ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Επιμέλεια θεμάτων και απαντήσεων: Μεταξά Ελευθερία Κική Δημουλά «Σημεῖο Ἀναγνωρίσεως» ἄγαλμα γυναίκας μέ δεμένα χέρια Ὅλοι σέ λένε κατευθείαν ἄγαλμα, ἐγώ σέ πρσφωνῶ γυναίκα κατευθείαν. Στολίζεις κάποιο πάρκο. Ἀπό μακριά ἐξαπατᾶς. 5 Θαρρεῖ κανείς πώς ἔχεις ἐλαφρά ἀνακαθήσει νά θυμηθεῖς ἕνα ὡραῖο ὄνειρο πού εἶδες, πώς παίρνεις φόρα νά τό ζήσεις. Ἀπό κοντά ξεκαθαρίζει τό ὄνειρο: δεμένα εἶναι πισθάγκωνα τά χέρια σου 10 μʹ ἕνα σκοινί μαρμάρινο κι ἡ στάση σου εἶναι ἡ θέλησή σου κάτι νά σέ βοηθήσει νά ξεφύγεις τήν ἀγωνία τοῦ αἰχμάλωτου. Ἔτσι σέ παραγγείλανε στό γλύπτη: 15 αἰχμάλωτη. Δέν μπορεῖς οὔτε μιά βροχή νά ζυγίσεις στό χέρι σου, οὔτε μιά ἐλαφριά μαργαρίτα. Δεμένα εἶναι τά χέρια σου.
20 Καί δέν εἶνʹ τό μάρμαρο μόνο ὁ Ἄργος. Ἄν κάτι πήγαινε νʹ ἀλλάξει στήν πορεία τῶν μαρμάρων, ἄν ἄρχιζαν τʹ ἀγάλματα ἀγῶνες γιά ἐλευθερίες καί ἰσότητες, 25 ὅπως οἱ δοῦλοι, οἱ νεκροί καί τό αἴσθημά μας, ἐσύ θά πορευόσουνα μές στήν κοσμογονία τῶν μαρμάρων 30 μέ δεμένα πάλι τά χέρια, αἰχμάλωτη. Ὅλοι σέ λένε κατευθείαν ἄγαλμα, ἐγώ σέ λέω γυναίκα ἀμέσως. Ὄχι γιατί γυναίκα σέ παρέδωσε στό μάρμαρο ὁ γλύπτης 35 κι ὑπόσχονται οἱ γοφοί σου εὐγονία ἀγαλμάτων, καλή σοδειά ἀκινησίας. Γιά τά δεμένα χέρια σου, πού ἔχεις ὅσους πολλούς αἰῶνες σέ γνωρίζω, 40 σέ λέω γυναίκα. Σέ λέω γυναίκα γιατʹ εἶσ αἰχμάλωτη. (Τό λίγο τοῦ κόσμου, 1971) Θέματα 1. Οι αμφισημίες, η εναλλαγή της κυριολεκτικής και της μεταφορικής σημασίας των λέξεων, η απουσία ρήματος, η μετάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο και από το γενικό στο ειδικό καθώς και η
πολλαπλότητα των γενών αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής γραφής της Κικής Δημουλά. Να εντοπίσετε στο ποίημα ένα τουλάχιστον παράδειγμα για κάθε γνώρισμα. (Μονάδες 15) 2. α) Να καταγράψετε τα εκφραστικά μέσα με τα οποία αποδίδεται η «αιχμαλωσία» της γυναίκας. β) Τι υποδηλώνει η αναφορά στον Άργο; (Μονάδες 20) 3. Ο Τάκης Καρβέλης έχει αναφερθεί στον μηχανισμό της «πολλαπλασιαστικής ευαισθησίας στην ποιητική γραφή της Κικής Δημουλά. Με τον όρο αυτόν εννοεί το πώς η Κική Δημουλά κατορθώνει, αφορμώμενη από τα πιο ασήμαντα ερεθίσματα, να προκαλεί τη γέννηση του ποιήματος και να το αναπτύσσει με μια δημιουργική προσθετική ικανότητα. [Τάκης Καρβέλης, Η ποίηση της «πολλαπλασιαστικής ευαισθησίας» και της «λυρικής αφαίρεσης», Δεύτερη ανάγνωση, δοκίμια, Καστανιώτης, 1984] Να αιτιολογήσετε κατά πόσο ο μηχανισμός αυτός βρίσκει εφαρμογή στο συγκεκριμένο ποίημα. (Μονάδες 20) 4. Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους (150 200 λέξεων) το περιεχόμενο των ακόλουθων στίχων: ( Μονάδες 25) «Αν κάτι πήγαινε ν αλλάξει στην πορεία των μαρμάρων, αν άρχιζαν τ αγάλματα αγώνες για ελευθερία και ισότητες, όπως οι δούλοι, οι νεκροί και το αίσθημά μας, εσύ θα πορευόσουνα μες στην κοσμογονία των μαρμάρων με δεμένα πάλι τα χέρια, αιχμάλωτη.»
5. Πώς γίνεται αντιληπτή στο Σημείο Αναγνωρίσεως της Κικής Δημουλά η διαδικασία «σφετερισμού» που παρουσιάζεται στο ποίημα του Τίτου Πατρίκιου; (Μονάδες 20) Τίτος Πατρίκιος «Σφετερισμός των αγαλμάτων» Φτιάχνουμε αγάλματα με υλικά από αγάλματα που τα είχαν φτιάξει άλλοι παλιότεροι τεχνίτες, φτιάχνουμε ποιήματα με λέξεις από ποιήματα γραμμένα σ άλλους καιρούς από άλλους ποιητές, φτιάχνουμε ζωές με αισθήματα με βιώματα που άλλοι άνθρωποι πριν από μας τα είχαν ζήσει. Σφετεριζόμαστε έργα, τροποποιούμε σχέδια, αλλάζουμε προοπτικές κάτι καινούργιο επινοούμε φτιάχνουμε πράγματα ολότελα δικά μας αφήνοντας πάντοτε τα ίχνη μιας προγενέστερης προέλευσης. Συνεχίζουμε βάζοντας τ όνομά μας δίπλα σ άλλα ονόματα ακόμα και σ εκείνα που θα θέλαμε να σβήσουμε.
Απαντήσεις 1. Ανάμεσα στα βασικά χαρακτηριστικά της ποιητικής γραφής της Κικής Δημουλά εντάσσονται και οι αμφισημίες, η εναλλαγή της κυριολεκτικής και της μεταφορικής σημασίας των λέξεων, η απουσία ρήματος, η μετάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο και από το γενικό στο ειδικό καθώς και η πολλαπλότητα των γενών. Εύκολα μπορούμε να ανιχνεύσουμε τα στοιχεία αυτά και στο «Σημείο Αναγνωρίσεως»: Αμφισημία: Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη: αιχμάλωτη. Στο σημείο αυτό, ο γλύπτης, μπορεί να γίνει αντιληπτός είτε ως ο πραγματικός γλύπτης που έφτιαξε το συγκεκριμένο άγαλμα είτε ως η κοινωνία διαμορφωτής που έχει καταστήσει τις γυναίκες αιχμάλωτες. Εναλλαγή κυριολεκτικής και μεταφορικής σημασίας: Στο ποίημα Σημείο Αναγνωρίσεως η κατεξοχήν εναλλαγή μεταξύ των δύο σημασιών βρίσκεται στις αναφορές που γίνονται στο άγαλμα της γυναίκας, καθώς άλλοτε η ποιήτρια απευθύνεται πράγματι στο άγαλμα και άλλοτε αναφέρεται εν γένει στις γυναίκες. Εδώ, η εναλλαγή κυριολεξίας μεταφοράς, εξυπηρετεί τις πολλαπλές αμφίσημες αναγνώσεις του ποιήματος. Για παράδειγμα, στην αρχή του ποιήματος όταν η ποιήτρια λέει ότι το άγαλμα στολίζει κάποιο πάρκο, χρησιμοποιεί κυριολεκτικά τη λέξη άγαλμα, ενώ στην πορεία του ποιήματος η λέξη άγαλμα χρησιμοποιείται περισσότερο μεταφορικά και υποδηλώνει τη γυναίκα. Όπως στους στίχους: κι υπόσχονται οι γοφοί σου / ευγονία αγαλμάτων, / καλή σοδειά ακινησίας., η ποιήτρια πλέον αναφέρεται στις γυναίκες, οι οποίες είναι προορισμένες ή καταδικασμένες, να γεννούν, να φέρνουν στον κόσμο θηλυκά παιδιά που είναι προορισμένα με τη σειρά τους να υποταχθούν κι αυτά στις απαιτήσεις της κοινωνίας και να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των ανδρών. Καλή σοδειά ακινησίας, σημαίνει μια ακόμη γενιά γυναικών που κι αυτές θα αποδεχτούν το σκληρό ρόλο τους και θα συνεχίσουν να εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους, χωρίς να φέρνουν αντιρρήσεις. Απουσία ρήματος: ευγονία αγαλμάτων, / καλή σοδειά ακινησίας, εδώ η βασική επιδίωξη της ποιήτριας είναι να εκφράσει την απόλυτη υποταγή της γυναίκας, η οποία αποδέχεται τη θέση της χωρίς καμία αντίδραση, όπως δηλαδή ένα άγαλμα παραμένει απολύτως ακίνητο, έτσι και οι γυναίκες οφείλουν να μην αντιδρούν καθόλου. Την αίσθηση αυτής της
ακινησίας, της πλήρους αυτής έλλειψης ενέργειας και δράσης, εκφράζει με ιδανικό τρόπο η απουσία ρημάτων. Η μετάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο: Παρατηρούμε την κίνηση της ποιήτριας από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο σε σημεία όπως είναι η αναφορά της στους πιθανούς αγώνες για ελευθερία και ισότητα των αγαλμάτων (δηλαδή των γυναικών), οι οποίοι συγκρίνονται με τους αντίστοιχους αγώνες που θα μπορούσαν να κάνουν οι δούλοι συγκεκριμένο, οι νεκροί αφηρημένο και το αίσθημά μας αφηρημένο. Οι αγώνες των δούλων για ελευθερία λειτουργούν στα πλαίσια της κυριολεξίας, οι αγώνες όμως των νεκρών αποτελούν μια εξ ορισμού καταδικασμένη προσπάθεια μιας και οι νεκροί δε θα μπορούσαν να διεκδικήσουν την ελευθερία τους. Αντίστοιχα, οι αγώνες των αισθημάτων μας κινούνται καθαρά σ ένα αφηρημένο πλαίσιο, καθώς τα αισθήματά μας λειτουργούν περισσότερο ως σύμβολο της προσπάθειας των ανθρώπων να αποδεσμευτούν από τις συμβάσεις, τις προκαταλήψεις, αλλά και την πλήρη αλληλεξάρτηση που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους. Η μετάβαση από το γενικό στο ειδικό: Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα / εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν., η ποιήτρια αντιδιαστέλλει τη δική της πρόσληψη του έργου από την πρόσληψη των πολλών, μεταβαίνοντας από τη γενική εικόνα που έχουν οι άλλοι ότι πρόκειται για ένα ακόμη άγαλμα, στην ειδικότερη διαπίστωση της ποιήτριας ότι πρόκειται για μια γυναίκα, για μία αιχμάλωτη γυναίκα. Η πολλαπλότητα των γενών: Στους ίδιους στίχους βλέπουμε ότι το πέρασμα από την αντίληψη ότι πρόκειται για ένα άγαλμα (ουδέτερο) στη σκέψη ότι πρόκειται για μία γυναίκα (θηλυκό), εκφράζεται η αντίθεση της ποιήτριας στον τρόπο που η κοινωνία βλέπει και αντιμετωπίζει τις γυναίκες. 2. α)η αιχμαλωσία της γυναίκας αποτελεί το βασικό θέμα του ποιήματος, γι αυτό και η ποιήτρια την παρουσιάζει με πληθώρα σχημάτων λόγου. Με τον τρόπο αυτό δίνει με έμφαση τη θεματική της αιχμαλωσίας, διατηρώντας παράλληλα και την ποιητικότητα του κειμένου. Αντίθεση: ανάμεσα στην εικόνα που δίνει το άγαλμα σε όσους το κοιτούν από μακριά και στην πικρή συνειδητοποίηση της αιχμαλωσίας του που αποκαλύπτεται σε όσους το πλησιάζουν. Από μακριά το άγαλμα μοιάζει
να έχει ανακαθίσει για να θυμηθεί ένα ωραίο όνειρο, αλλά από κοντά γίνεται εμφανής η αγωνία του αιχμαλώτου, που επιχειρεί μάταια να ξεφύγει από τα δεσμά του. Η αιχμαλωσία του αγάλματος γίνεται πολύ πιο έντονη μέσα από την αντίθεση και παρουσιάζεται ακόμη πιο εμφατικά μέσα από την εικόνα των στίχων 9 13 όπου η ποιήτρια μας μεταφέρει με περισσότερη λεπτομέρεια τα δεσμά που κρατούν αιχμάλωτο το άγαλμα, αλλά και την αγωνία που εκφράζει τελικά η στάση του, είναι δηλαδή ελαφρά ανασηκωμένο σε μια ύστατη προσπάθεια να ξεφύγει. επαναλήψεις : τα δεμένα χέρια του αγάλματος, που αναφέρονται αρχικά στον στίχο 9 και ξανά στους στίχους 19, 30 και 38. Καθώς και στην αναφορά στην κατάσταση της αιχμαλωσίας στους στίχους: 13 (την αγωνία του αιχμάλωτου), στο μονολεκτικό στίχο 15 (αιχμάλωτη), όπου η λέξη αιχμάλωτη φέρει όλο το νοηματικό βάρος κι επαρκεί ώστε να αποτελέσει από μόνη της έναν στίχο, εκφράζοντας έτσι με ιδιαίτερη έμφαση τη νοηματική σημασία του μηνύματος που εκπέμπει. Η λέξη αιχμάλωτη επαναλαμβάνεται επίσης στο στίχο 30 αλλά και στον καταληκτικό στίχο 42, αποτελώντας παράλληλα και τη λέξη που κλείνει το ποίημα, αποκτώντας έτσι μια τελευταία αλλά καίρια νοηματική ενίσχυση. το σχήμα εξ αναλόγου στους στίχους 17 18, όπου το ρήμα «ζυγίσεις» του στίχου 17 (ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου) είναι και το ρήμα που συμπληρώνει και τον επόμενο στίχο (ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα) αλλά παραλείπεται καθώς μπορεί εύκολα να εννοηθεί. Εικόνα: η γυναίκα άγαλμα σε μια ενδεχόμενη απόπειρα των αγαλμάτων να διεκδικήσουν την ελευθερία τους παρουσιάζεται να κινείται όπως και πριν αιχμαλωτισμένο, με τα χέρια δεμένα. Στους στίχους αυτούς έχουμε και μια τριμερή παρομοίωση που έρχεται να δείξει το βαθμό στον οποίο η γυναίκα είναι καταδικασμένη να παραμείνει για πάντα εγκλωβισμένη στα δεσμά που έχει ετοιμάσει για εκείνη η κοινωνία. Βλέπουμε, δηλαδή, στους στίχους 25,26,27 η προσπάθεια του αγάλματος για τη διεκδίκηση της ελευθερίας του να παρομοιάζεται με μια ανάλογη προσπάθεια των δούλων, των νεκρών, αλλά και του αισθήματός μας. σχήμα άρσης και θέσης: η αφηγήτρια αποκαλεί το άγαλμα γυναίκα, όχι γιατί την παρέδωσε γυναίκα στο μάρμαρο ο γλύπτης... (άρση) στίχοι 33
έως 37, αλλά γιατί τα χέρια της είναι δεμένα..., (θέση) στίχοι 38 έως 40. Εδώ, παράλληλα, έχουμε κι ένα σχήμα παράλλαξης καθώς η άρση εκφέρεται με μια πρόταση, συγκεκριμένα με μια αιτιολογική πρόταση (γιατί γυναίκα σε παρέδωσε...), ενώ η θέση δίνεται με ένα εμπρόθετο (για τα δεμένα χέρια σου). Μεταφορά: σοδειά ακινησίας εκφράζει με έμφαση τη διαχρονικότητα της αιχμαλωσίας των γυναικών, μιας και οι γυναίκες που πρόκειται να γεννηθούν θα είναι κι αυτές αιχμάλωτες και χωρίς τη δυνατότητα να αντισταθούν αποτελεσματικά στα δεσμά που τους επιβάλλει η κοινωνία. Συμβολισμοί: ο βασικός συμβολισμός είναι αυτός του αιχμαλωτισμένου αγάλματος που συμβολίζει τις γυναίκες, τα δεμένα χέρια του αγάλματος που συμβολίζουν τα δεσμά που έχει επιβάλει η κοινωνία στις γυναίκες, το γλύπτη που έφτιαξε το άγαλμα ο οποίος συμβολίζει την κοινωνία που έχει εδώ και αιώνες διαμορφώσει μια σκληρή μοίρα για τις γυναίκες και τέλος τη βροχή και τη μαργαρίτα που συμβολίζουν τις απολαύσεις της ζωής, οι οποίες είναι απροσέγγιστες για τη γυναίκα. β) Ο Άργος ο Πανόπτης, ήταν ένα μυθικό τέρας με εκατό μάτια που υπηρετούσε την Ήρα και για λογαριασμό της είχε αναλάβει να κρατάει φυλακισμένη την Ιώ, την ερωμένη του Δία. Η ποιήτρια χρησιμοποιεί τον Άργο για να συμβολίσει όσα κρατούν τη γυναίκα άγαλμα αιχμαλωτισμένη. Όπως, χαρακτηριστικά δηλώνει στο στίχο 20, Άργος για τη γυναίκα άγαλμα, δεσμοφύλακάς της δηλαδή, δεν είναι μόνο το μάρμαρο, δηλαδή το υλικό απ το οποίο κατασκευάστηκε. Δεσμοφύλακάς της είναι και η ίδια η κοινωνία, καθώς αυτή συμμετέχει στον ιδιόμορφο αυτό εγκλωβισμό των γυναικών. Ακόμη δηλαδή κι αν η γυναίκα άγαλμα δεν ήταν φτιαγμένη από μάρμαρο, ακόμη κι αν ήταν μια κανονική γυναίκα, πάλι δεν θα ήταν ελεύθερη. Θα συνειδητοποιούσε ότι αυτό που την κρατά φυλακισμένη δεν είναι το μάρμαρο, αυτό που την κρατά φυλακισμένη είναι η φύση της και ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τις γυναίκες. Έτσι, όπως η Ήρα, για να τιμωρήσει την Ιώ που κοιμήθηκε με τον Δία, έβαλε τον Άργο να την κρατά αιχμαλωτισμένη, έτσι και οι γυναίκες κρατούνται δέσμιες γιατί η αιχμαλωσία τους εξυπηρετεί την κοινωνία. Βέβαια, τα δεσμά των γυναικών δεν έχουν τη φρικτή όψη του τέρατος με τα εκατό μάτια. Όμως, είναι πιο αποτελεσματικά, καθώς έχουν κατορθώσει να
τις κρατούν εγκλωβισμένες «όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω», όπως καταγράφει το παράπονό της η ποιήτρια. 3. Πράγματι, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Τάκης Καρβέλης, η Κική Δημουλά κατορθώνει, αφορμώμενη από τα πιο ασήμαντα ερεθίσματα, να προκαλεί τη γέννηση του ποιήματος και να το αναπτύσσει με μια δημιουργική προσθετική ικανότητα. Αυτή του η άποψη περί «πολλαπλαστιαστικής ευαισθησίας» αιτιολογείται και με αφορμή το «Σημείο αναγνωρίσεως». Ένα ασήμαντο ερέθισμα, ένας περίπατος σε κάποιο πάρκο, και η θέαση ενός αγάλματος είναι αυτό που θα κινητοποιήσει την ποιητική ευαισθησία της Δημουλά. Αντικρύζοντας το άγαλμα του Σεφερλή, το οποίο παριστάνει τη Β. Ήπειρο, εκείνη βλέπει μια αιχμάλωτη γυναίκα κι αρχίζει να μορφοποιεί το ποίημά της. Η στιγμή της ποιητικής σύλληψης παρουσιάζεται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη, καθώς ακολουθεί τα βήματα της ποιήτριας να πλησιάζουν το άγαλμα και να αποκαλύπτουν την πραγματική του ταυτότητα. Πρόκειται για ένα άγαλμα, το οποίο το έχουν δει χιλιάδες μάτια. Όλοι βλέπουν αυτό που θέλει ο γλύπτης: τη σκλαβωμένη Β. Ήπειρο. Η Δημουλά όμως, με την ποιητική της ευαισθησία και τη δημιουργική της ικανότητα, προσθέτει μια καινούρια διάσταση: αυτή της αιχμάλωτης γυναίκας. Τα δεμένα χέρια του αγάλματος είναι για κείνη το σύμβολο της γυναικείας καταπίεσης και υποταγής. Το αιώνιο σύμβολο της αιχμαλωσίας που επέβαλε η κοινωνία στη γυναίκα. Έτσι, χάρη στην ποιητική της φλέβα, η Δημουλά κατορθώνει να δώσει νέα διάσταση στο γλυπτό του πάρκου, ανακαλύπτοντας σ αυτό ένα κρυμμένο μήνυμα που κανείς άλλος δεν μπόρεσε να διακρίνει. 4. Στους στίχους αυτούς η Δημουλά τονίζει τη ματαιότητα του αγώνα των γυναικών για απελευθέρωση. Ό,τι και να συμβεί, όσα χρόνια κι αν περάσουν, όσες προσπάθειες κι αν γίνουν, η γυναίκα θα είναι πάντα αιχμάλωτη. Αυτό το ρόλο της επεφύλαξε η κοινωνία και μ αυτόν θα πορευτεί μέσα στους αιώνες. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ποιήτρια, για να δώσει έμφαση σ αυτή τη ματαιοπονία, αναφέρεται σε αγώνες δούλων, νεκρών και αισθήματος. Αναγνωρίζει στους δούλους και τους νεκρούς (εκπλήσσοντας τον αναγνώστη) το δικαίωμα για αγώνες: στους δούλους τον αγώνα για την ελευθερία και στους νεκρούς για τη ζωή. Οι νεκροί, ιδιαίτερα, αν δεν
καταφέρουν να απελευθερωθούν απ τα δεσμά του θανάτου, μπορούν τουλάχιστον να διεκδικήσουν την ελευθερία τους απ τη μνήμη των ζωντανών. Ταυτόχρονα, εκφράζει και την υπαρξιακή αγωνία της για το μάταιο του αγώνα των αισθημάτων, τα οποία κι αυτά καταπιέζονται και συχνά δεν τους επιτρέπεται να εκδηλωθούν. Όπως λοιπόν κι αυτοί οι αγώνες είναι ανέφικτοι, έτσι κι η προσπάθεια της γυναίκας ν απαλλαγεί απ τα δεσμά που η κοινωνία της επέβαλε δε θα έχει αίσιο αποτέλεσμα, όσα χρόνια κι αν περάσουν. 5. Ανάμεσα στο «Σημείο Αναγνωρίσεως» και στο ποίημα του Πατρίκιου μπορούμε να παρατηρούσε μια αναλογία σε ό,τι αφορά τον «σφετερισμό» της τέχνης. Ο Τίτος Πατρίκιος επισημαίνει στο ποίημά του το αλληλένδετο των δημιουργημάτων της τέχνης, που βασίζεται στη συνεχή μετάπλαση παλιότερων έργων από νέους δημιουργούς. Υπάρχει, για τον ποιητή, μια διαρκής επικοινωνία ανάμεσα στα έργα τέχνης, η οποία αποκαλύπτει με τον πλέον σαφή τρόπο τα στοιχεία που συνδέουν διαχρονικά όχι μόνο τους καλλιτέχνες αλλά και γενικότερα τους ανθρώπους. Τα αγάλματα και τα ποιήματα που φτιάχνονται με υλικά παλαιότερων έργων, δεν είναι παρά μια απόδειξη των κοινών σκέψεων, προβληματισμών και συναισθημάτων που χαρακτηρίζουν το σύνολο των ανθρώπων ανά τους αιώνες.. Έτσι, μέσα από το έργο τέχνης του ενός βρίσκουν την έκφρασή τους ιδέες ή ψυχικές καταστάσεις πολλών ανθρώπων, σύγχρονων αλλά και μεταγενέστερων. Με τον τρόπο αυτόν ο Πατρίκιος τονίζει τη δημιουργική δύναμη κάθε έργου τέχνης, καθώς ακόμη κι όταν το ίδιο έχει πια ολοκληρωθεί συνεχίζει να αποτελεί ερέθισμα για τη φαντασία και τη σκέψη άλλων δημιουργών. Μέσα από μια διαδικασία θεμιτού σφετερισμού, κάθε νέος δημιουργός παίρνει την ιδέα ενός προγενέστερου, την τροποποιεί, την προσαρμόζει στη δική του ευαισθησία και έμπνευση και δημιουργεί κάτι ολότελα καινούργιο, κάτι δικό του. Ασφαλώς, ακόμη κι αν το έργο που προκύπτει είναι εντελώς διαφορετικό ως προς το μήνυμα που εκπέμει, δεν εξαλείφονται ποτέ τα στοιχεία εκείνα που φανερώνουν την αρχική του προέλευση. Άλλωστε, ούτε ο νέος δημιουργός επιθυμεί κάτι τέτοιο, έστω κι αν, όπως σχολιάζει ο ποιητής, κάποτε αυτό τον συνδέει με το έργο ανθρώπων που θα ήθελε να ξεπεράσει.
Τον ίδιο «σφετερισμό» και την ίδια θέση διαπιστώνουμε και στο «Σημείο αναγνωρίσεως». Η Δημουλά παίρνει ένα έργο τέχνης, ένα γλυπτό που παριστάνει τη σκλαβωμένη Β. Ήπειρο, και του δίνει άλλη διάσταση. Αυτό, αυτούσιο κι έτσι όπως παριστάνεται απ το γλύπτη, αποτελεί τη δική της έμπνευση. Για το γλύπτη και για όλους όσους το έχουν δει, το άγαλμα αντιπροσωπεύει τη Β. Ήπειρο. Για τη Δημουλά όμως είναι η απεικόνιση της σκλαβωμένης γυναίκας, που η κοινωνία την έχει καταδικάσει σε αιχμαλωσία. Τα δεμένα χέρια του αγάλματος συμβολίζουν, για την ποιήτρια, την αιώνια δέσμια στις υποταγές και προσταγές της κοινωνίας γυναίκα, η οποία, όσους αγώνες κι αν δώσει, όσο κι αν προσπαθήσει να απελευθερωθεί, θα είναι πάντα καθηλωμένη σε αυτό για το οποίο πλάστηκε: στο ρόλο που της επιφύλαξε η κοινωνία των ανθρώπων, στην υποταγή. Βλέπουμε λοιπόν ότι και οι δύο ποιητές αναγνωρίζουν μια διάσταση στην Τέχνη, η οποία έχει ιδιαίτερη αξία: να προσλαμβάνεται με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο απ την ευαίσθητη ψυχή του δημιουργού και να μετουσιώνεται σε ένα καινούριο έργο τέχνης, σύμφωνο με την έμπνευση και τη δημιουργική ικανότητα κάθε καλλιτέχνη.