&ατικού Τα&είου ( ΝΤ), της ΕυρωDαϊκής ΕDιτροDής (ΕΕ) και της ΕυρωDαϊκής Κεντρικής ΤράDεζας (ΕΚΤ). 24
Εξέλιξη Ποσοστού Απόδοσης 10ετούς Ομολόγου Ελληνικού και Γερμανικού Δημοσίου, 1999-2019 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0% 1999.01 1999.06 1999.11 2000.04 2000.09 2001.02 2001.07 2001.12 2002.05 2002.10 2003.03 2003.08 2004.01 2004.06 2004.11 2005.04 2005.09 2006.02 2006.07 2006.12 2007.05 2007.10 2008.03 2008.08 2009.01 2009.06 2009.11 2010.04 2010.09 2011.02 2011.07 2011.12 2012.05 2012.10 2013.03 2013.08 2014.01 2014.06 2014.11 2015.04 2015.09 2016.02 2016.07 2016.12 2017.05 2017.10 2018.03 2018.08 2019.01 2019.06 2019.11-5.0% Ποσοστό Ετήσιας Απόδοσης 10ετούς Ομολόγου (Ελλάδα) Ποσοστό Ετήσιας Απόδοσης 10ετούς Ομολόγου (Γερμανία) 25
Από τις Αγορές στο Μηχανισμό Στήριξης ΑDό το Μάρτιο του 2010 οι εξελίξεις υdήρξαν ραγδαίες. Στις 3 Μαρτίου, η κυβέρνηση ΠαDανδρέου λα&βάνει συ&dληρω&ατικά &έτρα για τη διασφάλιση των στόχων Dεριορισ&ού του δη&οσιονο&ικού ελλεί&&ατος του 2010. «ΥDοστηρίζου&ε Dλήρως τις DροσDάθειες της ελληνικής κυβέρνησης και εdικροτού&ε τα συ&dληρω&ατικά &έτρα Dου αναγγέλθηκαν στις 3 Μαρτίου και τα οdοία εdαρκούν για τη διασφάλιση των δη&οσιονο&ικών στόχων του 2010. Αναγνωρίζου&ε ότι οι ελληνικές αρχές έλαβαν φιλόδοξα και αdοφασιστικά &έτρα τα οdοία ανα&ένεται να εdιτρέψουν στην Ελλάδα να ανακτήσει την Dλήρη ε&dιστοσύνη των αγορών.» Αυτό ανέφερε η δήλωση των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωζώνης, στις 25 Μαρτίου 2010, εdέτειο της εθνικής ανεξαρτησίας της Ελλάδος. υστυχώς, τα &έτρα της 3ης Μαρτίου αdοδείχθηκαν όχι &όνο καθυστερη&ένα αλλά και ανεdαρκή. Όχι &όνο δεν ανακτήθηκε η ε&dιστοσύνη των αγορών, αλλά &έσα στον εdό&ενο &ήνα η Ελλάδα είχε σχεδόν αdοκοdεί αdό τις αγορές. Η ανακοίνωση της 25ης Μαρτίου είχε βεβαίως Dροβλέψει και για αυτό το ενδεχό&ενο, καθώς η ΕυρωDαϊκή Ένωση Dροετοί&αζε Dαρασκηνιακά ήδη το &ηχανισ&ό στήριξης της Ελλάδας και της ζώνης του ευρώ γενικότερα. Τα κράτη &έλη της ευρωζώνης είναι έτοι&α να συνεισφέρουν σε συντονισ&ένο δι&ερή δανεισ&ό, στο Dλαίσιο δέσ&ης η οdοία θα Dεριλα&βάνει ουσιαστική χρη&ατοδότηση του ιεθνούς Νο&ισ&ατικού Τα&είου και Dλειοψηφική ευρωdαϊκή χρη&ατοδότηση. Γίνεται στη δήλωση αυτή &ια Dρώτη αναφορά στο &ηχανισ&ό στήριξης της Ελλάδας, σε DερίDτωση Dου αdοκοdεί αdό τις χρη&αταγορές. Μια αναφορά Dου ενισχύεται στις 11 ΑDριλίου 2010, αdό το Συ&βούλιο ΥDουργών της Ευρωζώνης, Dου αναφέρεται σε συ&φωνία για τους όρους χρη&ατοδοτικής στήριξης Dου θα δοθεί στην Ελλάδα. Ουσιαστικά, η Ελλάδα είχε Dλέον Dλήρως αdοκοdεί αdό τις διεθνείς χρη&αταγορές. Το &όνο Dου αdέ&ενε ήταν η οριστικοdοίηση των λεdτο&ερειών του &ηχανισ&ού στήριξης. 26
Τα Μνημόνια και τα Προγράμματα Προσαρμογής Στις 3 Μαϊου 2010, ανακοινώνεται το Μνη&όνιο Οικονο&ικής και Χρη&ατοDιστωτικής Πολιτικής (Μνη&όνιο), &εταξύ της Ελληνικής Κυβέρνησης αdό τη &ία, και της λεγό&ενης τρόϊκας (ΕυρωDαϊκής ΕDιτροDής, ΕυρωDαϊκής Κεντρικής ΤράDεζας και ιεθνούς Νο&ισ&ατικού Τα&είου) αdό την άλλη. Το Μνη&όνιο, το οdοίο Dροετοι&αζόταν αdό ε&dειρογνώ&ονες της ΕΕ και του ΝΤ εdί εβδο&άδες, αdοτέλεσε τη βάση για την ενεργοdοίηση του &ηχανισ&ού χρη&ατοδοτικής στήριξης της Ελλάδας. Το Μνη&όνιο υdοκατέστησε τόσο τον DροϋDολογισ&ό, όσο και το ως τότε ισχύον τριετές Dρόγρα&&α Σταθερότητας και ΑνάDτυξης. Το Μνη&όνιο ανέφερε συγκεκρι&ένα δη&οσιονο&ικά, χρη&ατοdιστωτικά και διαρθρωτικά &έτρα, για την αdοκατάσταση της δη&οσιονο&ικής ισορροdίας και της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της χώρας. Θα αξιολογήσου&ε την Dολιτική Dου διέdνεε το Μνη&όνιο στη συνέχεια. Αυτό Dου αξίζει να ση&ειωθεί είναι ότι &ε το Μνη&όνιο &Dαίνει σε νέα βάση η διεθνής εdοdτεία της ελληνικής οικονο&ίας. εν Dεριορίζεται στην εdοdτεία αdό τις υdηρεσίες της ΕΕ, αλλά για Dρώτη φορά αdοκτά καθοριστικό ρόλο και το ΝΤ. Ένα &ήνα &ετά, ανακοινώνεται και η δη&ιουργία του ΕυρωDαϊκού Μηχανισ&ού για τη Χρη&ατοοικονο&ική Σταθερότητα (στον οdοίο δεν &ετείχε η Ελλάδα), για την αντι&ετώdιση Dαρο&οίων Dροβλη&άτων αdό τις άλλες χώρες της ευρωζώνης. Η Dολιτική Dου Dεριελά&βανε το Μνη&όνιο αdοτελούσε &ια ριζικά διαφορετική Dροσέγγιση σε σχέση &ε κάθε άλλη Dροηγού&ενη DροσDάθεια &ακροοικονο&ικής Dροσαρ&ογής, Dριν ή &ετά την ένταξη της χώρας στη ζώνη του ευρώ. Τόσο η Dολιτική της Dεριόδου 1990-94, όσο και η Dολιτική των Dεριόδων 1996-1999 και 2005-2006 ήταν Dολιτικές ήdιας Dροσαρ&ογής. Βασίστηκαν σε &ία σταδιακή &είωση των δη&οσιονο&ικών ελλει&&άτων, οδήγησαν στη σταθεροdοίηση του δη&οσίου χρέους σε σχέση &ε το ΑΕΠ, αλλά Dροώθησαν και &έτρα και &εταρρυθ&ίσεις Dου ενίσχυαν τη διαδικασία της οικονο&ικής &έγεθυνσης. Με τον τρόdο αυτό, η δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή συ&βάδιζε &ε την ανάdτυξη, η οdοία &ε τη σειρά της διευκόλυνε τη δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή. Σε αντίθεση, η Dολιτική του Μνη&ονίου ήταν ε&dροσθοβαρής αναφορικά &ε τη δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή, αλλά αγνοούσε την εξέλιξη της Dραγ&ατικής οικονο&ίας. Η δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή DροβλεDόταν να γίνει σε ένα Dεριβάλλον οικονο&ικής ύφεσης, η οdοία θα γινόταν ακό&η βαθύτερη λόγω της ίδιας της Dροσαρ&ογής, κάτι Dου θα την καθιστούσε ακό&η Dιο δυσχερή και κοινωνικά και οικονο&ικά εdώδυνη. 27
Τα Μνημόνια και οι Πολιτικές Εξελίξεις Το οκταετές Dρόγρα&&α Dροσαρ&ογής, όdως αdοτυdώθηκε σε τρία διαδοχικά &νη&όνια &ε τους Dιστωτές της χώρας, οδήγησε στη βαθύτερη και &εγαλύτερη σε διάρκεια ύφεση της ελληνικής οικονο&ίας σε ειρηνική Dερίοδο. Μέσα σε οκτώ χρόνια, υdήρξαν τέσσερεις διαδοχικές κυβερνήσεις, του Γιώργου ΠαDανδρέου (ΠΑ.ΣΟ.Κ), του Dρώην κεντρικού τραdεζίτη Λουκά ΠαDαδή&ου (συγκυβέρνηση ΠΑ.ΣΟ.Κ, Νέας η&οκρατίας και Λ.Α.Ο.Σ), του Αντώνη Σα&αρά (συγκυβέρνηση Νέας η&οκρατίας, ΠΑ.ΣΟ.Κ και, για ένα διάστη&α, ΗΜ.ΑΡ) και του Αλέξη ΤσίDρα (συγκυβέρνηση ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ και ΑΝ.ΕΛ). Κύριο έργο των κυβερνήσεων αυτών ήταν η εφαρ&ογή των εdιταγών των εκdροσώdων των εdίση&ων δανειστών της Ελλάδος, οι οdοίοι συγκροτούσαν την τρόϊκα, η οdοία και ανέλαβε την ευθύνη του σχεδιασ&ού και &εγάλου &έρους της εφαρ&ογής της οικονο&ικής Dολιτικής της χώρας. Μετά το 2012, τα εκλογικά Dοσοστά του ΠΑ.ΣΟ.Κ κατέρρευσαν. Το κραταιό κό&&α Dου κυριάρχησε Dολιτικά για σχεδόν τριάντα χρόνια, στις εdαναληdτικές εκλογές του Ιουνίου του 2012 έλαβε &όλις το 12,3% των ψήφων, έναντι του 43,9% Dου είχε λάβει τον Οκτώβριο του 2009. εύτερο κό&&α στις εκλογές του 2012 αναδείχθηκε ο ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ του Αλέξη ΤσίDρα, Dρος τον οdοίο &ετακινήθηκε &εγάλο &έρος των κοινωνικών στρω&άτων τα οdοία τα Dροηγού&ενα χρόνια στήριζαν το ΠΑ.ΣΟ.Κ. Η άνοδος του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ, Dροϊόν των Dολιτικών λιτότητας Dου συνεdάγονταν τα Dρογρά&&ατα Dροσαρ&ογής, συνεχίσθηκε, και &ετά τις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015, ο Αλέξης ΤσίDρας αναδείχθηκε DρωθυDουργός. Η κυβέρνηση ΤσίDρα αρχικά εdιχείρησε να εdαναδιαdραγ&ατευτεί το Dρόγρα&&α Dροσαρ&ογής. Μετά &ία αυτοκαταστροφική και αδιέξοδη εξά&ηνη διαdραγ&άτευση, και &ετά ένα δη&οψήφισ&α το οdοίο εdιβεβαίωσε την αντίθεση της συντριdτικής Dλειοψηφίας του ελληνικού λαού στα Dρογρά&&ατα Dροσαρ&ογής, η κυβέρνηση υdέκυψε στις αdαιτήσεις των δανειστών, και υιοθέτησε το τρίτο κατά σειράν Dρόγρα&&α Dροσαρ&ογής. 28
Το Πρώτο Μνημόνιο Το κεί&ενο του Dρώτου &νη&ονίου ανέφερε ότι, Η βραχυdρόθεσ&η DροοDτική για Dραγ&ατική &εγέθυνση είναι δυσ&ενής.... Το οικονο&ικό Dρόγρα&&α λα&βάνει ως βάση αρνητική αύξηση 4% το 2010 και 2 ½ % το 2011. (σελ. 15) Αξίζει να ση&ειωθεί ότι η &είωση του ΑΕΠ Dου Dροέκυψε αdό την εφαρ&ογή του Dρογρά&&ατος υdήρξε Dολύ &εγαλύτερη: -5,1% το 2010 και -9,1% το 2011. Οι Dροβλέψεις του &νη&ονίου αdοδείχθηκαν υdερβολικά αισιόδοξες. Λίγο Dαρακάτω δε αναγνωρίζεται ότι ο αρνητικός ρυθ&ός ανάdτυξης θα εdιβαρύνει τη δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή, αλλά βεβαίως υdοτι&άται το Dρόβλη&α Dου Dροέκυψε. Το &έγεθος των αdαιτου&ένων &έτρων δη&οσιονο&ικής εξυγίανσης στη διάρκεια της Dεριόδου 2010-2013 υdερβαίνει κατά Dολύ την αdαιτού&ενη &είωση του δη&οσίου ελλεί&&ατος.... Χωρίς αλλαγή Dολιτικής, το δη&όσιο έλλει&&α θα αυξανόταν, αντικατοdτρίζοντας &εταξύ άλλων την αρνητική αύξηση του Dραγ&ατικού ΑΕΠ, την αύξηση των δαdανών για τόκους και για εdιδό&ατα ανεργίας και υψηλότερα Dοσά για τους &ισθούς του η&οσίου και τις συντάξεις. Αυτός είναι ο λόγος για τον οdοίο τα &έτρα δη&οσιονο&ικής εξυγίανσης αdό το 2010 έως το 2014 18% του ΑΕΠ, συ&dεριλα&βανο&ένων των &έτρων Dου είχαν εξαγγελθεί Dριν αdό το Μάϊο του 2010 υdερβαίνουν κατά Dολύ τη &είωση του ελλεί&&ατος κατά 11 Dοσοστιαίες &ονάδες του ΑΕΠ την ίδια Dερίοδο. Ουσιαστικά, στην Dενταετία 2010-2014 το Dρόγρα&&α DροέβλεDε DερικοDές ύψους 18% του ΑΕΠ, ώστε να υdάρξει &είωση του δη&οσιονο&ικού ελλεί&&ατος κατά 11% του ΑΕΠ. Ούτε και αυτός ο στόχος εdετεύχθη βεβαίως. Παρά τις τεράστιες φορολογικές εdιβαρύνσεις και τις δρακόντειες DερικοDές &ισθών και συντάξεων, το δη&οσιονο&ικό ισοζύγιο &ειώθηκε κατά λιγότερο αdό 8% του ΑΕΠ έως το 2014. 29
Οι Αδυναμίες του Πρώτου Μνημονίου Είναι Dροφανές, και αdό τις &ετέdειτα εξελίξεις, ότι οι συντάκτες του Dρογρά&&ατος αυτού υdοεκτί&ησαν &ία σειρά αdό Dαράγοντες. Ο Dρώτος ήταν το &έγεθος και η διάρκεια των αρνητικών εdιdτώσεων της δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής στο ρυθ&ό &εγέθυνσης του ΑΕΠ και στο Dοσοστό ανεργίας, Dου &ε τη σειρά τους εdηρέασαν και την αdοτελεσ&ατικότητα της ίδιας της Dροσαρ&ογής. Ο δεύτερος Dαράγων Dου δεν ελήφθη καθόλου υdόψη ήταν ο κίνδυνος εκροής καταθέσεων Dου θα αdοσταθεροdοιούσε το τραdεζικό σύστη&α και θα οδηγούσε σε χρη&ατοdιστωτική ασφυξία. Ο κίνδυνος αυτός θα &Dορούσε να αντι&ετωdισθεί &όνο &ε την ά&εση υιοθέτηση Dεριορισ&ών στην κίνηση κεφαλαίων, ήδη αdό το ξέσdασ&α της ελληνικής κρίσης στις αρχές του 2010. Κάτι τέτοιο ό&ως ούτε Dου συζητήθηκε, ενώ ήταν βέβαιο ότι θα υdήρχε ση&αντική εκροή καταθέσεων και κεφαλαίων. Τελικά Dεριορισ&οί στην κίνηση κεφαλαίων εdιβλήθηκαν &όλις το 2015, κατά τη διάρκεια του τρίτου κύ&ατος φυγής καταθέσεων, &ετά αdό εκείνα του 2010 και του 2012, και αφού είχε Dλήρως αdοσταθεροdοιηθεί το ελληνικό τραdεζικό σύστη&α. Ο τρίτος Dαράγων ήταν οι εdιdτώσεις των &εγάλων DερικοDών των ονο&αστικών (και Dραγ&ατικών) &ισθών και συντάξεων στη συνολική ζήτηση. Οι ονο&αστικοί &ισθοί &ειώθηκαν εν είδει εσωτερικής υdοτί&ησης, Dροκει&ένου να βελτιωθεί η διεθνής ανταγωνιστικότητα της οικονο&ίας. Nστόσο, σε Dρώτη φάση οι DερικοDές αυτές εdιδείνωσαν την ύφεση, καθώς συνετέλεσαν σε Dεραιτέρω &είωση της συνολικής ζήτησης. Οι DερικοDές στις συντάξεις ήταν στα Dλαίσια της αντι&ετώdισης του Dροβλή&ατος του ασφαλιστικού. Οδήγησαν και αυτές σε Dεραιτέρω &είωση της συνολικής ζήτησης, ε&βάθυνση της ύφεσης και άνοδο της ανεργίας. Το Dρώτο &νη&όνιο ήταν &όνο η αρχή. Ακολούθησαν δύο ακό&η &νη&όνια, ένα το 2012 και ένα τρίτο το 2015. 30
Η Πορεία προς το Δεύτερο Μνημόνιο Μετά τις &εγάλες αdοκλίσεις Dου ση&ειώθηκαν στην εφαρ&ογή του Dρώτου &νη&ονίου, στις 23 Οκτωβρίου 2011, συγκλήθηκε έκτακτη σύνοδος κορυφής της ΕυρωDαϊκής Ένωσης &ε στόχο την κατάρτιση ενός οριστικού σχεδίου αντι&ετώdισης της κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη. Η σύνοδος κατέληξε σε συ&φωνία Dου ανακοινώθηκε τα ξη&ερώ&ατα της 27ης Οκτωβρίου και DροέβλεDε αdο&είωση ( κούρε&α ) κατά 50% του ελληνικού χρέους και Dρόσθετο Dακέτο βοήθειας Dρος την Ελλάδα ύψους 130 δις. Τη ευτέρα 31 Οκτωβρίου ο Γ. ΠαDανδρέου, υdό το βάρος των αντιδράσεων κατά της οικονο&ικής Dολιτικής, ανακοίνωσε την αdόφαση του για διεξαγωγή δη&οψηφίσ&ατος αναφορικά &ε την Dολιτική του &νη&ονίου. Η αdόφαση αυτή Dροκάλεσε έντονες αντιδράσεις αdό τα κό&&ατα της αντιdολίτευσης, στο εσωτερικό του κυβερνώντος κό&&ατος αλλά και στην ΕυρωDαϊκή Ένωση. Ο ΠαDανδρέου εκλήθη εκτάκτως στη Σύνοδο Κορυφής των G-20 στις Κάννες, όdου του εdιση&άνθηκε ότι τυχόν δη&οψήφισ&α θα έdρεdε να αφορά την έξοδο της Ελλάδας αdό την ευρωζώνη. Παράλληλα, ξεκίνησαν τόσο στην ΕΕ αλλά και στο εσωτερικό της Ελλάδας διεργασίες αντικατάστασής του στην DρωθυDουργία. Οι διεργασίες ολοκληρώθηκαν την Πέ&Dτη 10 Νοε&βρίου οdότε εdιλέχτηκε ο Λουκάς ΠαDαδή&ος ως νέος DρωθυDουργός, εdικεφαλής &ιας κυβέρνησης συνασdισ&ού ΠΑ.ΣΟ.Κ, Ν. και ΛΑΟΣ. Η νέα κυβέρνηση ανέλαβε την υλοdοίηση της νέας Dολιτικής για την Ελλάδα. Με βάση την συ&φωνία οι ιδιώτες θα αdοδέχονταν σε εθελοντική βάση, &είωση της αξίας των ελληνικών ο&ολόγων Dου διέθεταν κατά 50%. Η συ&φωνία θα συνοδευόταν αdό Dρόγρα&&α δη&οσιονο&ικής Dροσαρ&ογής &ε διάρκεια &έχρι το 2021 και δη&ιουργία &ηχανισ&ού &όνι&ης εdοdτείας της Ελλάδας για την συνεχή Dαρακολούθηση της εφαρ&ογής των &εταρρυθ&ίσεων. Παράλληλα αdοφασίστηκε η ανακεφαλαιοdοίηση των ελληνικών τραdεζών &ε Dοσό ύψους 30 δις και αύξηση κατά DερίDου ένα τρις των κεφαλαίων του Τα&είου Χρη&ατοDιστωτικής Σταθερότητας. Τα &έτρα αυτά έγιναν Dιο συγκεκρι&ένα στο δεύτερο &νη&όνιο Dου υdογράφηκε αdό τη νέα κυβέρνηση ΠαDαδή&ου, στις αρχές του 2012. Το &νη&όνιο αυτό Dεριελά&βανε ακό&η &εγαλύτερη, σε σχέση &ε την αρχική συ&φωνία, αdο&είωση ( κούρε&α ) του ελληνικού δη&οσίου χρέους, &έσω της λεγό&ενης Dρωτοβουλίας του ιδιωτικού το&έα (Private Sector Initiative ή PSI), αλλά, κατά τα άλλα, τόσο αυτό όσο και το εdό&ενο &νη&όνιο του 2015, ήταν στην ίδια λογική &ε το αρχικό &νη&όνιο του 2010. 31
Εκλογές και Συγκυβέρνηση Ν.Δ.-ΠΑ.ΣΟ.Κ Στις 11 ΑDριλίου 2012 ο DρωθυDουργός Λουκάς ΠαDαδή&ος ανακοίνωσε ως η&ερο&ηνία νέων εκλογών την 6η Μαΐου. Το αdοτέλεσ&α των εκλογών της 6ης Μαΐου οδήγησε σε &εγάλη συρρίκνωση των Dοσοστών των κο&&άτων της συγκυβέρνησης, ενώ εντυdωσιακή υdήρξε η αύξηση των Dοσοστών των κο&&άτων Dου εξέφραζαν την εναντίωση τους στην κυβερνητική Dολιτική. Καθώς δεν Dροέκυψε τελικά κυβέρνηση στις 16 Μαΐου ορίστηκε υdηρεσιακή κυβέρνηση και Dροκηρύχθηκαν νέες εκλογές για τις 17 Ιουνίου. Οι εκλογές της 17ης Ιουνίου ανέδειξαν την Νέα η&οκρατία Dρώτο κό&&α, χωρίς ό&ως αυτοδυνα&ία. Με την συνεργασία του ΠΑ.ΣΟ.Κ και της ΗΜ.ΑΡ, εdιτεύχθηκε σχη&ατισ&ός κυβέρνησης συνεργασίας &ε DρωθυDουργό τον Αντώνη Σα&αρά. Η νέα κυβέρνηση, σε συννενόηση &ε την τρόϊκα, ξεκίνησε την εφαρ&ογή ενός νέου ΜεσοDρόθεσ&ου Πλαισίου η&οσιονο&ικής Στρατηγικής 2013-2016, Dροκει&ένου να υλοdοιήσει το εύτερο Μνη&όνιο. Η ύφεση συνεχίστηκε ώς και το 2013, ενώ το 2014 ση&ειώθηκε &ία &ικρή ανάκα&ψη της ελληνικής οικονο&ίας. Στα τέλη του 2014, και &ετά την αδυνα&ία της Βουλής να συγκεντρώσει την αdαιτού&ενη αυξη&ένη Dλειοψηφία για την εκλογή νέου Προέδρου της η&οκρατίας, Dροκηρύχθηκαν νέες βουλευτικές εκλογές για τις αρχές του 2015. 32
Η Πορεία προς το Τρίτο Μνημόνιο Στις βουλευτικές εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε &ε 36,34% και 149 έδρες υdοσχό&ενος να τερ&ατίσει την λιτότητα, την ανεργία και τα &νη&όνια και σχη&άτισε κυβέρνηση συνεργασίας &ε τους Ανεξάρτητους Έλληνες. Η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε &ια σειρά διαdραγ&ατεύσεων &ε τους δανειστές, οι οdοίες κατέληγαν σχεδόν Dάντα σε αδιέξοδο, &ε αdοκορύφω&α το τελεσίγραφο των αξιω&ατούχων της ΕυρωDαϊκής Ένωσης, στις 25 Ιουνίου του 2015. Την εdό&ενη &έρα, ο DρωθυDουργός ανακοίνωσε στο υdουργικό συ&βούλιο την Dρόθεσή του για διεξαγωγή δη&οψηφίσ&ατος στις 5 Ιουλίου &ε το ερώτη&α αν DρέDει να γίνει αdοδεκτό το σχέδιο συ&φωνίας, το οdοίο κατέθεσαν η ΕυρωDαϊκή ΕDιτροDή, η ΕυρωDαϊκή Κεντρική ΤράDεζα και το ιεθνές Νο&ισ&ατικό Τα&είο. Μετά την εξαγγελία του δη&οψηφίσ&ατος, ο Dρόεδρος της ΕυρωDαϊκής ΕDιτροDής Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, η καγκελάριος της Γερ&ανίας Άνγκελα Μέρκελ και ο Dρόεδρος της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ, σε κοινή τους δήλωση ξεκαθάρισαν ότι το δη&οψήφισ&α θα αφορά την Dαρα&ονή ή όχι της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. Το δη&οψήφισ&α είχε σαν αdοτέλεσ&α την καταψήφιση της συ&φωνίας-&νη&ονίου &ε Dοσοστό 61,31%. Η κυβέρνηση, Dαρά το αdοτέλεσ&α του δη&οψηφίσ&ατος, συνέχισε τις συζητήσεις για ένα νέο &νη&όνιο, Dου κατέληξαν τελικά σε συ&φωνία στις 13 Ιουλίου. Η σύναψη της τρίτης δανειακής σύ&βασης Dροκάλεσε αρκετές αντιδράσεις στο εσωτερικό του ΣΥΡΙΖΑ. Ο DρωθυDουργός αντικατέστησε τους υdουργούς Dου είχαν αρνηθεί να συ&φωνήσουν στο &νη&όνιο και Dροχώρησε σε κυβερνητικό ανασχη&ατισ&ό στις 17 Ιουλίου 2015. Το τρίτο &νη&όνιο ψηφίστηκε στις 14 Αυγούστου αdό 222 βουλευτές, αλλά &ε Dολλές αdώλειες για τον κυβερνητικό σχη&ατισ&ό. Αυτές οι αdώλειες οδήγησαν τον Αλέξη ΤσίDρα να αναγγείλει στις 20 Αυγούστου την Dαραίτηση της κυβέρνησης. Στις 21 Αυγούστου, Dολλοί βουλευτές Dου είχαν αdοχωρήσει αdό τον ΣΥΡΙΖΑ, συγκρότησαν νέα κοινοβουλευτική ο&άδα &ε την ονο&ασία Λαϊκή Ενότητα. Μετά και τη διαδικασία των διερευνητικών εντολών Dου δεν οδήγησαν στον σχη&ατισ&ό νέας κυβέρνησης, η Dρόεδρος του Αρείου Πάγου Βασιλική Θάνου έλαβε αdό τον Πρόεδρο της η&οκρατίας εντολή σχη&ατισ&ού κυβέρνησης &ε θητεία &έχρι τη διεξαγωγή Dρόωρων εκλογών, στις 20 ΣεDτε&βρίου του 2015. Στις Dρόωρες εκλογές ο ΣΥΡΙΖΑ έλαβε 35,46% και σχη&άτισε εκ νέου κυβέρνηση συνεργασίας &ε το κό&&α Ανεξάρτητοι Έλληνες. Ο Αλέξης ΤσίDρας ορκίστηκε DρωθυDουργός στις 21 ΣεDτε&βρίου 2015, ενώ η νέα κυβέρνηση στις 23 ΣεDτε&βρίου 2015. 33
Η Μεγάλη Οικονομική Καθίζηση και η Εκτόξευση του Ποσοστού Ανεργίας Ενώ οι ΗΠΑ και οι Dερισσότερες ευρωdαϊκές οικονο&ίες εξήλθαν αdό τη &εγάλη ύφεση της διετίας 2008-2009 το 2010, η κρίση ε&dιστοσύνης και η εφαρ&ογή των Dρογρα&&άτων Dροσαρ&ογής στην Ελλάδα είχαν ως αdοτέλεσ&α τόσο την εdιδείνωση όσο και την εdι&ήκυνση της οικονο&ικής ύφεσης. Η εξέλιξη του Dοσοστού &εγέθυνσης σε σχέση &ε το Dοσοστό &εγέθυνσης στην Ευρωζώνη (ΕΖ) Dαρουσιάζεται στο γράφη&α Dου ακολουθεί. Ο &έσος ετήσιος ρυθ&ός &είωσης του ΑΕΠ αdό το 2010 έως το 2014, οdότε ση&ειώθηκε &ία &ικρή Dροσωρινή ανάκα&ψη, ήταν 6,3%. Το 2015 η οικονο&ία εdανήλθε σε αρνητικούς ρυθ&ούς &εγέθυνσης, αλλά Dολύ &ικρότερους αdό ό,τι στην Dερίοδο 2010-2013. Το 2017 το Dραγ&ατικό ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 1,5%, και το 2018 και 2019 κατά 1,9%. Ο &έσος ετήσιος ρυθ&ός &εγέθυνσης του ΑΕΠ για τη δεκαετία 2010-2019 δια&ορφώνεται στο -2,1%, κάτι Dου ση&αίνει συνολική &είωση του Dραγ&ατικού ΑΕΠ κατά DερίDου 20% σε &ία δεκαετία. Πρόκειται για τη βαθύτερη και &ακρύτερη ύφεση Dου γνώρισε η ελληνική οικονο&ία σε ειρηνική Dερίοδο. Μια Dραγ&ατικά &εγάλη οικονο&ική καθίζηση (Great Depression). Οι αρνητικές αυτές εξελίξεις αdοτυdώθηκαν ακό&η Dιο δρα&ατικά στο Dοσοστό ανεργίας. Η εξέλιξη του Dοσοστού ανεργίας Dαρουσιάζεται στο &εθεdό&ενο γράφη&α. Το &έσο ετήσιο Dοσοστό ανεργίας εκτινάχθηκε αdό το 7,6% του εργατικού δυνα&ικού το 2008 στο 27,5% το 2013. Έκτοτε ακολούθησε φθίνουσα Dορεία, βοηθούσης και της &ετανάστευσης, αλλά το &έσο Dοσοστό ανεργίας στη δεκαετία 2010-2019 δια&ορφώθηκε στο 21,6% του εργατικού δυνα&ικού, έναντι 9,7% στη δεκαετία του 2000. Το &έγιστο Dοσοστό ανεργίας στην ευρωζώνη των 12 δια&ορφώθηκε στο 12%, το 2013, και έκτοτε έdεσε κάτω αdό το 10%. 34
Ποσοστό Μεγέθυνσης του Πραγματικού ΑΕΠ, 1999-2019 (% ετήσιας μεταβολής του ΑΕΠ σε τιμές 2015) 6.0% 4.0% 2.0% 0.0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019-2.0% -4.0% -6.0% -8.0% -10.0% Έτος Ύφεσης Ευρωζώνης Ποσοστό Μεγέθυνσης ΑΕΠ Ελλάδας Ποσοστό Μεγέθυνσης ΑΕΠ Ευρωζώνης 35
Η Εξέλιξη του Ποσοστού Ανεργίας, 1999-2019 (% εργατικού δυναμικού) 30.0% 25.0% 20.0% 15.0% 10.0% 5.0% 0.0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Έτος Ύφεσης Ευρωζώνης Ποσοστό Ανεργίας Ελλάδας Ποσοστό Ανεργίας Ευρωζώνης 36
Ο Πληθωρισμός και το Εξωτερικό Ισοζύγιο ΌDως είναι λογικό, λόγω της ύφεσης, αλλά και λόγω των DερικοDών των ονο&αστικών &ισθών, ο Dληθωρισ&ός &ειώθηκε ακό&η Dερισσότερο. Η εξέλιξή του Dαρουσιάζεται στο γράφη&α Dου ακολουθεί. Για &ία ολόκληρη τετραετία &ετά το 2013 υdήρξε &άλιστα αdοdληθωρισ&ός (deflation), καθώς ο &έσος ετήσιος Dληθωρισ&ός υdήρξε αρνητικός. Σε κάθε DερίDτωση ο &έσος ετήσιος ρυθ&ός Dληθωρισ&ού στη δεκαετία του 2010 δια&ορφώθηκε &όλις στο 0,7%, σε σχέση &ε 3,2% στη δεκαετία του 2000. Λόγω του &εγέθους και της διάρκειας της ύφεσης ο &έσος Dληθωρισ&ός στην Ελλάδα δια&ορφώθηκε για Dρώτη φορά και κάτω αdό το &έσο όρο των χωρών της ζώνης του ευρώ, Dου ήταν 1,2%. ΌDως ήταν εdίσης ανα&ενό&ενο, λόγω της &εγάλης ύφεσης και των DερικοDών &ισθών Dου συνετέλεσαν, όdως θα δού&ε, στη βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της οικονο&ίας, το έλλει&&α του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σταδιακά σχεδόν εξαλείφθηκε. Το &έσο έλλει&&α στη δεκαετία του 2010 δια&ορφώθηκε στο 3,7% του ΑΕΠ, έναντι 11,2% στη δεκαετία του 2000. Η εξέλιξη του ελλεί&&ατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στην Dερίοδο 1999-2018 Dαρίσταται στο &εθεdό&ενο γράφη&α. Τα Dρωτοφανή και Dαρατετα&ένα ελλεί&&ατα της Dεριόδου της οικονο&ικής ευφορίας σταδιακά &ειώθηκαν σε Dολύ χα&ηλά εdίdεδα. 37
Η Εξέλιξη του Ποσοστού Πληθωρισμού, 1999-2019 (% ετήσιας μεταβολής ΔΤΚ) 5.0% 4.0% 3.0% 2.0% 1.0% 0.0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019-1.0% -2.0% Έτος Ύφεσης Ευρωζώνης Ποσοστό Πληθωρισμού Ελλάδας Ποσοστό Πληθωρισμού Ευρωζώνης 38
Η Εξέλιξη του Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών, 1999-2019 (% του ΑΕΠ) 5.0% 0.0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019-5.0% % ΑΕΠ -10.0% -15.0% -20.0% Ελλάδα Ευρωζώνη 12 39
Το Κόστος της Προσαρμογής, 2010-2018 Nστόσο, το κόστος της αdοκατάστασης της ισορροdίας στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών υdήρξε τεράστιο. Μεταξύ 2010 και 2016, για κάθε &ονάδα &είωσης του ελλεί&&ατος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ως Dοσοστού του ΑΕΠ, η Ελλάδα θυσίαζε, κατά &έσο όρο, δυό&ιση εκατοστιαίες &ονάδες του ΑΕΠ και υφίστατο αύξηση της ανεργίας κατά 1,2 εκατοστιαίες &ονάδες. Τόσο το οικονο&ικό κόστος της Dροσαρ&ογής, σε όρους &είωσης του ΑΕΠ, όσο και το κοινωνικό κόστος, σε όρους αύξησης της ανεργίας και &είωσης των Dραγ&ατικών εισοδη&άτων, υdήρξαν δυσανάλογα υψηλά. Το Dρόγρα&&α Dροσαρ&ογής είχε αυτό το &εγάλο οικονο&ικό και κοινωνικό κόστος για τη χώρα, για &ια σειρά αdό λόγους. 1. Του &εγέθους και της διάρκειας της ύφεσης Dου Dροκλήθηκε 2. Της σχεδόν αdοκλειστικής του στήριξης στην δη&οσιονο&ική Dροσαρ&ογή &ε οριζόντια φορολογικά &έτρα και DερικοDές &ισθών και συντάξεων 3. Της αδυνα&ίας υdοτί&ησης του νο&ίσ&ατος 4. Της χρη&ατοdιστωτικής ασφυξίας Dου δη&ιούργησε η φυγή των καταθέσεων και το κούρε&α του χρέους 5. Της &η εdιβολής ελέγχων και Dεριορισ&ών στην εκροή καταθέσεων και κεφαλαίων έως τα &έσα του 2015 40