περιεχόµενα 1 ο µέρος Αναλυτική θεωρία Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων Ι. Η συγγραφή της παραγράφου σελ. 462 ΙΙ. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο σελ. 471 ΙΙΙ. Η προλογική παράγραφος σελ. 477 ΙV. Η επιλογική παράγραφος σελ. 486 V. Η συγγραφή στο καθαρό και ο τελικός έλεγχος του γραπτού σελ. 491 2 ο µέρος Κριτήριο αξιολόγησης Λακωνικότητα και συντόµευση του λόγου σελ. 495
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 461 Måèïäïëïãßá ðáñáãùãþò êåéìýíùí Ι. Η συγγραφή της παραγράφου Η οργάνωση της παραγράφου ΙΙ. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο 1. Η έννοια του επιχειρήµατος 2. Η ανάπτυξη και η λογική σύνδεση των επιχειρηµάτων Αναλυτική θεωρία ΙΙΙ. Η προλογική παράγραφος ΙV. Η επιλογική παράγραφος V. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο 1. Σηµεία άξια προσοχής κατά τη συγγραφή στο καθαρό 2. Ο τελικός έλεγχος του γραπτού
462 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων Ι. Η συγγραφή της παραγράφου Η οργάνωση της παραγράφου Α. Σε κάθε σχεδόν παράγραφο συναντούµε τα ακόλουθα στοιχεία: α) Τη θεµατική περίοδο, που συνήθως είναι η πρώτη ή η δεύτερη περίοδος της παραγράφου. Μ αυτήν εκφράζεται µε σαφήνεια η κύρια ιδέα της παραγράφου και παρουσιάζεται επιγραµµατικά το θέµα. Στη θεµατική περίοδο ο συγγραφέας-µαθητής παίρνει ξεκάθαρη θέση απέναντι στο θέµα-πρόβληµα που πραγµατεύεται και διατυπώνει το σκοπό της απόδειξής του. β) Τις λεπτοµέρειες ή τα σχόλια, δηλαδή άλλες προτάσεις και περιόδους µε ιδέες που διασαφηνίζουν, αιτιολογούν, παρουσιάζουν τα αποτελέσµατα, ορίζουν, διατυπώνουν αντιρρήσεις, που αναπτύσσουν µ ένα λόγο την κύρια ιδέα της παραγράφου, που βρίσκεται στη θεµατική περίοδο. Με τις λεπτοµέρειες εξασφαλίζεται ως ένα βαθµό η επαρκής ανάπτυξη της ιδέας που προβάλλεται στη θεµατική περίοδο. Το σύνολο των παραγράφων µε επαρκή ανάπτυξη εξασφαλίζει την ως ένα βαθµό ικανοποιητική ανάπτυξη του θέµατος της έκθεσης. Κάποτε υπάρχει και ένα τρίτο στοιχείο: γ) η περίοδος κατακλείδα, που ολοκληρώνει τη µορφή της παραγράφου αποκρυσταλλώνοντας επιγραµµατικά την ανάπτυξη που προηγήθηκε ή διατυπώνοντας ένα γενικό συµπέρασµα ή προσπαθώντας να µεταβεί η συνέχεια του νοήµατος από την προηγούµενη ανάπτυξη στην επόµενη παράγραφο. Β. Η καθεµιά παράγραφος σ' ένα κείµενο έκθεσης ούτε αναπτύσσεται όπως τύχει ούτε -πολύ περισσότεροκαταλαµβάνει µια οποιαδήποτε θέση µέσα στην έκθεση. Ανάλογα µε το σχεδιάγραµµα που έχει προηγηθεί για την ανάπτυξη του θέµατος της έκθεσης, σε κάθε ενότητα επιµερίζουµε και αποµονώνουµε εκείνα τα στοιχεία που, αν καταγραφούν µαζί, αφενός µια κεντρική ιδέα θα αναπτυχθεί πλήρως (αυτή που θα τοποθετηθεί στη θεµατική περίοδο) και αφετέρου οι συλλογισµοί που θα την υποστηρίζουν θα έχουν νοηµατική αυτοτέλεια και επιχειρηµατολογική πληρότητα (οι λεπτοµέρειες-σχόλια). Για παράδειγµα, στην ενότητα των αιτίων ενός φαινοµένου, κάθε παράγραφος θα αφιερώνεται σ' ένα είδος οµοειδών αιτίων ή αιτίων που προέρχονται από µία κοινή πηγή (µια παράγραφος για τα οικονοµικά, µια για τα κοινωνικοπολιτικά και µια για τα ιδεολογικοθεωρητικά αίτια). Έτσι, στην κάθε παράγραφο η θεµατική περίοδος θα προβάλλει την κύρια ιδέα, που αναφέρεται στο σύνολο των αιτίων που επιλέχθηκαν και εκφράζει την αξιολόγηση ή την κατευθυντήρια
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 463 ιδέα του συγγραφέα. Οι λεπτοµέρειες θα αναπτύσσουν την κύρια ιδέα, όπως αυτή περιορίζεται και συγκεκριµενοποιείται στη θεµατική περίοδο. Τέλος, η περίοδος κατακλείδα θα συνοψίζει όσα έχουν λεχθεί στην παράγραφο. Αυτή η εργασία, όµως, δεν αποτελεί πάντοτε τον κανόνα. Ανάλογα συµπτύσσονται ή αναπτύσσονται περισσότερο οι ιδέες σύµφωνα µε τους περιορισµούς ή την ελευθερία που παρέχει το θέµα της έκθεσης. Στο προηγούµενο παράδειγµα των αιτίων, αν όλα τα αίτια χρειάζεται να συµπτυχθούν σε µία παράγραφο ή αν είναι ανάγκη να επιµείνει κανείς για ορισµένα αίτια σε ξεχωριστή παράγραφο, γίνεται διαφορετική οργάνωση του σχεδιαγράµµατος, προσαρµόζοντας και µετατρέποντας κάθε φορά την επιχειρηµατολογία. Γίνεται, εποµένως, φανερό πως η οργάνωση ενός κειµένου σε παραγράφους µε προδιαγραφές δοκιµίου έχει διπλό σκοπό: α) ο συγγραφέας-µαθητής ευκολύνεται στην έκθεση-παράθεση-απόδειξη των απόψεών του, αφού ακολουθεί ένα καθαρό σχέδιο, το οποίο ξεκινά µε το διάγραµµα της έκθεσης, ειδικεύεται στη διάρθρωση των ενοτήτων, περιορίζεται στην οργάνωση των επιµέρους παραγράφων και ταξινοµεί τα κατάλληλα επιχειρήµατα µε ενότητα, πληρότητα και αλληλουχία µέσα στην καθεµία παράγραφο. Ειδικότερα, η θεµατική περίοδος αποτελεί ασφαλή οδηγό και απαραίτητο στοιχείο για την ανάπτυξη των ιδεών του συγγραφέα, αφού καθορίζει σε γενικές γραµµές το υλικό που αυτός θα περιλάβει στο κείµενο του. β) ο αναγνώστης-διορθωτής διευκολύνεται, αφού διαβάζει το κείµενο πιο άνετα: µε µια γρήγορη µατιά αναγνωρίζει το γενικό διάγραµµα της έκθεσης και µε τις θεµατικές περιόδους προϊδεάζεται για την ανάπτυξη των σκέψεων του συγγραφέα-µαθητή. Το γεγονός αυτό προδιαθέτει θετικά το βαθµολογητή, γιατί είναι γνωστό πως τα κείµενα µε την καλή διάρθρωση και την επαρκή επιχειρηµατολογία (εκτός από την ποιότητα των ιδεών, την πειστικότητα τους και τη διατύπωση) κερδίζουν τη συµπάθεια και τις καλές εντυπώσεις, γεγονός καθοριστικό για την απόκτηση υψηλής βαθµολογίας. Γ. Το δυσκολότερο, βέβαια, βήµα για την ανάπτυξη της παραγράφου, είναι η ανάπτυξη της κύριας και κατευθυντήριας ιδέας που διατυπώνεται περιοριστικά και συγκεκριµένα στη θεµατική περίοδο. Παρακάτω δίνονται συνοπτικά οι τρόποι (µέθοδοι), µε τους οποίους µπορεί να αναπτυχθεί µια παράγραφος.
464 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 1. Ορισµός: στην περίπτωση που η θε- µατική περίοδος προκαλεί ερωτήµατα του τύπου τι είναι αυτό; ή πώς το εννοεί;, τότε η παράγραφος πρέπει να αναπτυχθεί µε ορισµό και µε συνεχή διευκρίνιση των εννοιών που αυτός περιέχει. 2. ιευκρίνιση: όταν η θεµατική περίοδος εκφράζει µιαν ιδέα συνοπτικά, ε- ντυπωσιακά ή ελλειπτικά και ορισµένες φράσεις χρειάζονται περαιτέρω α- νάπτυξη, τότε επιβάλλεται η αποσαφήνιση των φράσεων αυτών ή η διευκρίνιση των όρων, µε τους οποίους έγινε η ελλειπτική διατύπωση της θε- µατικής περιόδου. Παράδειγµα: Η σάτιρα είναι ένας τρόπος επιθετικής συµπεριφοράς που κρύβει µέσα του (και συχνά φανερώνει µε πολλήν αυθάδεια) µια δόση κακίας, τουλάχιστο την έλλειψη επιείκειας. Τρόπος ίσως όχι γενναίος, γιατί το χτύπηµα δίνεται στον αντίπαλο από πίσω και µε µάσκα, στα "αστεία". Σκοπός είναι κι εδώ η "σφαγή", αλλά επιδιώκεται χωρίς τον κίνδυνο της απευθείας αναµέτρησης. Σάτιρα αθώα δεν υπάρχει, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει, αφού πάντα πληγώνει, και πληγώνει (επικρίνει, στηλιτεύει, διαποµπεύει) µε πρόθεση να πληγώσει. Γι' αυτό αναζητεί και προκρίνει την πιο ευαίσθητη πλευρά, το πιο νευραλγικό σηµείο του εχθρού κι εκεί χτυπάει αδυσώπητα. Και, όπως είπα, εκ του ασφαλούς. Θα ονοµάσουµε άραγε τη σάτιρα άνανδρο είδος πολέµου; Θα την ειπούµε δειλία, µικροψυχία κι ευτέλεια; Πριν αποφανθούµε οριστικά, ας σκεφτούµε ότι όταν απεχθάνεσαι έναν εχθρό γιατί κάνει απάνθρωπη χρήση της δύναµης του, ή µια κατάσταση πραγµάτων που επιβάλλεται µε τη ροµφαία της βίας και δεν έχεις άλλον τρόπο να εκδηλώσεις την αντίθεση σου, θα καταφύγεις αναγκαστικά στο µόνο µέσον που σου παρέχουν οι µικρές δυνάµεις σου, στη σάτιρα. "Ο έρως του καλού", γράφει ο Εµµανουήλ Ροΐδης (στις περίφηµες επιστολές του "Αγρινιώτου Σουρλή"), "καλείται ενθουσιασµός και γεννά τους Πινδάρους και τους Μίλτωνας. Το µίσος του κακού καλείται σάτιρα και γεννά τους Λουκιανούς και τους Βολταίρους". (Ε. Παπανούτσος, Το δίκαιο της πυγµής, Αθήνα 1975, σ. 162-163) Παράδειγµα: Η απότοµη εισβολή του πληθυσµού στα αστικά κέντρα συµπληρώθηκε από την εισβολή της µηχανής στην καθηµερινή ζωή του ανθρώπου. εν εννοούµε µόνο το εργοστάσιο, που µε την καµινάδα και τα καυσαέριά του διαχώρισε την πόλη σε ζώνες προνοµιούχες και µειονεκτικές, και απείλησε να υποτάξει στο ρυθµό του τη ζωή του ανθρώπου. Εννοούµε και κάθε άλλη µηχανή. Από τη συσκευή κλιµατισµού και το ασανσέρ µέχρι τα διάφορα µέσα µεταφοράς, µέχρι ιδίως του αυτοκινήτου, του συνηθέστερου µεταφορικού µέσου, για το οποίο έφτασε -µε κάποια υπερβολή βέβαια-να λεχθεί ότι "ο άνθρωπος είναι κάτι που ξεχάστηκε από την πολεοδοµία και τη θέση του πήρε το αυτοκίνητο". Πρόκειται για το αυτοκίνητο που επιφορτίστηκε µε τη µεταφορά προσώπων και εµπορευµάτων όχι µόνο εκτός της πόλεως, αλλά και εντός αυτής, εφόσον
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 465 4. Με παραδείγµατα: όταν στη θεµατική περίοδο υπάρχουν ιδέες που µπορούν εύκολα ή πρόσφορα να κατοχυρωθούν µε προσφυγή σε εικόνες της καθηµερινής ζωής ή σε περιστάσεις που αποκαλύπτουν την έκταση, τις συνέπειες, το βαθµό έντασης κτλ. ενός φαινοµένου, τότε είναι καλύτερη η παράθεση παραδειγµάτων. Άλλα από αυτά µπορεί να είναι πλαστά, αλλά αληθοφανή (δεν συνιστώοι αποστάσεις µεγάλωναν και ξέφευγαν από τα έως τότε γνωστά µέτρα. Έτσι, στην πύκνωση του πληθυσµού των πόλεων προστέθηκε και ο συνωστισµός από την κυκλοφορία των µηχανών. (. Τζούµας, περ. Συζήτησις, µεταγλώττιση) 3. ιαίρεση: αν η θεµατική περίοδος είναι διατυπωµένη έτσι που να απαιτεί για ανάπτυξη τη διάκριση των ειδών ενός φαινοµένου ή µιας ιδέας, τότε η πιο πρόσφορη µέθοδος είναι ο επιµερισµός του όλου στα µέρη που το συνθέτουν. Παράδειγµα: Άλλο το θέµα αν ο αµφισβητίας, ο εξεγερµένος, ο επαναστάτης, θεωρεί πως νόµιµη και δίκαιη είναι η δική του βία και παράνοµη η βία του κράτους, αφού στηρίζεται σε νόµους άδικους γι' αυτόν. Άλλο το θέµα αν το ίδιο το κράτος ξεπερνά συχνά τα όρια της "νόµιµης"βίας και καταφεύγει σε βία που, ακόµη και µε τα δικά του κριτήρια, καταντά "παράνοµη". Όπως πάντα, όπως σ' όλα, η "νοµιµότητα" που υποτίθεται ότι την καθορίζει ο απρόσωπος κι αντικειµενικός νόµος, γίνεται υπόθεση καθαρά υποκειµενική, που "χρωµατίζεται" έτσι ή αλλιώς, ανάλογα µε το πρίσµα -και τα συµφέροντα- του εκάστοτε κρίνοντος ή βιάζοντος. (...) Όλοι ξέρουµε τα απλά τούτα. Και όλοι ξέρουµε (και πώς!) τις µορφές που παίρνει η "επίσηµη" βία: γενική και ειδική, φυσική και ψυχολογική. Ειδική, όταν σκοπεύει ορισµένα άτοµα ή οµάδες εξεγερµένες ή και µόνο ύποπτες (ταξικά, φυλετικά κτλ.). Γενική, όταν στρέφεται εναντίον του συνόλου των πολιτών, που θεωρούνται υποψήφιοι "εχθροί"... Για τους πρώτους, τους λίγους, τους επώνυµους, χρησιµοποιείται τόσο η φυσική όσο και η ψυχολογική βία, ενώ πάνω στους δεύτερους, τους πολλούς, τους ανώνυµους, δεν µπορεί ν' ασκηθεί παρά µόνο η δεύτερη. (Μ. Πλωρίτης, από Το Βήµα) Παράδειγµα: Αγνοούν οι γονείς ότι τα παιδιά τους στην περίοδο αυτή, επιθυµώντας να αποκτήσουν την αυτονοµία τους και να επιβεβαιώσουν την ανεξαρτησία τους, ενεργούν συχνά αντίθετα προς τις πατρικές επιθυµίες και ορέξεις. Και η αντίδραση αυτή είναι τόσο µεγαλύτερη όσο πιο έντονη είναι η επιµονή των γονέων στη συµµόρφωση των παιδιών τους προς το πατρικό µοντέλο τρόπου ζωής. Αν π.χ. αρέσουν στους γονείς τα κοντά µαλλιά και µιλούν συχνά µε ειρωνεία για τους "µακρυµάλληδες", εξωθούν µε τον τρόπο τους αυτόν περισσότερο τον έφηβο γιο τους να γίνει "µακρυµάλλης", παρά να προτιµήσει τα κοντά µαλλιά. Αν αρέσει στους γονείς η κλασική µουσική ή τα παλιά τραγούδια, ενώ η µοντέρνα µουσική αντιµετωπίζεται µε περιφρόνηση, οι προτιµήσεις των παιδιών θα στραφούν µάλλον προς τη µοντέρνα έξαλλη
466 νται) και άλλα πραγµατικά ή επεισόδια από την προσωπική µας ζωή. 5. Σύγκριση και αντίθεση: η θεµατική περίοδος µας προτρέπει να επισηµάνουµε τις οµοιότητες και τις διαφορές ανάµεσα σε πρόσωπα, πράγµατα και ιδέες. Στην περίπτωση αυτή η παράγραφος αναπτύσσεται µε σύγκριση και αντίθεση. ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων µουσική. Αν υπερτονίζεται στην οικογένεια η αξία της σεµνής ενδυµασίας και αποδίδεται µεγάλη σηµασία στην εξωτερική εµφάνιση, οι πιθανότητες να προτιµήσει ο έφηβος το έξαλλο ντύσιµο είναι πάρα πολλές. Αν οι γονείς εκτιµούν ιδιαίτερα την καλή συµπεριφορά και αποδίδουν µεγάλη σηµασία στο τυπικό "savoir-vivre", το παιδί, επιδιώκοντας να απαλλαγεί από την πατρική κηδεµονία, µπορεί να κάνει ακριβώς το αντίθετο. Πάµπολλα είναι τα παραδείγµατα, τα οποία θα µπορούσε κανείς να αναφέρει σχετικά µε αυτήν την τάση των εφήβων να δρουν αντίθετα προς τις επιθυµίες των γονέων τους µε πρόδηλη συχνά την πρόθεση να τους ερεθίσουν. (Μ. Κασσωτάκης, Ο έφηβος και τα προβλήµατα του, Αθήνα 1980, σ. 56) Παράδειγµα: Αν και γενικά θεωρείται ότι οι φανατικοί βρίσκονται στα άκρα, στην πραγµατικότητα οι φανατικοί όλων των ειδών µαζεύονται στην ίδια πλευρά. Τα πραγµατικά άκρα είναι οι φανατικοί και οι µετριοπαθείς: ανάµεσα σ' αυτούς δεν υπάρχει καµία συµφωνία. Οι φανατικοί όλων των αποχρώσεων αλληλοκοιτάζονται µε δυσπιστία και είναι πάντα έτοιµοι να πνίξουν ο ένας τον άλλον. Είναι, όµως, γείτονες και σχεδόν από την ίδια οικογένεια. Το µίσος τους είναι µίσος αδερφικό. Ανάµεσα τους υπάρχει βαθύ χάσµα και όµως, βρίσκονται τόσο κοντά ο ένας στον άλλον, σαν Παύλος και Σαύλος. Ένας φανατικός κοµµουνιστής είναι ευκολότερο να γίνει φασίστας, εθνικιστής ή καθολικός, παρά νηφάλιος φιλελεύθερος. Το αντίθετο του θρησκευτικού φανατικού δεν είναι ο άθεος φανατικός, αλλά ο ήρεµος κυνικός, ο οποίος δεν ενδιαφέρεται αν υπάρχει Θεός ή όχι. Ο άθεος είναι ένας θρησκευτικός άνθρωπος. Πιστεύει στον αθεϊσµό του σαν αυτός να ήταν µια καινούρια θρησκεία. Σαν άθεος είναι θερµός και αφοσιωµένος. Την ηµέρα που οι άνθρωποι δε θα πίστευαν πια στο Θεό, τα µεγαλύτερα θύµατα θα ήταν οι άθεοι. Έτσι, το αντίθετο του εθνικιστή δεν είναι ο προδότης της πατρίδας, αλλά ο λογικός πολίτης που αγαπάει το παρόν και δεν του αρέσει να γίνει µάρτυρας και ήρωας. Ο προδότης είναι κατά κανόνα ένας φανατικός -ριζοσπάστης ή αντιδραστικός- που πηγαίνει στον εχθρό για να επιταχύνει την καταστροφή ενός κόσµου τον οποίο µισεί. Οι περισσότεροι προδότες στο δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο ήταν δεξιοί εξτρεµιστές. Ανάµεσα στο σφοδρό, ακραίο εθνικισµό και στην προδοσία φαίνεται πως υπάρχει µόνο µια λεπτή διαχωριστική γραµµή. (Ε. Hoffer, Ο φανατικός, Αθήνα 1969, σ. 97-98)
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 467 6. Αιτιολόγηση: αν η θεµατική περίοδος είναι διατυπωµένη µε τέτοιον τρόπο, ώστε να παρακινεί να ρωτήσει κανείς γιατί;, η µέθοδος ανάπτυξης θα πρέπει ασφαλώς να είναι η αιτιολόγηση. 7. Αίτια και αποτελέσµατα: µε τη θε- µατική περίοδο µπορεί κανείς να προϊδεάζει για την καταγραφή ή την απαρίθµηση των αιτίων ή των αποτελεσµάτων του φαινοµένου, για το οποίο γίνεται λόγος. Άλλοτε υπάρχουν οι κατάλληλες µεταβατικές λέξεις (πρώτα-πρώτα..., έπειτα..., τέλος...), ενώ άλλοτε λείπουν τέτοιου είδους λέξεις, αλλά υπονοούνται εύκολα. Παράδειγµα: Πέρασε κιόλας ένας µήνας από τότε που ο πιανίστας Maurizio Ροllini προσπάθησε να διαβάσει την πολυσυζητηµένη δήλωση για το Βιετνάµ, πριν αρχίσει τη συναυλία στην αίθουσα της "Εταιρείας του Κουαρτέτου" και η διαµάχη δεν τελείωσε ακόµη. (...) Και είναι σωστό που αποφάσισε να εκθέσει στο κοινό τους λόγους µιας ανησυχίας. Ήταν ανησυχία που, κι αυτό είναι σηµαντικό, δεν αφορούσε µόνο τη συνείδηση του Ροllini ως "Ηomo politicus", αλλά και τη συνείδηση του Ρollini ως καλλιτέχνη. Επίτηδες ο Pollini έσπασε την τελετουργία της συναυλίας, γιατί αυτή η τελετουργία της τον υποχρέωνε να θεωρήσει το ρόλο του σαν κάτι ξεκοµµένο απ' οτιδήποτε υπήρχε πριν και µετά. Λες και οι µεγάλοι συνθέτες των οποίων τα έργα εκτελούσε δε γράψανε τη µουσική τους αντιδρώντας σε ιστορικές περιστάσεις, σε συγκεκριµένα γεγονότα, σε πάθη της εποχής τους. Εποµένως, ακόµη και µε την ιδιότητα του καλλιτέχνη, είχε την υποχρέωση να θυµίσει στο κοινό του ότι η συναυλία δεν είναι νεκρική ποµπή. (Umberto Eco, Η σηµειολογία στην καθηµερινή ζωή, Αθήνα 1991, σ. 115, 117) Παράδειγµα: Είναι γεγονός ότι ο Έλληνας δε διαβάζει. εν αγαπά το βιβλίο και τη µελέτη. Γιατί όµως; Κληρονοµικά βάρη και φυλετικός χαρακτήρας; Μα τότε θα 'πρεπε µάλλον το αντίθετο να συµβαίνει!... Η εθνική κληρονοµιά του Έλληνα είναι βαθιά πνευµατική. Τότε; Πρέπει να παραδεχτούµε πως ο άνθρωπος δε γεννιέται αγκαλιά µε το βιβλίο, του µαθαίνουν να το αγαπάει. Είναι θέµα γενικότερης παιδείας, που ξεκινάει βέβαια από την εκπαίδευση, από τα σχολεία όλων των βαθµίδων. Και εκεί φαίνεται πως υστερούµε. Γιατί εµείς από τα σχολεία βγάζουµε ανθρώπους που ακούν για βιβλίο, ακούν για µελέτη και "το βάζουν στα πόδια"! Κακογραµµένα βιβλία και µέθοδοι σκουριασµένες απωθούν τους νέους από το βιβλίο και την ευπρόσδεκτη και γόνιµη γνώση. Εκπαίδευση που βασίζεται στη µηχανική πρόσληψη γνώσεων, στην ψυχρή χρησιµοθηρία, στη "δια παντός µέσου" βαθµοθηρία, στη στείρα αποστήθιση, δηµιουργεί στη συνέχεια απέχθεια για το βιβλίο, το σχολείο, τη µάθηση. Το "πρόβληµα του µαθήµατος της έκθεσης" δεν είναι άσχετο µε όλην αυτήν την κακή εκπαίδευση. Κακές επιδόσεις στην έκθεση δε σηµαίνουν τίποτε άλλο από κακές σχέσεις µε το βιβλίο γενικά. (από τον ηµερήσιο Τύπο)
468 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 8. Αναλογία: αν η θεµατική περίοδος είναι διατυπωµένη ως παροµοίωση ή µεταφορά, τότε πρέπει να αναπτυχθεί µε αναλογία, δηλαδή µε µια εκτεταµένη παροµοίωση. 9. Συνδυασµός µεθόδων: είναι αρκετά δύσκολο να συναντήσουµε παραγράφους αναπτυγµένες µε µόνο µία µέθοδο. Συνήθως γίνεται συνδυασµός από δύο ή και περισσότερες. Παράδειγµα: Σήµερα ο άνθρωπος έχει την ιδέα πως λευτερώθηκε από πολλά πράγµατα που τον µποδίζανε τάχα, να είναι λεύτερος. Πέταξε, λοιπόν, από πάνω του, µαζί µε τ' άλλα και την παράδοση και βρέθηκε σ' ένα χάος. Αυτό το χάος το λέγει ελευθερία. Οι παλιοί οι θαλασσινοί βλέπανε τ' άστρο της τραµουντάνας (τον Πολικόν Αστέρα) και βρίσκανε το δρόµο τους. Κι ο άνθρωπος, µέσα στο ατελείωτο πέλαγο του καιρού, για να ξέρει πού πηγαίνει, είχε την παράδοση που τον οδηγούσε. Σε καιρό που σκεπάζανε τον ουρανό σύννεφα, ο παλιός ναυτικός, σαν έχανε το βορεινό αστέρι, δεν ήξερε πού να τραβήξει. Φαντάσου, λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος να είχε την ιδέα πως µε τη συννεφιά και δίχως το άστρο της τραµουντάνας ήταν πιο ελεύθερος να πάει όπου ήθελε µέσα στο πέλαγος. Το ίδιο λέγει κι ο σηµερινός άνθρωπος που δεν θέλει την παράδοση. Ένας λαός που έχει χάσει την παράδοση του, είναι σαν τον άνθρωπο που έχει χαµένο το µνηµονικό του, που έχει πάθει αµνησία. Το σήµερα και το αύριο είναι δεµένα µε τα περασµένα. Το σήµερα θρέφεται από τα περασµένα και τα µελλούµενα από το σήµερα. (Φώτης Κόντογλου, περ. Ελεύθερη γενιά, τεύχ. 27, σ. 6) Παράδειγµα: α) Ψυχολογική αστάθεια, φόβος, ένα βαθύ αίσθηµα ανασφάλειας, στερηµένη, µοναχική και βίαιη παιδική ηλικία είναι οι λόγοι που επικαλούνται στη Γερµανία για να εξηγήσουν την έκρηξη της βίας των νεαρών ακροδεξιών, ενώ εκείνοι που ψάχνουν βαθύτερα τα πράγµατα αναζητούν, πέρα από τις ψυχολογικές ερµηνείες, τις βαθύτερες κοινωνικές, οικονοµικές, ακόµη και εθνικές ρίζες του προβλήµατος, το οποίο δεν είναι µόνο γερµανικό. Αναµφίβολα, η κατάρρευση της ανατολικής Ευρώπης και οι συνέπειες της συνιστούν µια µεγάλη κρίση και στο πλαίσιο της εκατοµµύρια άνθρωποι αντιµετωπίζουν ποικίλα αδιέξοδα για την ικανοποίηση των αναγκών τους. Η ανεργία, η υποαπασχόληση, η υποβάθµιση των συνθηκών ζωής και η συνεχής σύγκριση τους µε τους "άλλους" που ευηµερούν, όλα αυτά και άλλα πολλά που έχουν να κάνουν µε την πλήρη κατάρρευση, ή µάλλον µε την απουσία, αξιών οδηγούν στη "ριζοσπαστικοποίηση" όχι πια προς τα αριστερά -για τους γνωστούς λόγους- αλλά προς τα δεξιά. Όταν οι κοινωνικές συνθήκες περιθωριοποιούν µεγάλα στρώµατα, τότε εύκολα αναπτύσσονται οµάδες φασιστοειδείς, που δεν πιστεύουν σε καµιά µορφή αντιπροσωπευτικής δηµοκρατίας, αλλά θεοποιούν τη βία, τον αρχηγό, τον "ισχυρό άνδρα",
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 469 επιστρέφουν στην "καθαρότητα" του έθνους ή της φυλής, εκδηλώνοντας έναν επιθετικό εθνικισµό, έναν άγριο ρατσισµό, µε ανάµειξη "µαγικών" ή µυθικών στοιχείων, µε άλλα λόγια οµάδες που προσπαθούν να απορρίψουν κάθε έννοια δικαίου και ανθρωπισµού και να εφαρµόσουν και στην Ευρώπη την κυνική αρχή της ισχύος που εφάρµοζαν οι δυνατοί της γης στον αποικιοκρατούµενο Τρίτο κόσµο. (Ν. Βουλέλης, από την Ελευθεροτυπία) β) Η αντικειµενική πληροφόρηση δεν είναι έργο εύκολο. Γιατί η ξερή απόδοση γεγονότων, χωρίς σύγχρονη σύνδεση τους µε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες διαδραµατίστηκαν, δεν είναι ολοκληρωµένη πληροφόρηση. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και ο κίνδυνος. Γιατί µπορεί στην παρουσίαση της ειδήσεως να παρεµβληθεί ένας άλλος επικίνδυνος παράγων, η προπαγάνδα. Με άλλους λόγους να αναµιχθεί η πολιτική στην είδηση, στην πληροφόρηση, οπότε είναι αδύνατο να υπάρξει αντικειµενικότητα. Όταν οι εφηµερίδες µεταδίδουν απόψεις που εξέφρασαν πολιτικές προσωπικότητες, χωρίς αµεροληψία, αλλά µε προβολή ορισµένων από αυτές σε βάρος άλλων, ανάλογα µε τις συµπάθειες του εκδότη και πολλές φορές του συντάκτη που γράφει την είδηση, τότε η εφηµερίδα δε µεταδίδει ειδήσεις, αλλά κάνει προπαγάνδα. Οι τάσεις αυτές παρατηρούνται µε µεγάλη έξαρση στις εφηµερίδες των οποίων το αναγνωστικό κοινό ανήκει σε ακραίες πολιτικές παρατάξεις. Τότε η είδηση είναι κατευθυνόµενη, άρα δεν είναι αντικειµενική. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η δηµοσίευση εκτιµήσεων του όγκου πολιτικών εκδηλώσεων. Για µια συγκέντρωση σε ανοικτό χώρο ο αριθµός των πολιτών που έλαβαν µέρος σ' αυτή, µπορεί να κυµαίνεται στις εκτιµήσεις των εφηµερίδων των άκρων µεταξύ 10.000 και 50.000, ανάλογα µε την τοποθέτηση της εφηµερίδας ή του ρεπόρτερ. (Γ. Μαύρος, στο Προβλήµατα Τύπου και ηµοσιογραφίας, εκδ, ΕΣΗΕΑ, σ. 40)
470 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων ΙΙ. Η ανάπτυξη των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο 1. Η έννοια του επιχειρήµατος Συνήθως ακούγονται πολύ περίεργοι -αν όχι τροµακτικοί- οι όροι επιχείρηµα και τεκµήριο - τεκµηρίωση, αλλά στην ουσία τους δεν είναι. Η επιχειρηµατολογία είναι ο µόνος τρόπος για την οργάνωση της σκέψης και των προτάσεων της παραγράφου, προκειµένου να πειστεί ο αναγνώστης-βαθµολογητής για την ορθότητα των απόψεων που διατυπώνονται. Το επιχείρηµα δεν είναι ανάγκη να αποτελεί αδιάψευστη αλήθεια ή κάποιο αξίωµα, που αποκλείεται να αµφισβητηθεί. Επιχείρηµα είναι κάθε σκέψη-πρόταση, που λογικά στέκει και που είναι έτσι διατυπωµένη, ώστε να µετριάζει ή να αναστέλλει την οποιαδήποτε αµφισβήτηση της ορθότητας της. Πάνω απ' όλα, όµως, είναι και κάθε σκέψη - πρόταση που δένεται νοηµατικά ή λεκτικά µε την προηγούµενη, ώστε να φαίνεται ως λογική της συνέχεια, ή που δένεται νοηµατικά ή λεκτικά µε την επόµενη, ώστε να µοιάζει σαν την αναγκαία προϋπόθεση της. Αξίζει να προσεχθεί το παράδειγµα που ακολουθεί, καθώς και τα σχόλια που το συνοδεύουν:... 1 Με τον όρο προοδευτική πολιτική κοινωνικοποίηση εννοούµε εκείνη που χρησιµοποιεί µηνύµατα για κοινωνική και πολιτική αλλαγή. 2 Στο µέτρο που η κοινωνικοποίηση αυτή δηµιουργεί στα άτοµα µια σταθερή ιδεολογική προδιάθεση, ώστε αυτά να δέχονται τη µεταβολή ως κανόνα ζωής -και όχι απλά ως µια συγκεκριµένη µεταβολή- τότε µπορούµε να µιλάµε για προοδευτική ή ακόµα για διαδικαστική πολιτική κοινωνικοποίηση. 3 Το να έχει µάθει κάποιος να πιστεύει ότι κάθε νεότερη γενιά είναι οπωσδήποτε καλύτερη, τιµιότερη και ειλικρινέστερη από την προηγούµενη είναι µια εκδήλωση προοδευτικής πολιτικής κοινωνικοποίησης. (...) 4 Αντίθετα, η συντηρητική πολιτική κοινωνικοποίηση είναι κείνη που δηµιουργεί, λιγότερο ή περισσότερο, πίστη σε ό,τι η κάθε εποχή ονοµάζει τάξη, σταθερότητα και καθιερωµένο. 5 Πρόκειται κατά κανόνα για πολιτική διαπαιδαγώγηση που δε βλέπει τη λύση των καθηµερινών προβληµάτων παρά µόνο µέσα από παραδοσιακούς µηχανισµούς. 6 Τοποθετήσεις όπως έτσι τα βρήκαµε, εγώ έτσι έµαθα, τώρα θα αλλάξω;, αυτή η νεολαία δεν ξέρω πού θα καταλήξει κτλ. αποτελούν φραστικές διατυπώσεις που αποκαλύπτουν συντηρητική τοποθέτηση. (Α. Μεταξά, Πολιτική κοινωνικοποίηση [1976], σ. 35) Η πρόταση 1 δίνει τον ορισµό της προοδευτικής πολιτικής κοινωνικοποίησης. Η πρόταση 2 περιγράφει την προϋπόθεση µε την οποία ισχύει η πρόταση 1. Η πρόταση 3 δίνει ένα παράδειγµα, για να γίνει πιο κατανοητό το περιεχόµενο των προτάσεων 1 και 2. Η πρόταση 4 δίνει τον ορισµό της αντίθετης έννοιας της πρότασης 1.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 471 Η πρόταση 5 διευκρινίζει την έννοια της πρότασης 4. Η πρόταση 6 προσφέρει παραδείγµατα εκδήλωσης της έννοιας της πρότασης 4. Όταν οι προτάσεις µέσα σε µια παράγραφο δένονται µε λογικές σχέσεις, εξασφαλίζεται η λογική συνέχεια του νοήµατος, η αλληλουχία, η ενότητα και η συνοχή των ιδεών και του κειµένου συνολικά. Αν δε συνδεθούν οι προτάσεις µεταξύ τους, αλλά ριχτούν στο χαρτί χωρίς πολλή σκέψη και συνειδητοποίηση του τι γράφεται, τότε είναι σίγουρο πως θα χαθούν πολλές µάχες και στον πόλεµο των εντυπώσεων και στον πόλεµο των βαθµών. 2. Η ανάπτυξη και η λογική σύνδεση των επιχειρηµάτων Γενικά, για τους τρόπους ανάπτυξης και λογικής σύνδεσης των επιχειρηµάτων µέσα στην παράγραφο ισχύει γενικά ό,τι και για την οργάνωση της παραγράφου. Επιπρόσθετα, όµως, υπάρχουν και ορισµένες άλλες τεχνικές, που αναφέρονται στο ύφος του κειµένου ή στη σύνοψη και στην επιβεβαίωση των απόψεων που διατυπώνονται. Συγκεκριµένα, οι τρόποι ανάπτυξης µπορεί να είναι οι παρακάτω: 1. Ορισµός: όταν ορίζουµε, προσδιορίζουµε, ετυµολογούµε ή διευκρινίζουµε έννοια ή ιδέα της προηγούµενης πρότασης, όπως συµβαίνει στο εξής παράδειγµα: Ας αρχίσουµε από την επίσκεψη του ονόµατος. Η λέξη είναι σύνθετη. Τα δύο συνθετικά της είναι ο δήµος και το κράτος - εξουσία, δηλαδή η εξουσία, η πολιτική ανήκει στο δήµο = λαό. Η λέξη είναι αρχαιοελληνική, µα πέρασε στην παγκόσµια ορολογία σαν µια από τις πολυτιµότερες κατακτήσεις του ανθρώπου στον αγώνα του να οροθετήσει τις πολιτικές και τις κοινωνικές του ανάγκες, για να θεµελιώσει σε στέρεες βάσεις τη συµβίωση των µελών µιας ανθρώπινης κοινότητας. Η κατάκτηση αυτή λοιπόν είναι ένα δώρο των παλαιών Ελλήνων προς την ανθρωπότητα. (Κ. Ν. Παπανικολάου, περ. Ελεύθερη γενιά, τεύχ. 3, σ. 24) 2. ιευκρίνιση: όταν αναλύουµε, αναπτύσσουµε περισσότερο ή θέτουµε τις προϋποθέσεις ισχύος µιας έννοιας ή ιδέας της προηγούµενης πρότασης, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο παράδειγµα: Είπαµε πως ο πρώτος και ο γενικός σκοπός όλων των έργων τέχνης είναι να εικονίσουν φαινόµενα της πραγµατικής ζωής που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τον άνθρωπο. Λέγοντας πραγµατική ζωή δεν εννοού- µε µοναχά τη σχέση του ανθρώπου µε τα αντικείµενα και τα όντα του αντικειµενικού κόσµου, µα και την εσωτερική του ζωή. Μερικές φορές ο άνθρωπος ζει µέσα σ' ένα όνειρο: στην περίπτωση αυτή το όνειρο έχει
472 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων γι' αυτόν (ως ένα βαθµό, και για κάποιο χρονικό διάστηµα) τη σηµασία που 'χει κάτι αντικειµενικό. Πιο συχνά ακόµα ο άνθρωπος ζει στον κόσµο των συναισθηµάτων του. Τις καταστάσεις αυτές, αν είναι ενδιαφέρουσες, τις δίνει επίσης η τέχνη. (Τσερνισέφσκι, Τέχνη και πραγµατικότητα, Αθήνα 1964) 3. Είδη, µορφές: όταν διαιρούµε ή κατηγοριοποιούµε µια έννοια ή ιδέα της προηγούµενης πρότασης, όπως αποτυπώνεται στο παράδειγµα: Όταν µιλάµε για "πνευµατική ηγεσία" νοµίζω ότι είναι απαραίτητος κάποιος διαχωρισµός: υπάρχει η "εξ επαγγέλµατος", ας την πούµε, πνευµατική ηγεσία, που αποτελείται από αξιωµατούχους της εκκλησίας, κορυφαίους επιστήµονες, καθηγητές, συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες κτλ. Παράλληλα, όµως, έχουµε σή- µερα και µια άλλη ηγεσία, που τη δηµιούργησαν οι νέες µορφές έκφρασης και επικοινωνίας, όπως είναι ο κινηµατογράφος, η τηλεόραση, το θέατρο, ο µουσικός δίσκος κτλ. Η πρώτη επιτελεί έργο µάλλον ρουτίνας, ασκεί περιορισµένη ή προδιαγραµµένη επίδραση και αναδείχνεται µε µεθοδολογία σοβαρή και παραδοσιακή. Η δεύτερη, όµως, που θα µπορούσαµε να την ονοµάσουµε "περιστασιακή", έχει απεριόριστες και απρόβλεπτες επιδράσεις, είναι δυναµική και άµεση, επηρεάζει αποφασιστικά τις ιδέες, τα αισθήµατα, τα γούστα και τις αισθητικές αντιλήψεις, αλλά καταξιώνεται και καθιερώνεται µε τις νοµοτέλειες του καταναλωτικού χαρακτήρα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Κριτήριο δηλαδή δεν είναι πια η αξία, η σηµασία ή η ποιότητα του οποιουδήποτε έργου τους, αλλά ο "ντόρος", που για κάποιο λόγο γίνεται γύρω από το όνοµα τους ή γύρω από την προσφορά τους. (Σ. Πανταζής, περ. Επίκαιρα, τ. 387, σ. 64) 4. Παραδείγµατα: όταν προσφέρουµε παραδείγµατα από τη ζωή, για να αισθητοποιήσουµε παραστατικά την έκταση ή το βάθος µιας έννοιας ή ιδέας της προηγούµενης πρότασης, όπως στο παρακάτω απόσπασµα που συνδυάζει τη διαίρεση και τα παραδείγµατα: Αρχικά πρέπει να πούµε ότι µε τον όρο άγχος ή ανησυχία προσδιορίζουµε το επίπεδο συναισθηµατικών εκδηλώσεων του ατόµου, οι οποίες συνδέονται µε µελλοντικές ενοχλητικές καταστάσεις. Υπάρχουν άτοµα επιρρεπή στην εκδήλωση άγγους και άτοµα που δεν επηρεάζονται εύκολα απ' αυτό, τα λεγόµενα "ψύχραι- µα" άτοµα. Υπάρχουν, επίσης, περιπτώσεις εκδήλωσης µεγάλου βαθµού άγχους και περιπτώσεις απλής εκδήλωσης άγχους. Οι πρώτες περιπτώσεις αποκλίνουν προς τη νοσηρή κατάσταση, ενώ οι άλλες συµπίπτουν µε φυσιολογική εκδήλωση. Αυτή καθαυτή η εκδήλωση άγχους δεν είναι νοσηρή κατάσταση, αλλά η ύπαρξη υπερβολικού βαθµού άγχους καθορίζει τη νοσηρότητα. (Χρ. Φράγκος, Ψυχοπαιδαγωγική [1977], σ. 241)
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 473 5. Αντίθεση: όταν χρησιµοποιούµε την αντίθετη κάποιας έννοιας ή ιδέας της προηγούµενης πρότασης, για να στηρίξουµε τον προηγούµενο ισχυρισµό µας, όπως φαίνεται καθαρά στο παράδειγµα: Ανάµεσα στο φόβο και την ελπίδα µοιράζεται -αλίµονο- του ανθρώπου η ζωή. Κοντά στους άλλους ορισµούς θα µπορούσε να του δώσει κανείς κι αυτόν τον πολύ σύντοµο, αλλά περιεκτικό: έµφοβο ον που δεν κουράζεται να ελπίζει. Γιατί σε οποιαδήποτε ηλικία και αν βρίσκεται, όποια και αν είναι η ιδιοσυγκρασία του και η αγωγή του - ο άνθρωπος φοβάται. Και ταυτόχρονα ελπίζει. Φοβάται τα πάντα. Από τα φυσικά απρόοπτα: τη φωτιά, την καταιγίδα, το σεισµό, και τα φυσικά αναπόφευκτα : την αρρώστια, τα γεράµατα, το θάνατο, έως τα κοινωνικά δεινά, τα άλλο τόσο απρόοπτα και αναπόφευκτα: τον παραµερισµό και τη φτώχεια, την κλοπή και τη δολοφονία, το φθόνο και τις διώξεις. Εντούτοις δεν τον εγκαταλείπει ποτέ η ελπίδα ότι θα βρεθεί τρόπος, έστω και την τελευταία στιγµή, να διαφύγει τον κίνδυνο, και αν όχι να σωθεί από το µοιραίο, τουλάχιστο να µαλακώσει τα πλήγµατα του. (Ε. Παπανούτσος, Το δίκαιο της πυγµής, ό.π., ο. 94-95) 6. Αιτιολόγηση: όταν προβάλλουµε µια ή περισσότερες έννοιες ή ιδέες ως αιτία (-ες) της έννοιας ή της ιδέας της προηγούµενης πρότασης, όπως στο παράδειγµα: Πέρα από ορισµένα είδη εγκληµατικότητας, στα οποία υπό προϋποθέσεις οδηγεί ορισµένα άτοµα η οικονο- µική ανέχεια, η βία στα γήπεδα και στους χώρους γύρω από αυτά είναι αναµφισβήτητα µια µορφή εκτόνωσης, που υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια του αποδεκτού. Και αυτό γιατί ανέκαθεν τα γήπεδα ήταν χώρος εκτόνωσης των απωθηµένων των εργαζόµενων όλων των κοινωνικών τάξεων, εκτόνωσης που ήταν αναγκαίο αντιστάθµισµα µιας κοπιαστικής εβδοµάδας. Το πέρασµα, όµως, από την απλή εκτόνωση στη βία δείχνει ότι ο χώρος του γηπέδου αξιολογείται και βιώνεται από ορισµένα άτοµα εντελώς διαφορετικά απ' ό,τι από τη συντριπτική πλειοψηφία των φιλάθλων. Ο λόγος ίσως πρέπει να αναζητηθεί και στην υπερβολική, κατά κάποιον τρόπο, προβολή και προώθηση του ποδοσφαίρου από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης. (Θ. Η. Γιαννόπουλος, από Τα Νέα) 7. Συνέπειες: όταν προβάλλουµε µια έννοια ή ιδέα ως αποτέλεσµα της έννοιας ή της ιδέας της προηγούµενης πρότασης, όπως συµβαίνει στο παράδειγµα: Από τη ραδιενεργό µόλυνση του περιβάλλοντος ο άνθρωπος δηµιουργεί, µε τον καιρό, µια σειρά ραδιενεργών πηγών στο εσωτερικό του οργανισµού του και µάλιστα πηγών εντοπισµένων σε ευπαθή σηµεία, που τον βοµβαρδίζουν κυριολεκτικώς µε ισχυρές ακτινοβολίες όχι πια εκ των έξω αλλά εκ των έσω, χωρίς καµιά δυνατότητα προστασίας. Αυτό οφείλεται στην τάση του οργανισµού να συγκεντρώνει ορισµένα στοιχεία (ραδιενεργά ή όχι) σε ορισµένα κύτταρα και σε ορισµένους ιστούς. Το άµεσο αποτέλεσµα της συγκέντρωσης αυτής είναι να προκαλούνται προσβολές στο µυελό των οστών, νευρώσεις, νεοπλάσµατα κτλ. (. Κρέµος, από Το Βήµα)
474 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 8. Αναλογία: όταν παροµοιάζουµε µια ιδέα της προηγούµενης πρότασης µε κάτι ανάλογο ή όταν χρησιµοποιού- µε µεταφορά, όπως γίνεται φανερό στο εξής παράδειγµα: Είσαι ένα φύλλο στο µέγα δέντρο της ράτσας. Να νιώθεις το χώµα ν' ανεβαίνει από τις σκοτεινές ρίζες και να απλοκαµιέται στα κλαριά και στα φύλλα. Ποιος είναι ο σκοπός σου; Να µάχεσαι να πιαστείς στέρεα από το κλαρί κι είτε σαν φύλλο είτε σαν ανθός είτε σαν καρπός, να σαλεύει µέσα σου, ν' ανανεώνεται και ν' αναπνέει ολάκερο το δέντρο. Το πρώτο σου χρέος, εχτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα είναι να νιώσεις µέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο, να φωτίσεις την ορµή τους και να συνεχίσεις το έργο τους. Το τρίτο σου χρέος, να παραδώσεις στο γιο τη µεγάλη εντολή να σε ξεπεράσει. (Ν. Καζαντζάκης) 9. Συµπεράσµατα: όταν µια πρόταση αποτελεί το γενικό ή ένα µερικό συµπέρασµα προηγούµενων προτάσεων, όπως δηλώνεται στο παρακάτω παράδειγµα: Είναι γνωστό, όµως, ότι την πνευµατική παράδοση, την Παιδεία -όχι την εκπαίδευση- ενός έθνους τη δη- µιουργεί η ακατάπαυστη µελέτη, µε την οποία ανανεώνονται τα παραδοµένα πνευµατικά κεφάλαια, ενσω- µατώνονται στον κορµό του παρόντος και µε νέα ζωή και τρόπο κάθε φορά πραγµατώνονται. Μόνο τότε µπορούµε να µιλούµε για πνευµατική παράδοση, για πνευµατική ζωή. Όταν υπάρχει αίσθηση ότι συνεχίζεις το έργο που σου παρέδωσαν οι πατέρες, όταν αισθάνεσαι δεµένος µ' αυτό και έρχεσαι µε τη σειρά σου να το ζήσεις και συ, να το συζητήσεις και να το δουλέψεις µε τις δικές σου δυνάµεις. Τέτοια πορεία οδηγεί στη δηµιουργία πραγµατικού πολιτισµού, πραγµατικού πνευµατικού βίου. Όλοι οι µεγάλοι πολιτισµοί, όπως διδάσκει η ιστορία, είναι θεµελιωµένοι απάνω σε πλούσια και ζωντανή παράδοση, την οποία κάθε γενεά, συνεχίζοντας την, την ανανέωνε και την πλούτιζε. (Β. Τατάκης, Η φωνή των πατέρων, στο Η πορεία του ανθρώπου, Εκδόσεις των Φίλων) 10. Ερώτηση - Απάντηση: όταν θέτουµε ερώτηµα που προκύπτει εύλογα από µια προηγούµενη ιδέα, ή όταν απαντούµε σε ερώτηση που θέσαµε, όπως στο παράδειγµα: Με φανερή δυσπιστία αντιµετωπίζουν ορισµένοι άνθρωποι στις µέρες µας την ευτυχία. Όχι τόσο γιατί είναι η πιο φθαρµένη λέξη της ζωής µας, όσο γιατί σπάνια αισθανόµαστε πως µπορούµε µ' αυτή να χαρακτηρίσουµε την κατάσταση µας και τη θέση µας µέσα στον κόσµο. Όσο οικεία µας γίνεται ως λέξη η ευτυχία, όσο περισσότερο συγκεντρώνει, ως κύριος στόχος, όλους τους στεναγµούς και τις προσδοκίες της ύπαρξης µας, τόσο φευγαλέα µας φαίνεται ως πραγµατικότητα. Κι αν είναι αρκετοί εκείνοι που οµολογούν ότι έζησαν πολλές στιγµές ευτυχίας, σπάνια θα συναντήσεις ανθρώπους που θα βεβαιώσουν ότι η ευτυχία έχει παγιωθεί στη ζωή τους.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 475 Μέσα σε µια τέτοια ασάφεια, πώς θα µπορούσαµε να ορίσουµε την ευτυχία; - Ως µια κατάσταση που καταλύει το φόβο, την επίµονη και βασανιστική ανάγκη, τη µοναξιά, το άγχος, που φέρνει την πλήρωση και τη γαλήνη στην ανθρώπινη καρδιά, που δηµιουργεί στη ζωή µια ζηλευτή ισορροπία. Ενώ, λοιπόν, η ευτυχία είναι ένα γεγονός πνευµατικό, µια κατάσταση ψυχής, οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως γεννιέται από ορισµένους εξωτερικούς, αντικειµενικούς παράγοντες. Όταν, λόγου χάρη, είσαι γερός και χορτάτος, όταν είσαι καλοντυµένος κι έχεις το σπίτι σου, όταν τριγύρω σου βρίσκονται εκείνοι που αγαπάς και που κι εκείνοι σ' ατενίζουν µε αγάπη, όταν η πορεία της ζωής σου µέσα στο µέλλον δε σε τροµάζει, δε σε ανησυχεί, γιατί σου φαίνεται σίγουρη κι εξασφαλισµένη, τότε, κατά την κοινή αντίληψη, πρέπει να είσαι ευτυχισµένος. ηλαδή, η ευτυχία δεν είναι παρά η πλήρωση των βασανιστικών σου αναγκών, εκείνων που η ύπαρξη τους δε σ' αφήνει να χαρείς την ελευθερία σου. (Κ. Τσιρόπουλος, οκίµια ευθύνης, Αθήνα 1969, σ. 119-120) 11. Αξιολόγηση: όταν η επόµενη πρόταση αξιολογεί-εκφράζει κρίση θετική ή αρνητική- για το περιεχόµενο της προηγούµενης, όπως δηλώνεται στο ακόλουθο παράδειγµα, που το ύφος του είναι αρκετά ειρωνικό: Στον καιρό µας επικρατεί η πεποίθηση πως το πιο γερό θεµέλιο της ειρήνης θα ήταν η καθολική ευηµερία. Του κάκου θα έψαχνε κανένας για ιστορικές µαρτυρίες πως κανονικά οι πλούσιοι υπήρξαν ειρηνικότεροι απ' τους φτωχούς, αλλά και πάλι µπορεί να υποστηριχτεί πως αυτοί δεν αισθάνθηκαν ασφαλείς απέναντι στους φτωχούς, πως η επιθετικότητα τους πήγαζε από το φόβο, και πως η κατάσταση θα ήταν ολότελα διαφορετική αν όλοι ήταν πλούσιοι. Γιατί να κηρύξει πόλεµο ο πλούσιος; εν έχει να κερδίσει τίποτα. Πιο φυσικό δεν είναι να προσφεύγουν σ' αυτόν οι φτωχοί, εκείνοι που γίνονται αντικείµενο εκµετάλλευσης, οι καταπιεσµένοι, αφού δεν έχουν να χάσουν παρά τα δεσµά τους; Ο δρόµος της ειρήνης, υποστηρίζεται, είναι ο δρόµος του πλούτου. Αυτή η πεποίθηση που επικρατεί στον καιρό µας ασκεί µια σχεδόν ακαταµάχητη έλξη. Κι ασκεί µια έλξη διπλή, γιατί αποφεύγεις εντελώς το όλο ζήτηµα της ηθικής: δεν είναι ανάγκη να απαρνηθείς ή να θυσιάσεις το παραµικρό. (Ε. Φ. Σουµάχερ, Το µικρό είναι όµορφο) 12. Ιστορική αναφορά: όταν αναφερόµαστε στο παρελθόν ή στην προϊστορία κάποιας έννοιας, ιδέας ή ενός φαινοµένου, όπως γίνεται φανερό στο ακόλουθο παράδειγµα: Η Μεγάλη Υπόσχεση της Χωρίς Όρια Προόδου -η υπόσχεση της κυριαρχίας πάνω στη φύση, της υλικής αφθονίας, της απέραντης ευτυχίας για όσο το δυνατό µεγαλύτερο αριθµό ανθρώπων και της ανεµπόδιστης προσωπικής ελευθερίας- συντηρούσε τις ελπίδες και την πίστη ολόκληρων γενεών από την αρχή της βιοµηχανικής εποχής. Το σίγουρο είναι ότι ο πολιτισµός µας άρχισε από τη στιγµή που οι άνθρωποι απόκτησαν κάποιον έλεγχο πάνω στη φύση. Αυτός ο έλεγχος. όµως, παρέµεινε περιορισµένος ως την αρχή της βιοµηχανικής εποχής. Μπαίνοντας στη βιοµηχανική εποχή -που άρχισε µε την υποκατάσταση της ζωικής και της
476 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων ανθρώπινης ενέργειας µε µηχανική και αργότερα πυρηνική ενέργεια και έφτασε µέχρι την υποκατάσταση του ανθρώπινου µυαλού µε ηλεκτρονικούς υπολογιστές- αποκτήσαµε τη βεβαιότητα ότι βρισκόµαστε στο δρόµο της απεριόριστης παραγωγής και συνεπώς της απεριόριστης κατανάλωσης. Ακόµα πιστεύαµε ότι η τεχνική µάς έκανε παντοδύναµους και η επιστήµη παντογνώστες. Βρισκόµαστε στο δρόµο που θα µας έκανε θεούς, ανώτερα όντα που θα µπορούσαν να δηµιουργήσουν ένα δεύτερο σύµπαν, χρησιµοποιώντας το φυσικό κόσµο µονάχα σαν δοµικό υλικό για την καινούρια µας δηµιουργία. Οι άνθρωποι άρχισαν ολοένα και περισσότερο να δοκιµάζουν µια νέα αίσθηση ελευθερίας. Έγιναν κύριοι της ζωής τους. Οι φεουδαρχικές αλυσίδες είχαν πια σπάσει και ο καθένας µπορούσε να εκπληρώσει κάθε του επιθυµία, ελεύθερος από κάθε είδους δεσµά. Ή τουλάχιστο έτσι νόµιζαν οι άνθρωποι. (Έριχ Φροµ, Να έχεις ή να είσαι, Αθήνα 1978, σ. 13-14) 13. Ξένη γνώµη: όταν προσθέτουµε στην προηγούµενη ανάλυση ρητό, παροιµία ή την άποψη άλλου συγγραφέα, έτσι ώστε να αναπτύσσεται περισσότερο η ανάλυση ή όταν επικαλούµαστε µια ξένη γνώµη που επιβεβαιώνει τις απόψεις µας, όπως στο παράδειγµα: Ο πνευµατικός άνθρωπος δεν εξαντλεί το χρέος του, όταν περιορίζεται στη στενά πνευµατική του αποστολή. Παράλληλα µ' αυτήν, επάλληλα µ' αυτήν, υπάρχει και η κοινωνική του αποστολή. Κι η δεύτερη είναι, το λιγότερο, εξίσου σηµαντική µε την πρώτη. Πνευµατικός άνθρωπος, που πιστεύει πως είναι επαρκής καθ' εαυτόν, είναι στείρος εγωιστής και άγονος οµφαλοσκόπος. Ο αληθινός πνευµατικός άνθρωπος όχι µόνο στοχάζεται για τον εαυτό του και τους άλλους, µα και κάτι περισσότερο: δρα για τους άλλους. Όσο σοφός, όσο ευλογηµένος κι αν είναι, άµα παραµένει αδρανής, καταντά άγρηστος. Σ' αυτόν προπάντων εφαρµόζεται το περιλάλητο του Λάιµπνιτς: Ό,τι δε δρα.δεν υπάρχει. (Μ. Πλωρίτης, από Το Βήµα) Επιλογικά, αξίζει να σηµειωθεί και το εξής: οι λογικές σχέσεις οργάνωσης του διαγράµµατος της έκθεσης, των παραγράφων και των επιχειρηµάτων είναι απαραίτητες για την κατοχύρωση των όσων γράφουµε, για την εξασφάλιση της ενότητας και της αλληλουχίας, γενικά για την επιτυχηµένη πραγµάτευση ενός θέµατος, για το οποίο απαιτείται δοκιµιακή γραφή (οργάνωση, ύφος, λεξιλόγιο). Αυτό, όµως, δε σηµαίνει πως χάνεται το προσωπικό ύφος ή ο τρόπος γραψίµατος. Ούτε και προδικάζει την ενδεχόµενη ιδιαιτερότητα του τρόπου αντιµετώπισης ενός προβλήµατος που δίνεται για ανάπτυξη. Προσφέρει αντίθετα την οξύνοια και την ετοιµότητα για την επιτυχηµένη αντιµετώπιση οποιωνδήποτε δυσκολιών.
ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Μεθοδολογία παραγωγής κειµένων 477 ΙΙΙ. Η προλογική παράγραφος Σκοπός του προλόγου είναι να δηµιουργήσει ευνοϊκό κλίµα απέναντι στο συγγραφέα ή τον οµιλητή και στο θέµα, έτσι που οι αναγνώστες ή οι ακροατές να δείξουν ενδιαφέρον και να θελήσουν να µάθουν τις απόψεις του. (...) Ο συγγραφέας εκπληρώνει τους σκοπούς ενός αποτελεσµατικού προλόγου, [όταν καταφέρει]: να κερδίσει τους ακροατές ή τους αναγνώστες του, (2) να διατυπώσει καθαρά το θέµα, να αποκαλύψει τη στάση του απέναντι σ' αυτό, και (3) να εισαγάγει τον κατάλληλο τόνο για λόγους σύνθεσης, περίστασης και ακροατηρίου. Σε µερικές περιπτώσεις ο πρόλογος µπορεί να είναι χιουµοριστικός και να χρησιµοποιεί λαϊκές εκφράσεις, εντυπωσιακές φράσεις κ.τ.ό., για να τραβήξει ευκολότερα την προσοχή των ακροατών ή των αναγνωστών. Όπως και να είναι πάντως, κάθε πρόλογος πρέπει να είναι κατάλληλος για το θέµα που αναπτύσσει, για τον οµιλητή ή το συγγραφέα και για το ακροατήριο ή το αναγνωστικό κοινό. Θα πρέπει δηλαδή να εκπληρώνει τα τρία κριτήρια που αναφέραµε. (Ν. Γρηγοριάδης, Το δηµιουργικό γράψιµο. Η τέχνη και η τεχνική του. οκίµια προβληµατισµού, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1992, σ. 76-77) Από το παραπάνω απόσπασµα γίνονται φανερά όχι µόνο τα τρία κριτήρια αποτελεσµατικότητας και επιτυχίας ενός προλόγου, αλλά και το ότι κάθε θέµα απαιτεί τη συγγραφή ενός διαφορετικού, ιδιαίτερου και ειδικού, προλόγου - άρα αποκλείονται εξ ορισµού οι τυποποιηµένοι πρόλογοι. Επιπλέον, κάθε συγγραφέας είναι ελεύθερος ανάλογα µε τους σκοπούς του να επιλέξει το είδος του προλόγου που τους εξυπηρετεί καλύτερα. Οι τυποποιηµένοι πρόλογοι είναι τόσο συχνοί σε εκθεσιακά κείµενα µαθητών, γεγονός που καταντά µονότονο και κουραστικό, αν όχι ενοχλητικό. Μ αυτούς, αν και ευκολύνονται οι µαθητές κατά πολύ, συνήθως έρχεται σε αντινοµία τόσο η ανάπτυξη όσο και ο τόνος του υπόλοιπου γραπτού, µε αποτέλεσµα να φαντάζουν ξένα σώµατα, εµβόλιµα στοιχεία, άσχετες ποµφόλυγες, τοποθετηµένες µάλιστα στην αρχή της έκθεσης. Το ενδιαφέρον του αναγνώστη-βαθµολογητή µπορεί να προκληθεί µόνο όταν ο πρόλογος είναι πρωτότυπος. Αλλά πρωτοτυπία δε σηµαίνει κατ ανάγκην επιτήδευση και εκζήτηση. Σηµαίνει κατά κύριο λόγο ενδιαφέρουσες απόψεις που εισάγουν στο θέµα, που αποκαλύπτουν την κριτική (θετική, αρνητική ή όποια άλλη) στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέµα-πρόβληµα, και που διατυπώνονται µε ειλικρίνεια, αυθορµητισµό και ευθύτητα, παρέχοντας όχι µόνο έναν προϊδεασµό για το ύφος του κειµένου, αλλά και για το διάγραµµα και το περιεχόµενο των ιδεών που αναπτύσσονται στο υπόλοιπο κείµενο. Έτσι, για λόγους µεθοδολογικούς, προκρίνονται τα παρακάτω είδη προλόγων που απαντούν σε δοκίµια και άρθρα και µπορούν να χρησιµοποιηθούν ανάλογα µε την περίσταση (το είδος και τις απαιτήσεις του θέµατος, το είδος και την ποιότητα της επιχειρηµατολογίας) και στη συγγραφή της έκθεσης ιδεών.