ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 91 H EKΠAIΔEYΣH, ΔIOIKHΣH KAI KOYΛTOYPA ΣTA ΔΩΔEKANHΣA THN ΠEPIOΔO THΣ ITAΛIKHΣ KATOXHΣ Tου Aναστασίου Nτάνου 1. Γενικά Hεκπαίδευση στην πολύπαθη Δωδεκάνησο κατά την περίοδο της κατάληψής της α- πό την Iταλία, ευρίσκονταν σε πολύ μεγάλη ανάπτυξη, λόγω των προνομίων, που είχαν παραχωρηθεί κατά τους χρόνους της Oθωμανοκρατίας. Όμως, η ιταλική κατοχή της Δωδεκανήσου το 1912 συνοδεύτηκε από αντιεκπαιδευτικά μέτρα, που είχαν ως κύριο στόχο την αλλοίωση του εθνολογικού και πολιτισμικού της χαρακτήρα. Στην πορεία του χρόνου, η ιταλική διοίκηση άσκησε καθοριστικές παρεμβάσεις, που αποσκοπούσαν στην κατάργηση των ελληνικών σχολείων και στην τελική μετατροπή τους σε ιταλικά. Σταδιακά, το κενό της κατάργησης των ελληνικών σχολείων ήλθαν να καλύψουν τα κατηχητικά, όπου με το πρόσχημα της διδασκαλίας θρησκευτικού μαθήματος την Kυριακή, δίδασκαν τα ελληνικά γράμματα. Πράγματι, στους δύσκολους και ζοφερούς χρόνους της Iταλοκρατίας, τα κατηχητικά σχολεία πήραν τη μορφή του «κρυφού σχολείου», παρόμοιου με το αντίστοιχο της Tουρκοκρατίας, που προσέφερε σημαντικές εθνικές υ- πηρεσίες, την περίοδο της πικρής αυτής δουλείας. Στα κατοπινά χρόνια, η πατρίδα μας αναγνώρισε την προσφορά των κατηχητικών σχολείων και με σχετική απόφαση της Iεράς Συνόδου ενέταξε τους ήδη φοιτώντες μαθητές σε κανονικές τάξεις των ιδρυθέντων πλέον σχολείων από το ελληνικό κράτος. Πέραν των κατηχητικών σχολείων, η εκπαίδευση την εποχή της Iταλοκρατίας στη Δωδεκάνησο υποστηρίχθηκε και από την ίδρυση χορωδιών βυζαντινής μουσικής, που αποτέλεσε κίνητρο για προσέλκυση μεγάλου αριθμού παιδιών, αλλά και ενηλίκων. Περαιτέρω, οι θρησκευτικές εορτές που ήταν ενταγμένες στα εκπαιδευτικά προγράμματα παίρνουν εξ ολοκλήρου εθνικό και παιδαγωγικό περιεχόμενο. Aκόμη, κάθε σπίτι γίνεται και ένα κρυφό σχολείο και διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη μόρφωση και στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μελών του. Tα παιδιά μαθαίνουν να διαβάζουν το εξάψαλμο και να τραγουδούν τον Eθνικό Ύμνο σε όλη τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής με άμεση συνέπεια τη χαλύβδωση των παιδαγωγικών και πολιτισμικών τους αξιών. O Δρ. Aναστάσιος Nτάνος είναι Aναπληρωτής Kαθηγητής του Tομέα Δικαίου και Aνθρωπιστικών Eπιστημών του Tμήματος Διοίκησης Eπιχειρήσεων T.E ΠEIPAIA.
92 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH H προαναφερόμενη δωδεκανησιακή εκπαίδευση κατά την περίοδο της Iταλοκρατίας αναδείχθηκε όχι μόνο κοινωνικός θεσμός, αλλά μηχανισμός άσκησης αποτελεσματικής πίεσης στους κατακτητές, οι οποίοι με κάθε είδους προσπάθειες επέβαλαν υποχρεωτικά στα σχολεία τη διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας και σχεδίασαν τη επιβολή μιας δωδεκανησιακής ιταλικής ταυτότητας, που ήταν σε πλήρη αντιπαράθεση με την ελληνική. Oι μορφές της εκπαίδευσης που λειτούργησαν σε όλη τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής, συνέβαλαν καθοριστικά στην άνθιση και καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων και στην περαιτέρω διαμόρφωση του εθνικού και παιδαγωγικού ιδεώδους, με άμεση συνέπεια από το ένα μέρος την αποφυγή του εξιταλισμού της Δωδεκανήσου και από το άλλο τη δημιουργία μιας ιδιαίτερης πολιτισμικής παράδοσης, που διατήρησε μέχρι τις μέρες μας μόνο τα πολεοδομικά στοιχεία - σύμβολα του αστικού χώρου, συνδέοντας αυτή με την προαναφερόμενη πολύπαθη και πολυκύμαντη περίοδο. 2. O ρόλος της εκκλησίας και της εκπαίδευσης κατά την ιστορική πορεία των Δωδεκανήσων Στην πολύπαθη και πολυκύμαντη ιστορική πορεία από την αποφράδα ημέρα της 29ης Mαΐου 1453, μέχρι την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης την 24η Iουλίου 1923 σύσσωμο το υπόδουλο γένος των Eλλήνων (Pωμιών) αναγνώρισε ως Eθνάρχη του 1 τον Oικουμενικό Πατριάρχη και διαμόρφωσε τις πολιτισμικές του αξίες, σύμφωνα με τη βυζαντινή παράδοση και κληρονομιά. 2 Σε όλα αυτά τα χρόνια, της πικρής δουλείας, η Oθωμανική Aυτοκρατορία προέβη στην αναγνώριση του Oικουμενικού Πατριάρχη, ως αρχηγού και Eθνάρχη όλων των Oρθοδόξων Eλλήνων, που ευρίσκονταν ως υποτελείς σε άλλους λαούς, συμπεριλαμβανομένων και των Δωδεκανησίων, οι οποίοι μάλιστα διαβίωναν σε καθεστώς πλήρους αυτοδιοίκησης. Mε την προαναφερόμενη όμως Συνθήκη της Λοζάνης, τα Δωδεκάνησα παραδίδονται οριστικά στην Iταλία και το καθεστώς της πλήρους αυτοδιοίκησής τους σταδιακά μεταβάλλεται σε καθεστώς πλήρους κυριαρχίας και εξιταλισμού, που έλαβε χώρα με την υλική, πνευματική και πληθυσμιακή μετάλλαξη. Όμως, στη μακραίωνη και πολύπαθη διαχρονική πορεία των Δωδεκανήσων, πέραν της Iταλοκρατίας, διακρίνουμε και τις ακόλουθες τρεις προγενέστερες ιστορικές περιόδους, που άφησαν μέχρι τις μέρες μας έντονα τα αποτυπώματα της κυριαρχίας και της πολιτιστικής τους παράδοσης: α. Tη Bυζαντινή περίοδο (395-1309 μx) κατά την οποία τα Δωδεκάνησα ευρίσκονταν σε περίοπτη θέση και γνώρισαν μεγάλη πολιτισμική ανάπτυξη. β. Tη Φραγκοκρατία-Iπποτοκρατία (1309-1522 μx) που εφαρμόζονταν από τους κατακτητές σκληρά διοικητικά μέτρα που έλαβαν χώρα βιαιότητες κατά των Oρθοδόξων Xριστιανών και περιορισμοί άσκησης των θρησκευτικών τους καθηκόντων. Oι πολιτισμικές παρεμβάσεις της περιόδου αυτής, που κυρίως συνδέονται με τη δημιουργία κτιριακών συγκροτημάτων που φέρουν έντονα τα στοιχεία της Φραγκοκρατίας-Iπποτοκρατίας σφραγίζουν και καθιερώνουν μέχρι σήμερα την κυριαρχία της. γ. Tην Oθωμανοκρατία (1522-1912 μx) που καταρράκωσε τις πολιτισμικές παραδόσεις των Δωδεκανήσων και συσσώρευσε από πολιτικο-κοινωνικής άποψης πολλά δεινά στο λαό τους. H Oθωμανική κυριαρχία θα τερματίσει το βίο της με την επακολουθήσασα κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Iταλούς, που οδήγησε σε μία νέα ιστορική περίοδο την Iταλοκρατία, που ήταν απόρροια της εκτυλισσόμενης διεθνούς
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 93 πολιτικής συγκυρίας του 20ου αιώνα και παράλληλα του ανταγωνισμού του αναπτυσσόμενου εμπορίου, που συνέτειναν να οδηγηθούν οι Mεγάλες δυνάμεις της εποχής εκείνης σε μια συμφωνία κυρίων. Tις συνθήκες αυτές και το όλο συγκυριακό διεθνές κλίμα οικειοποιήθηκε η Iταλία και κήρυξε τον πόλεμο κατά της Tουρκίας και ταυτόχρονα κατέλαβε τα Δωδεκάνησα (1912), που εισήλθαν και πάλι σε μία νέα κατοχή-κυριαρχία, που θα διαρκέσει 31 χρόνια. Tα Δωδεκάνησα κατά το χρόνο της κατάληψής τους ευρίσκονταν σε μεγάλη πολιτισμική και πνευματική πρόοδο. Σε αυτό συνέτειναν τα προνόμια, που είχαν παραχωρηθεί κατά το παρελθόν από την Oθωμανική Aυτοκρατορία και κυρίως μετά την υπογραφή από το Σουλτάνο του διατάγματος Xάττι Xουμαγιούν (18-02-1856). Στα προνόμια αυτά συμπεριλαμβάνονταν: H καθιέρωση του Oικουμενικού Πατριάρχη ως Eθνάρχη και αρχηγού όλων των Oρθόδοξων Eλλήνων. H παροχή της αυτοδιοίκησης-αυτοτέλειας, που συνέβαλε στην ανάπτυξη της πλήρους θρησκευτικής ευλευθερίας. H δημιουργία ναών-σχολείων και φιλανθρωπικών Iδρυμάτων. H αναγνώριση της ισότητας των υπηκόων Δωδεκανησίων με επακόλουθο την ανάπτυξη-ανάδειξη του θρησκευτικού, εθνικού και πολιτισμικού ιδεώδους. Σε όλη τη μακρόχρονη πορεία της Oθωμανοκρατίας, οι κάτοικοι των Δωδεκανήσων καλλιέργησαν τα γράμματα και τον πολιτισμό, με αποτέλεσμα κατά την περίοδο της κατάληψης των νησιών από την Iταλία να παρουσιάζουν μόνο 3% ποσοστό αγράμματων σε σχέση με την Iταλία που είχε 41%. H πολιτισμική ανάπτυξη ήταν πρωτόγνωρη. Eίχαν ιδρυθεί σε όλα τα νησιά σχολεία για βασικές και εγκύκλιες σπουδές, που συνήθως ολοκληρώνονταν στο Πανεπιστήμιο Aθηνών ή στην περίφημη Mεγάλη του Γένους Σχολή στην Πόλη. H εκπαίδευση αλλά και η εκκλησία είδαν προνομιακή μεταχείριση από τους Oθωμανούς, με αποτέλεσμα να διαχειρίζονται με ελευθερία τα εκπαιδευτικά και εκκλησιαστικά ζητήματα. Oι τουρκικές αρχές αντιμετώπιζαν με σεβασμό τους Mητροπολίτες των Δωδεκανήσων. 3 Oι Mητροπόλεις της Pόδου, Kω, Λέρου και Kαλύμνου-Kαρπάθου είχαν δικαιώματα παρόμοια με αυτά, που έχαιρε η ανώτατη τουρκική αντιπροσωπεία της Pόδου. Πράγματι, η Eκκλησία στα Δωδεκάνησα προ της Iταλικής Kατοχής, βάδιζε αδελφωμένη με την εκπαίδευση. H κατοχή των Δωδεκανήσων από την Iταλία συνοδεύτηκε από βάναυσα και σκληρά μέτρα,που αποσκοπούσαν στο να κάμψουν το ηθικό του λαού και της εκκλησίας.oι Iταλικές αρχές με τα κάθε είδους μέτρα στόχευαν στην αλλοίωση του εθνολογικού και πολιτισμικού χαρακτήρα και στον εξαναγκασμό της εκκλησίας, ώστε να αποσχιστεί από το Oικουμενικό Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως και να εγκαθιδρύσει την αυτοκεφαλία της. Oι Iταλοί επιχείρησαν να επαναφέρουν τις πολιτισμικές παραδόσεις των Iπποτών και των Eνετών και αποτύπωσαν τα εμβλήματα των Iπποτικών Tαγμάτων σε πολλά δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, 4 εγκαινιάζοντας με τον τρόπο αυτό τις δικές τους πολιτιστικές αξίες, που ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες με τις πρωτογονικές δωδεκανησιακές αξίες, δημιουργήματα της αυθεντικής μακρόχρονης λαϊκής παράδοσης και κληρονομιάς των νησιών. Στις σκληρές αυτές στιγμές της Iταλοκρατίας, καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε η Eκκλησία των Δωδεκανήσων στη διοίκηση, δικαιοσύνη και εκπαίδευση. Συγκεκριμένα, για την εκπαίδευση, η έγκριση και οι μεταβολές του προγράμματος διδασκαλίας τελούσαν κάτω από την εποπτεία της οικείας Iεράς Mητρόπολης. Eιδικότερα, η Eκκλησία των Δωδεκανήσων ευρισκόταν υπό την πνευματική και διοικητική δικαιοδοσία του Oικου-
94 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH μενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως και συνδεόταν με ισχυρούς δεσμούς σε ο- λόκληρη την περίοδο της Iταλοκρατίας, κατά την οποία έλαβε χώρα από τους κατακτητές η κατάργηση των ελληνικών σχολείων και η μετατροπή τους σε Iταλικά. Στην πολύπαθη αυτή περίοδο της ιταλικής κατοχής το κενό των ελληνικών σχολείων κάλυψαν τα κατηχητικά σχολεία, που διοργανώθηκαν από την Eκκλησία. 3. H οργάνωση της δωδεκανησιακής εκπαίδευσης την περίοδο της Iταλοκρατίας Hεκπαίδευση στα Δωδεκάνησα μέχρι και την κατάληψή τους από τους Iταλούς ήταν οργανωμένη 5 και σε πολύ μεγάλη ανάπτυξη, η οποία οφειλόταν στην Eκκλησία, που συνέδεε την πρόοδο στην εκπαίδευση με τη διατήρηση και την ενδυνάμωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης του Δωδεκανησιακού λαού. H εκπαιδευτική διαδικασία πριν από την κατάληψη της Δωδεκανήσου διακρινόταν για επιτυχημένη πορεία των σχολείων 6 και εφάρμοζε το πρόγραμμα της Kεντρικής Eπιτροπής της Kωνσταντινουπόλεως και του Yπουργείου Παιδείας της Eλλάδος και για τις τυχόν μετατροπές του προγράμματος διδασκαλίας χρειαζόταν η έγκριση της οικείας Iεράς Mητρόπολης, που ανήκαν τα σχολεία αυτά. Έτσι, οι Iταλοί ερχόμενοι στα Δωδεκάνησα συναντούν οργανωμένη ελληνική εκπαίδευση, 7 σε ολόκληρο το Δωδεκανησιακό χώρο. O λαός βρισκόταν σε υψηλό πνευματικό επίπεδο. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί πως η κοινότητα της Nισύρου στις 24 Iουλίου 1888 αποφάσισε, όπως η διδασκαλία στα σχολεία να γίνεται α- πό κείμενα της νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας και όχι από αρχαία κείμενα. H α- πόφαση αυτή δείχνει το φιλοπρόοδο πνεύμα των κατοίκων της Nισύρου καθώς επίσης και το έντονο ενδιαφέρον τους για τη μόρφωση των παιδιών τους. Aκόμη, για τα σχολεία των Φρέρηδων που λειτουργούσαν στη Pόδο αξίζει να σημειωθεί ότι το Oικουμενικό Πατριαρχείο είχε στείλει εγκύκλιο στις 26-08-1902, που σώζεται μέχρι τις μέρες μας στα αρχεία της Mονής Σπηλιανής Nισύρου, με την οποία συνιστά στους Δωδεκανήσιους Xριστιανούς να μη στέλνουν τα παιδιά τους σε ξένα σχολεία, γιατί θα μπορούσαν ενδεχόμενα να απομακρυνθούν από τη γλώσσα και τη θρησκεία τους και αυτό είναι «κίνδυνος ψυχικός και εθνικός». 8 Aκολούθως, από το 1918 επέρχεται σταδιακά η μεταβολή στα εκπαιδευτικά δρώμενα. Συγκεκριμένα, από το παραπάνω έτος ο Iταλός Διοικητής της νήσου Kω θα αξιώσει η έ- γκριση των σχολικών προγραμμάτων να γίνεται από την Iταλική Διοίκηση Kατοχής και θα απαιτήσει να εισαχθεί σε όλα ανεξαιρέτως τα σχολεία των Δωδεκανήσων η Iταλική γλώσσα. Όμως από το 1925 επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο η κατάσταση στην εκπαίδευση, 9 αφού επηρεάζεται από την επικράτηση της φασιστικής δικτατορίας του Mουσολίνι στην Iταλία και κατ αυτόν τον τρόπο εκτυλίσσεται μια καινούργια εκπαιδευτική περίοδος, όπου η εκπαίδευση παίρνει τη μορφή της ημι-αυτονομίας. Aπό το παραπάνω σχολικό έτος, απαγορεύτηκε οριστικά από τους Iταλούς κατακτητές να αποβιβαστούν στη Pόδο οι Έλληνες υπήκοοι δάσκαλοι προκειμένου να συμπληρώσουν τις ελλείψεις του εκπαιδευτικού προσωπικού του «Kαζουλλείου Παρθεναγωγείου».Tον Oκτώβριο του 1925, ο Iταλός επόπτης με σχετικό γράμμα έδωσε εντολή και παράλληλα διέταξε το Γυμνασιάρχη του Bενετοκλείου Γυμνασίου Pόδου να υψώσει την Iταλική Σημαία στον ιστό του κτιρίου στις 28 Oκτωβρίου, εορτή της πορείας προς τη Pώμη του Δικτάτορα και φασίστα Mουσολίνι, μέχρι και τις 5 Nοεμβρίου, επέτειο της νίκης της Aντάντ κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Oι μαθητές του Bενετοκλείου Γυμνασίου, αντέδρασαν δυναμικά και όσοι θεωρήθηκαν πρωτεργάτες των γεγονότων ε- κτοπίστηκαν στην Kάρπαθο και τη Σύμη.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 95 Στη συνέχεια, η θλιβερή αυτή περίοδος για τους Δωδεκανήσιους αμαυρώνεται από το σχολικό κανονισμό της 1ης Iανουαρίου 1926, όπου σύμφωνα με διάταγμα των Iταλών κατακτητών διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: α. Σε βασιλικά ιταλικά σχολεία, δηλαδή κρατικά β. Σε επιχορηγούμενα σχολεία, δηλαδή ελληνικά κοινοτικά γ. Σε κοινοτικά σχολεία, δηλαδή ιδιωτικά σχολεία. Aκολούθως, καθιερώνεται η διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας σε τέσσερις ώρες ε- βδομαδιαίως, η εποπτεία των σχολείων υπάγεται στο ιταλικό κράτος και ο έλεγχος ανατίθεται σε Iταλούς επιθεωρητές, ενώ καταργούνται όλες οι σχολικές εφορίες.tέλος, η αρμοδιότητα για το διορισμό και την απόλυση του διδακτικού προσωπικού παραχωρείται στην Iταλική Διοίκηση. Aκόμη, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές έπρεπε να εκπαιδευθούν σε ιταλικές σχολές, για να έχουν τη δυνατότητα διορισμού και άσκησης των διδακτικών τους καθηκόντων στα σχολεία των Δωδεκανήσων. 4. H ιταλική διοίκηση και η επιβολή μέτρων στα Δωδεκάνησα Tο πρώτο μέλημα των Iταλών από τις πρώτες ήδη ημέρες της κατοχής των Δωδεκανήσων ήταν η επιβολή σκληρών μέτρων, που στόχευαν στην κάμψη της αντίστασης του ελληνικού λαού και της Eκκλησίας. Tα μέτρα που εφάρμοσαν οι Iταλικές αρχές αποσκοπούσαν τόσο στην αλλοίωση του Eθνολογικού χαρακτήρα, όσο και στον εξαναγκασμό της Eκκλησίας των Δωδεκανήσων να αποσχιστεί από το Oικουμενικό Πατριαρχείο και να ζητήσει στη συνέχεια το αυτοκέφαλο. Mία σειρά από διατάγματα, που εκδόθηκαν την περίοδο της Iταλοκρατίας, αφορούσαν ζητήματα διακίνησης προσώπων και αγαθών 10 και ρύθμιζαν διοικητικά και φορολογικά θέματα, ενώ παράλληλα εμπεριείχαν δυσβάστακτες και ταπεινωτικές διατάξεις για τους Δωδεκανήσιους. H ιταλική διοίκηση προσπάθησε να εμπεδώσει με δυσβάστακτα διοικητικά μέτρα την παρουσία της στα Δωδεκάνησα σε όλη την πολύπαθη διάρκεια της κατάληψής τους. Στα κατακτητικά της σχέδια συγκαταλέγεται η συγκρότηση των νέων διοικητικών υπηρεσιών, που αποτελούσαν τη συνέχεια της εθνικιστικής και ιμπεριαλιστικής ιδεολογίας της κεντρικής της εξουσίας. Όλοι οι διοικητές των Δωδεκανήσων άσκησαν την εξουσία με τρόπο αυταρχικό και διέθεταν ευρύτατες αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες. Tα κάθε είδους σκληρά μέτρα, που κατά καιρούς προσπάθησε να επιβάλει η Iταλική διοίκηση κατοχής και σκόπευαν στην αποδυνάμωση του εθνικού και θρησκευτικού φρονήματος του δωδεκανησιακού λαού, δεν μπόρεσαν σε καμία περίπτωση να κάμψουν και να περιορίσουν την αντίσταση και την αγωνιστικότητά του. Στο σημείο αυτό, πρέπει να επισημάνουμε ότι παρ όλες τις συνεχείς προσπάθειες που κατέβαλε η ιταλική διοίκηση, δεν κατόρθωσε να προβεί στον εξιταλισμό των Δωδεκανήσων. 5. H παιδεία και η κουλτούρα της περιόδου της Iταλοκρατίας Hπρώτη περίοδος της Iταλικής Kατοχής (1912-1923) των Δωδεκανήσων χαρακτηρίζεται από το διπλωματικό αγώνα του λαού τους για την ενσωμάτωση με την Eλλάδα και την αντίστοιχη προσπάθεια των Iταλών κατακτητών για την προσάρτησή τους με την Iταλία. H Iταλική Διοίκηση σε όλη την προαναφερόμενη περίοδο, επιχείρησε να α-
96 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ποδυναμώσει τους θεσμούς της Δημογεροντίας και της Eκκλησίας και να ανακόψει κάθε πολιτισμική πρόοδο, που προερχόταν από τους Δωδεκανήσιους.Tαυτόχρονα, ένα τεράστιο αρχαιολογικό-πολιτιστικό έργο υπό την καθοδήγηση του διάσημου Mεσαιωνολόγου Giuseppe Gerolla και του αρχαιολόγου Amedeo Mainti φιλοδοξούσε να θέσει τις ιστορικές παρακαταθήκες για την καταγραφή της Iταλοκρατίας ως συνέχισης της εποχής των Iωαννιτών Iπποτών. Συνακόλουθα, ο ιταλικός σχεδιασμός λόγω της επικρατούσας ασάφειας της κυριαρχίας των Δωδεκανήσων και των μελλοντικών εξελίξεων, περιορίστηκε μόνο στην εκτέλεση βασικών έργων υποδομής που εξασφάλιζαν την εξυπηρέτηση των δυνάμεων κατοχής. H δεύτερη περίοδος (1923-1936) που συνήθως ονομάζεται περίοδος «Mario Lago» χαρακτηρίζεται από την απόπειρα εξιταλισμού των Δωδεκανήσων, που εστιάστηκε στην κατάργηση των ελληνικών σχολείων, 11 τη διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας ως υ- ποχρεωτικής και της αποτυχημένης προσπάθειας ίδρυσης Aυτοκέφαλης Eκκλησίας της Δωδεκανήσου, 12 με παράλληλη την ενίσχυση της Pωμαιοκαθολικής Eκκλησίας. Eπίσης, την περίοδο αυτή, μεταφυτεύτηκε από την Iταλία, ο θεσμός των φασιστικών οργανώσεων των νέων και σχεδιάστηκε ο πλήρης εξιταλισμός των ονομάτων. Όλα τα παραπάνω μέτρα, αποσκοπούσαν σε μεγάλο βαθμό στη συγκρότηση και επιβολή μιας Δωδεκανησιακής Iταλικής ταυτότητας, που βρισκόταν σε ευθεία αντιπαράθεση με την Eλληνική. Eπιπλέον, τα προαναφερόμενα μέτρα απέβλεπαν στην αλλοίωση και παραχάραξη της γνήσιας και αυθεντικής Eλληνικής παράδοσης και κληρονομιάς. Aυτό, όμως που αποτελεί σφραγίδα της Iταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα είναι η ιταλική τεχνοτροπία στην επέμβαση του χώρου, που συνδέεται με την Eκπαίδευση (Παιδεία). H ιταλική κουλτούρα αποτυπώθηκε εντυπωσιακά στη χωροταξική πολεοδομική και οικοδομική δραστηριότητα, που απέβλεπε στην αποικιοποίηση του χώρου και ονομάστηκε από τον Iταλό Kυβερνήτη Mario Lago «Πολιτική Λίθου». H πολεοδομική Tεχνοτροπία-επέμβαση δεν ήταν της ίδιας κλίμακας σε όλα τα νησιά. Στη Pόδο, την Kω 13 και τη Λέρο η επέμβαση είναι εντυπωσιακή και σε μεγάλο βαθμό καθορίζει ακόμα τη σημερινή φυσιογνωμία των νησιών και αφήνει έντονα τα σημάδια της Iταλοκρατίας. Mετά το σεισμό του 1933, ο Rodolfo Petracp θα σχεδιάσει το Porto Lago, τη μοναδική νέα πόλη στο Λακκί της Λέρου. Oι πολεοδομικές επεμβάσεις που συνοδεύτηκαν από την ανέγερση εντυπωσιακών κτιρίων, στηρίχτηκαν σε εκτεταμένες και σχεδόν ανέξοδες αναγκαστικές απαλλοτριώσεις οικοπέδων και κατοικιών που άφησαν μέχρι σήμερα έντονα στον αστικό ιστό τα σημάδια της Iταλικής κουλτούρας και κυριαρχίας. H τρίτη περίοδος (1936-1943) θα μπορούσε να ονομαστεί «Περίοδος De Vecchi», από το όνομα του Διοικητή και μέλους της Tετρανδρίας του φασισμού, που συνδέεται με την ανάδειξη της αυτοκρατορικής φυσιογνωμίας του φασισμού και την ανακήρυξη του Imperium, που επισκίασε τις ισχύουσες πολιτισμικές αρχές και αξίες. O De Vecchi είχε ως βασικό στόχο τον ριζοσπαστικό εξιταλισμό και τον υποτιθέμενο θεσμικό εκσυγχρονισμό των νησιών. Kατ αυτόν τον τρόπο, επέβαλε ριζικές αλλαγές στην παιδεία με το νέο σχολικό κανονισμό (21-07-1937), που ουσιαστικά καθιέρωνε την πλήρη κυριαρχία της Iταλικής γλώσσας στα σχολεία και με προαιρετική τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και μάλιστα χωρίς βιβλία στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου. Eπιπλέον, το διοικητικό σύστημα που χαρακτηριζόταν από μία ισορροπία ανάμεσα στο παραδοσιακό «κοινοτικό» πλαίσιο και στις δήθεν εκσυγχρονιστικές προσδοκίες του ιταλικού φασισμού, υπέστη σημαντικές τομές το 1937 με το διορισμό νέων Δημάρχων
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 97 των Podesta, που είχαν άμεση εξάρτηση από τον Kυβερνήτη και ήταν σε πλήρη αντιπαράθεση-αντιδιαστολή με τη μέχρι τότε ισχύουσα διοικητική παράδοση και κουλτούρα. Tο 1938 εισήχθη στα Δωδεκάνησα ο ρατσιστικός Iταλικός νόμος για τη διαφύλαξη της καθαρότητας της Iταλικής φυλής. Tαυτόχρονα, με μία σειρά νόμων και διαταγμάτων, επιβλήθηκε η πλήρης νομοθετική εξίσωση με το Iταλικό Δίκαιο.Tα μεικτά δικαστήρια των Oρθοδόξων, Mουσουλμάνων και Eβραίων καταργήθηκαν και οι υποθέσεις τους παραπέμφθηκαν στα αστικά Δικαστήρια, τα οποία τελούσαν κάτω από τη δικαιιοδοσία και τον έλεγχο της Iταλικής διοίκησης. H κατάφωρη παραβίαση των θεσμών της διοίκησης και της δικαιοσύνης μετέβαλε και αλλοίωσε την επί χρόνια ισχύουσα Bυζαντινορωμαϊκή νομοθεσία, τα επιτόπια έθιμα και τον άγραφο νόμο των Δωδεκανήσων που είχαν θέση δικαίου. Περαιτέρω, ο De Vecchi δεν σχεδίασε νέα αναπτυξιακά προγράμματα, αλλά περιορίστηκε στην υλοποίηση αυτών του προκατόχου του, τον οποίον κατηγορούσε για «Aνατολισμό». H απέχθειά του για αυτό που θεωρούσε «ανατολίτικη αισθητική» τον οδήγησε στην απόφαση να αλλάξει τη μορφή των κτιρίωντης Pόδου. Oι όψεις των κτιρίων καλύφθηκαν με ένα επίχρισμα Pietra finta (μείγμα τσιμέντου με σκόνη πωρόλιθου), που έμοιαζε σε χρώμα με τον πωρόλιθο των κτιρίων της εποχής των Iπποτών. Xαρακτηριστικά «θύματα» της παρέμβασης αυτής ήταν το Ξενοδοχείο των Pόδων και το Δικαστικό Mέγαρο, που άλλαξαν εντελώς μορφή.tα λίγα νέα κτίρια που οικοδομήθηκαν την Tρίτη περίοδο της Iταλικής Kατοχής χαρακτηρίζονται από τη μνημειακή φασιστική αρχιτεκτονική, που σκόπευε να επιβάλλει αισθήματα δέους και σεβασμού στους αυτόχθονες. Γενικά, η μακρόχρονη περίοδος της ιταλικής Kατοχής άφησε έκδηλα τα σημάδια της στη Διοίκηση, την Παιδεία και την πολιτισμική παράδοση και κληρονομιά και συνέβαλε ιστορικά στη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης κουλτούρας, που σφράγισε τη συγκεκριμένη περίοδο και οι επιδράσεις συνεχίζονται μέχρι και στη σημερινή εποχή. 6. Eπίλογος-Συμπεράσματα Tα Δωδεκάνησα κατά την περίοδο της κατάληψής τους από την Iταλία βρίσκονταν σε μεγάλη πνευματική ανάπτυξη και σε αυτό είχαν συμβάλλει τα προνόμια, που είχαν παραχωρηθεί από το Oικουμενικό Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως, ήδη από την εποχή της Oθωμανοκρατίας. Στα προνόμια αυτά, συγκαταλέγονταν η αυτονομία των Eλληνικών σχολείων. Tα προνόμια αυτά σεβάστηκε και η Iταλική διοίκηση κατά την πρώτη περίοδο της Iταλοκρατίας, δηλαδή μέχρι την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης, όπου τα Δωδεκάνησα ατυχώς παραδίδονται οριστικά στην Iταλία. Kατά την δεύτερη περίοδο που συμπίπτει με τη διακυβέρνηση των Δωδεκανήσων α- πό το Mario Lago, τα Eλληνικά σχολεία υπάγονται στο καθεστώς της ημιαυτονομίας. O σχολικός κανονισμός (coordinamento scolastico) προέβλεπε τη διάκριση των σχολείων σε: Bασιλικά Iταλικά Eπιχορηγούμενα και Kοινοτικά, δηλαδή ιδιωτικά Περαιτέρω, προέβλεπε την εισαγωγή της ιταλικής γλώσσας στα σχολεία, την εποπτεία των σχολείων από Iταλούς επιθεωρητές, την κατάργηση των σχολικών εφοριών, το διορισμό και την απόλυση του εκπαιδευτικού προσωπικού από την Iταλική διοίκηση και την εκπαίδευσή τους σε Iταλικές σχολές. Tο παραπάνω διάταγμα αφαιρούσε κάθε αρμοδιότητα από το Eλληνικό κράτος στα σχολεία.
98 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Πέραν των παρεμβάσεων που έλαβαν χώρα στην εκπαίδευση, επιχειρήθηκε από τους κατακτητές η Iταλική κουλτούρα να αποτυπωθεί στη χωροταξική, πολεοδομική και οικοδομική δραστηριότητα. Aποτέλεσμα αυτών ήταν η κατασκευή εντυπωσιακών κτιρίων, που μέχρι τις μέρες μας δείχνουν έντονα την παρουσία της Iταλικής κουλτούρας και κυριαρχίας. H Tρίτη περίοδος της Iταλικής Kατοχής επισκιάζεται από τη διοίκηση των Δωδεκανήσων από το De Vecchi και συνέπεσε με την πλήρη κατάργηση της Eλληνικής εκπαίδευσης.tα Eλληνικά σχολεία μετατράπηκαν σε Iταλικά. H σκληρή αυτή πραγματικότητα ανέδειξε ένα νέο φορέα εκπαίδευσης, τα Kατηχητικά που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση, γεγονός που αναγνωρίστηκε στα επόμενα χρόνια, τόσο από το Oικουμενικό Πατριαρχείο, όσο και από το Eλληνικό κράτος. Aκόμη, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τις κάθε είδους παρεμβάσεις στη διοίκηση, δικαιοσύνη και την τέχνη. Iδιαίτερα, η φασιστική αρχιτεκτονική άφησε έκδηλα τα σημάδια της στα κτιριακά συγκροτήματα και στόχευε να επιβάλλει με προκλητικό τρόπο την Iταλική παρουσία στα Δωδεκάνησα. Tέλος, η Iταλική αρχιτεκτονική, τεχνοτροπία και κουλτούρα άσκησαν σημαντικές ε- πιδράσεις στη διαχρονική πορεία των πολιτισμικών αξιών και παραδόσεων, που μέχρι και τις μέρες μας χαρακτηρίζουν τη γενικότερη φυσιογνωμία των νησιών, στα οποία α- ποτυπώνονται τα σημάδια της Iταλοκρατίας. Σημειώσεις 1. I. KENTPH, Tο αποικιακό καθεστώς της Iταλίας στα Δωδεκάνησα και οι επιδιώξεις του Bατικανού για την αυτοκεφαλία της Eκκλησίας Δωδεκανήσου, σελ. 37, Θεσσαλονίκη 2006. 2. MHTPOΠOΛITOY KAPΠAΘOY-KAΣOY AΠOΣTOΛOY, Tο χρονικό της Iταλοκρατίας της Pόδου, σελ. 76, Aθήνα, 1973. 3. I. KAZABH, Tα Iταλοκρατηθέντα Δωδεκάνησα (1912-1943), Nέα Yόρκη, 1952. 4. E. ΠAΠAΪΩANNOY, H Eκκλησία της Pόδου κατά την Iταλοκρατία. Tο αυτοκέφαλο. Pόδος και νεώτερα κείμενα, σελ. 79-80, Pόδος, 1997. 5. X. ΣAΪTHΣ, Oργάνωση και Διοίκηση της Eκπαίδευσης, Θεωρία και πράξη, σελ. 201-204, Aθήνα, 1992. 6. X. ΣAΪTHΣ, Bασικά θέματα της Σχολικής Διοίκησης, σελ. 51-52, Aθήνα, 1992. 7. N. BITANTZAKHΣ, Προσδιοριστικοί παράγοντες που διασφαλίζουν την ποιότητα στην Eκπαίδευση, Π. Διοικητική Eνημέρωση, τχ. 32, Iανουάριος-Φεβρουάριος-Mάρτιος 2005, Aθήνα. 8. ΣΠHΛIANHΣ APXEION, Tόμος A και B, Aθήνα 1999. 9. Φ. KYΠPIΩTH, H Δωδεκανησιακή Eθνική Aντίσταση στα χρόνια της Iταλικο-Γερμανο- Aγγλοκρατίας 1912-1948, σελ. 80, Pόδος, 1988. 10. Z. TΣIPΠANΛHΣ, Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, σελ. 175, Pόδος, 1998. 11. Σ. AΓAΠHTIΔH, H κατάστασις εν Δωδεκανήσω, Aθήνα, 1946. 12. E. KΩNΣTANTINIΔHΣ, H εν Δωδεκανήσω Eκκλησία. 13. B. XATZHBAΣIΛEIOY, Iστορία της νήσου Kω, Kως, 1990. Bιβλιογραφία Aγαπητίδης Σ., (1946), H Kατάστασις εν Δωδεκανήσω, Aθήνα. Aγγελόπουλος A., (1984), Eκκλησιαστική Iστορία, Iστορία των δομών διοικήσεως και ζωής της Eκκλησίας της Eλλάδος, Θεσσαλονίκη.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 99 Aποστόλου Mητροπολίτη Kαρπάθου-Kάσου (1973),Tο χρονικό της Iταλοκρατία της Pόδου,Aθήνα. Bεργωτής Γ., (1972), H Eκπαίδευσις εις την Pόδον, Aθήνα. Bεργωτής Γ., (1995), H Eκπαίδευσις στο κοινό της Pόδου κατά την Oθωμανοκρατία, Pόδος. Bεργωτής Γ., (1997), H Eκπαίδευσις στο κοινό της Pόδου κατά την Iταλοκρατία, Pόδος. Γεωργιάδης Γ., (1945), Tο αιματηρόν Πάσχα του 1919. Aθήνα. Γιαννόπουλος I., (1997), Σύντομη Iστορία της Δωδεκανήσου, Aθήνα. Θεοδωρόπουλος Π., (1981), Tο ισχύον εν Δωδεκανήσω δίκαιον, B έκδοσις, Aθήναι. Kαζαβής I., (1952), Tα Iταλοκρατηθέντα Δωδεκάνησα (1912-1943), Nέα Yόρκη. Kαρπαθίου E., (1968), H Eκκλησία της νήσου Kω Δωδεκανήσου, Tομ. A και B, Aθήναι. Kέντρης Σ., (1970), Tα Mετέωρα της Δωδεκανήσου, Aθήνα. Kέντρης I., (2006),Tο αποικιακό καθεστώς της Iταλίας στα Δωδεκάνησα και οι επιδιώξεις του Bατικανού για την Aυτοκεφαλία της Eκκλησίας Δωδεκανήσου, Θεσσαλονίκη. Kυπριώτης Φ., (1988), Δωδεκανησιακή Eθνική Aντίσταση στα χρόνια της Iταλο-Γερμανο-Aγγλοκρατίας 1912-1948, Pόδος. Kωνσταντινίδης E., (1970), H εν Δωδεκανήσω Eκκλησία, Aθήνα. Mπακίρης E., (1988), H Eκκλησία της Pόδου στα χρόνια της Iταλικής Kατοχής 1912-1945, Aθήνα. Παπαϊωάννου E., (1997). H Eκκλησία της Pόδου κατά την Iταλοκρατία. Tο αυτοκέφαλο. Pόδος και νεώτερα κείμενα, Pόδος. Παπαχριστοδούλου X., (1994), Iστορία της Pόδου από τους προϊστορικούς χρόνους έως την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, Aθήνα. Παπαχριστοδούλου X., (1956), Iστορία της Pόδου, Aθήνα. Σαϊτης X., (1992), Oργάνωση και Διοίκηση της Eκπαίδευσις. Θεωρία και Πράξη. Aθήνα. Σαϊτης X., (1994), Bασικά θέματα της Σχολικής Διοίκησης, Aθήνα. Σπηλιανής Aρχείον, (1999), Tομ. A και B, Aθήνα. Tσιρπανλής Z., (1998), Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, Pόδος. Tσιρπανλής Z., (1998), Iταλοκρατία στα Δωδεκάνησα 1912-1913, Έκδοση YΠΠO-TAΠA-Δήμος Pόδου, Pόδος. Tσαλαχούρης K., (1992), Tο Aυτοκέφαλο της Eκκλησίας Δωδεκανήσου, 1924-1929, Aθήνα. Φειδάς B., (1997), Eκκλησιαστική Iστορία, Tομ. 2ος, Aθήναι. Φρατζής E., (1973), Συμβολή εις την Iστορία της Eκπαίδευσης Nισύρου, Nίσυρος. Xαρμαντάς Γ., (1990), Iστορικά σημειώματα της Eκκλησίας της νήσου Pόδου, Λέρος. Xατζηβασιλείου B., (1990), Iστορία της νήσου Kω, Kως.