Τελική Τεχνική Έκθεση

ACTIONS FOR THE CONSERVATION OF MEDITERRANEAN TEMPORARY PONDS IN CRETE LIFE04NAT/GR/000105 Τελική Τεχνική Έκθεση Μελέτη ανθρωπογενών πιέσεων και ποιότητας νερού και εδάφους στα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία της. Κρήτης Συντάκτες: ηµητρίου Η., Μπερταχάς Η., Καραούζας Ι., Σκουλικίδης Ν., Κολόµπαρη Ε. Μουσούλης Η. και ιαπούλης Α., 2006 Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων Ελληνικό Κέντρο Θαλλασίων Ερευνών Νοέµβριος 2006

Η παρούσα εργασία έγινε µε συγχρηµατοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, του Μεσογειακού Αγρονοµικού Ινστιτούτου Χανίων και της εταιρείας ΕΥ ΗΛΟΣ. The present work was co-funded by the European Union, Hellenic Centre for Marine Research, Meditteranean Agronomic Institute and EVDILOS company. Η πλήρης αναφορά στην παρούσα εργασία είναι: ηµητρίου Η., Μπερταχάς Η., Καραούζας Ι., Σκουλικίδης Ν., Κολόµπαρη Ε. Μουσούλης Η. και ιαπούλης Α., 2006, Μελέτη ανθρωπογενών πιέσεων στα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία της Κρήτης. Στο: ηµητρίου Η. και ιαπούλης Α. (Εκδότες). ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη. Τελική Έκθεση. This document may be cited as follows: Dimitriou E., Bertahas I., Karaouzas I., Skoulikidis N., Colobari E., Moussoulis E. and Diapoulis A., 2006, Study of the anthropogenic impacts on the Medditeranean Temporary Ponds of Crete. in: Dimitriou E. and Diapoulis A. (Editors). Actions for the conservation of Medditeranean Temporary Ponds of Crete. Final Report. Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, ii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1. Γενικά περί Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων ΜΕΛ... 1 1.1 Χλωρίδα και Πανίδα των ΜΕΛ... 2 1.2 Οφέλη από τα ΜΕΛ... 3 1.3 Απειλές που έχονται τα ΜΕΛ... 4 1.4 Η Υδρολογία των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων... 9 1.5 Τα Χηµικά Χαρακτηριστικά των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων... 10 1.6 Ανθρωπογενείς ραστηριότητες Ρύπανση... 11 1.6.1. Αστικά Λύµατα... 11 1.6.2. Στερεά απορρίµµατα... 12 1.6.3. Γεωργικές ραστηριότητες... 12 1.6.3.1 Λιπάσµατα... 13 1.6.3.1.1 Αζωτούχα λιπάσµατα.... 14 1.6.3.1.2 Καλιούχα λιπάσµατα.... 14 1.6.3.1.3 Φωσφορικά λιπάσµατα... 15 1.6.3.2 Φυτοφάρµακα... 15 1.6.4. Κτηνοτροφία... 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΠΙΕΣΕΩΝ... 17 2.1. Περιοχής της Λίµνης Κουρνά. Περιγραφή της Ευρύτερης Περιοχής... 17 2.1.1 Γεωγραφική Τοποθέτηση και Γενικά Χαρακτηριστικά... 17 2.1.2 Μορφολογία... 17 2.1.3 Θεσµικές Ρυθµίσεις... 23 2.1.4 Γεωλογία... 23 2.1.5 Κλιµατολογικές Συνθήκες... 26 2.1.6 Χρήσεις Γης και Κύριες ραστηριότητες... 31 2.1.7 Κύριες Φορτίσεις... 33 2.1.8 Εκτίµηση ρυπαντικών φορτίων... 34 2.1.8.1 Αστικά απόβλητα και στερεά απορρίµµατα... 34 2.1.8.2 Κτηνοτροφία... 36 2.1.8.3 Γεωργικές ραστηριότητες... 37 2.2. Περιγραφή της Ευρύτερης Περιοχής των Φαλάσσαρνων... 40 2.2.1 Γεωγραφική Τοποθέτηση και Γενικά Χαρακτηριστικά... 40 2.2.2 Μορφολογία... 40 2.2.3 Θεσµικές Ρυθµίσεις... 43 2.2.4 Γεωλογία... 43 2.2.5 Κλιµατολογικές Συνθήκες... 47 2.2.6 Χρήσεις Γης και Κύριες ραστηριότητες... 49 2.2.7 Κύριες Φορτίσεις... 51 2.2.8 Εκτίµηση ρυπαντικών φορτίων... 52 2.3. Περιγραφή της Περιοχής του Οροπεδίου του Οµαλού... 55 2.3.1 Γεωγραφική Τοποθέτηση και Γενικά Χαρακτηριστικά... 55 2.3.2 Μορφολογία... 55 2.3.3 Θεσµικές Ρυθµίσεις... 58 2.3.4 Γεωλογία... 58 2.3.5 Κλιµατολογικές Συνθήκες... 60 2.3.6 Χρήσεις Γης και Κύριες ραστηριότητες... 62 2.3.7 Κύριες Φορτίσεις... 64 2.3.8 Υπολογισµός Ρυπαντικών Φορτίων... 64 2.4. Περιγραφή των Νήσων Γαύδος και Γαυδοπούλα... 67 2.4.1 Γεωγραφική Τοποθέτηση και Γενικά Χαρακτηριστικά... 67 2.4.2 Μορφολογία... 67 2.4.3 Θεσµικές Ρυθµίσεις... 71 2.4.4 Γεωλογία... 71 2.4.5 Κλιµατολογικές Συνθήκες... 73 Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, i

2.4.6 Χρήσεις Γης και Κύριες ραστηριότητες... 75 2.4.7 Κύριες Φορτίσεις... 77 2.4.8 Εκτίµηση Ρυπαντικών Φορτίων... 78 2.5. Περιγραφή της Ευρύτερης Περιοχής του Ελαφονησίου... 80 2.5.1 Γεωγραφική Τοποθέτηση και Γενικά Χαρακτηριστικά... 80 2.5.2 Μορφολογία... 80 2.5.3 Θεσµικές Ρυθµίσεις... 85 2.5.4 Γεωλογία... 85 2.5.5 Κλιµατολογικές Συνθήκες... 87 2.5.6 Χρήσεις Γης και Κύριες ραστηριότητες... 88 2.5.7 Κύριες Φορτίσεις... 91 2.5.8 Εκτίµηση Ρυπαντικών Φορτίων... 91 2.5.8.1 Γεωργικές ραστηριότητες... 91 2.5.8.2 Κτηνοτροφία... 92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΝΕΡΟΥ... 95 3.1 ΛΙΜΝΗ ΚΟΥΡΝΑ... 95 3.1.1 Φυσικοχηµικές αναλύσεις... 95 3.1.2 Αποτελέσµατα - Συζήτηση... 95 3.1.2.1 ph... 95 3.1.2.2 Αγωγιµότητα... 95 3.1.2.3 Χλωριόντα... 95 3.1.2.4 Θειικά (SO42-)... 96 3.1.2.5 Μέταλλα Ιχνοστοιχεία (Cu, Fe, Zn, Mn, B)... 96 3.1.2.6 Θρεπτικά (ΝΟ2, ΝΟ3, ΝΗ4, ΤΝ και ΤΡ)... 96 3.1.2.7 Μακροασπόνδυλη πανίδα... 99 3.2 ΕΛΑΦΟΝΗΣΙ... 103 3.2.1 Φυσικοχηµικές αναλύσεις... 103 3.2.2 Αποτελέσµατα - Συζήτηση... 103 3.2.2.1 ph... 103 3.2.2.2 Αγωγιµότητα... 103 3.2.2.3 Χλωριόντα... 103 3.2.2.4 Θειικά (SO42-)... 103 3.2.2.5 Μέταλλα Ιχνοστοιχεία (Cu, Fe, Zn, Mn, B)... 104 3.2.2.6 Θρεπτικά (ΝΟ2, ΝΟ3, ΝΗ4, ΤΝ και ΤΡ)... 104 3.2.2.7 Μακροασπόνδυλη πανίδα... 109 3.3 ΦΑΛΑΣΑΡΝΑ 1... 112 3.3.1 Φυσικοχηµικές αναλύσεις... 112 3.3.1.1 ph... 112 3.3.1.2 Αγωγιµότητα... 112 3.3.1.3 Χλωριόντα... 112 3.3.1.4 Θειικά (SO42-)... 112 3.3.1.5 Μέταλλα Ιχνοστοιχεία (Cu, Fe, Zn, Mn, B)... 113 3.3.1.6 Θρεπτικά (ΝΟ2, ΝΟ3, ΝΗ4, ΤΝ και ΤΡ)... 113 3.4 ΦΑΛΑΣΑΡΝΑ 2 (Λιµνίο προς θερµοκήπια)... 116 3.4.1 ph... 116 3.4.2 Αγωγιµότητα... 116 3.4.3 Χλωριόντα... 116 3.4.4. Θειικά (SO42-)... 116 3.4.5 Μέταλλα Ιχνοστοιχεία (Cu, Fe, Zn, Mn, B)... 116 3.4.6. Θρεπτικά (ΝΟ2, ΝΟ3, ΝΗ4, ΤΝ και ΤΡ)... 117 3.4.7 Μακροασπόνδυλη πανίδα... 120 3.5 ΟΜΑΛΟΣ... 124 3.5.1 Φυσικοχηµικές αναλύσεις... 124 3.5.1.1 ph... 124 3.5.1.2 Αγωγιµότητα... 124 3.5.1.3 Χλωριόντα... 124 Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, ii

3.5.1.4. Θειικά (SO42-)... 124 3.5.1.5 Μέταλλα Ιχνοστοιχεία (Cu, Fe, Zn, Mn, B)... 125 3.5.1.6 Θρεπτικά (ΝΟ2, ΝΟ3, ΝΗ4, ΤΝ και ΤΡ)... 125 3.5.2 Μακροασπόνδυλη πανίδα... 124 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Ε ΑΦΟΥΣ... 130 4.1 ΛΙΜΝΗ ΚΟΥΡΝΑ... 130 4.1.1 ph... 132 4.1.2 Ηλεκτρική Αγωγιµότητα (E.C.)... 133 4.1.3 Οργανική Ουσία (O.M.)... 134 4.1.4 Εδαφική Υγρασία... 131 4.1.5 Νιτρικά... 131 4.2 ΕΛΑΦΟΝΗΣΙ... 132 4.2.1 ph... 132 4.2.2 Ηλεκτρική Αγωγιµότητα (E.C.)... 133 4.2.3 Οργανική Ουσία (O.M.)... 134 4.2.4 Εδαφική Υγρασία... 136 4.2.5 Νιτρικά... 137 4.2.6 Φωσφορικά... 139 4.3 ΦΑΛΑΣΑΡΝΑ...141 4.3.1 ph... 141 4.3.2 Ηλεκτρική Αγωγιµότητα (E.C.)... 141 4.3.3 Οργανική Ουσία (O.M.)... 141 4.3.4 Εδαφική Υγρασία... 142 4.3.5 Νιτρικά... 142 4.3.6 Φωσφορικά... 143 4.4 ΟΜΑΛΟΣ... 144 4.4.1 ph... 144 4.4.2 Ηλεκτρική Αγωγιµότητα (E.C.)... 144 4.4.3 Οργανική Ουσία (O.M.)... 144 4.4.4 Εδαφική Υγρασία... 144 4.4.5 Νιτρικά... 145 4.4.6 Φωσφορικά... 146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 147 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 151 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ... 156 Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, iii

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Γενικά περί Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων ΜΕΛ Η µεγάλη οικονοµική ανάπτυξη της Κρήτης τα τελευταία χρόνια τόσο στον τουριστικό όσο και στον γεωργικό τοµέα είχε σαν αποτέλεσµα την διόγκωση των περιβαλλοντικών της προβληµάτων. Προβλήµατα, όπως η έλλειψη νερού σε τουριστικές περιοχές κυρίως τους καλοκαιρινούς µήνες, η ρύπανση των υδατικών πόρων και του εδάφους είναι προβλήµατα που επιδρούν αρνητικά στην περαιτέρω ορθολογική ανάπτυξη του νησιού. Η τελευταία οδηγία πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000/60) βάζει τους στόχους για την διαχείριση και προστασία των υδάτινων πόρων των λεκανών απορροής και των παράκτιων περιοχών, προβλέπει την παρακολούθηση των νερών από χηµικής, βιολογικής και φυσικής κατάστασης, την εκπόνηση διαχειριστικών σχεδίων και ζητά την συνεργασία των διαφόρων κοινωνικών εταίρων. Η έλλειψη στοιχείων, τόσο υδρολογικών όσο και γεωλογικών, καθώς και στοιχείων ποιότητας των υδάτων στις λεκάνες απορροής κάνουν αδύνατη την εφαρµογή των υπαρχόντων µαθηµατικών µοντέλων για την εξαγωγή συµπερασµάτων της υφισταµένης κατάστασης και της πιθανής µελλοντικής εξέλιξη της, έτσι ώστε να ληφθούν έγκαιρα τα απαραίτητα διορθωτικά µέτρα. Το πρόβληµα της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων µε την δηµιουργία οριοθετηµένων ΧΥΤΑ, η προώθηση της ανακύκλωσης των ανακυκλούµενων υλικών καθώς και η αποκατάσταση των υπαρχόντων χωµατερών µαζί µε τον περιορισµό της ανεξέλεγκτης απόρριψης αδρανών και άλλων υλικών σε µη οροθετηµένες περιοχές αποτελεί θέµα πρωταρχικής σηµασίας και απαιτεί την άµεση λύση του. Τα αστικά λύµατα αποτελούν επίσης ένα πρόβληµα για το νησί. Η σωστή λειτουργία των βιολογικών καθαρισµών όπου υπάρχουν, η δηµιουργία νέων όπου αυτό είναι απαραίτητο, καθώς και η σωστή απόρριψη στο περιβάλλον των παραγοµένων υποπροϊόντων του βιολογικού καθαρισµού αποτελεί και αυτό ένα θέµα που πρέπει να επιλυθεί µε την συνεργασία των αρµοδίων φορέων. Μέσα στα πλαίσια της προστασίας ευαίσθητων οικολογικά περιοχών σύµφωνα µε τις κοινοτικές οδηγίες, είναι και τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία, ΜΕΛ (Mediterranean Temporary Ponds, MTPs). Οι οικότοποι αυτοί σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή νοµοθεσία για τους οικοτόπους (92/43/ΕΕC), είναι εξαιρετικής σηµασίας και σπουδαιότητας και πρέπει να τύχουν µέριµνας και προστασίας διότι αποτελούν : προστατευόµενους οικοτόπους προτεραιότητας, ευαίσθητα και µοναδικά οικοσυστήµατα που έχουν την ανάγκη προστασίας και διατήρησης και δείκτες οικολογικής ισορροπίας για την ευρύτερη περιοχή. Τα λιµνία αυτά είναι συνήθως υγρότοποι µικρής έκτασης και φιλοξενούν ένα µεγάλο αριθµό ειδών πανίδας και χλωρίδας καθώς και σπάνια είδη ενδηµικών ειδών. Συνήθως τα λιµνία εµφανίζονται ως βυθίσµατα του εδάφους όπου το νερό συγκεντρώνεται κατά την διάρκεια του χειµώνα και αποξηραίνονται λόγω εξάτµισης κατά την διάρκεια της θερινής περιόδου. Καθένα από αυτά χαρακτηρίζεται µε τα δικά 1

του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως η υδροπερίοδος και η µοναδική χλωρίδα και πανίδα δίνοντας έτσι στο κάθε ένα µια ξεχωριστή οικολογική ταυτότητα. υστυχώς, η περιοδικότητα που έχει η υδροπερίοδος τους έχει σαν αποτέλεσµα να υποβαθµίζεται η αξία τους και να υφίστανται πολυποίκιλες πιέσεις και έτσι να κινδυνεύουν πολλά από αυτά να εξαφανισθούν. Εποχικά λιµνία βρίσκονται σε πολλές περιοχές της γης, όπως στην βόρεια Ευρώπη, την βόρεια Αµερική, την Αυστραλία και την νότια Αφρική. Ειδικότερα στην περιοχή της Μεσογείου τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία απαντώνται, στην Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιταλία, την Γαλλία. και την Ελλάδα. Στον Ελληνικό χώρο µέχρι το 1996 είχαν καταγραφεί 48 θέσεις µε Εποχικά Λιµνία, ενώ το 2002 τεκµηριώθηκε η παρουσία τους σε 23 µόνο περιοχές. Από τις περιοχές αυτές τέσσερις βρίσκονται στην περιοχή της δυτικής Κρήτης, όπως στη Γεωργούπολη Κουρνά, στα Φαλάσαρνα, το Ελαφονήσι Χρυσοσκαλίτισσα, και τη Γαύδο, που είναι και οι νοτιότερες περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης που απαντώνται τα Λιµνία αυτά. Στα πλαίσια του προγράµµατος LIFE/ Φύση 2004 προσετέθη και ένα ακόµη λιµνίο στην περιοχή του Οµαλού που είναι και το πλέον χαρακτηριστικό και τυπικό Μεσογειακό Εποχικό Λιµνίο. Τα συναντούµε ως βυθίσµατα επιπέδων εδαφών, όπως στο Ελαφονήσι, στα Φαλάσαρνα και στον Οµαλό, ακόµη βυθίσµατα βράχων όπως στην περιοχή της Γαύδου, ή ακόµη σε βυθίσµατα σε γειτνίαση µε υδάτινα σώµατα όπως στην περιοχή της λίµνης Κουρνά όπου και η παρουσία του νερού στο λιµνίο εξαρτάται άµεσα από την διακύµανση της στάθµη της λίµνης. Στις τοπικές διαλέκτους τα λµνία αυτά χαρακτηρίζονται και µε διαφορετικά ονόµατα, όπως Αρόλιθοι στην νήσο Γαύδο, Ρουσιές στην περιοχή της Χρυσοσκαλίτισσας, ή ακόµα και Κολύµπες λόγω του ότι συγκρατείται το νερό. Ο λόγος προστασίας των βρισκόµενων σε άµεσο κίνδυνο Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων είναι η υποστήριξη και η διατήρηση σπάνιας χλωρίδας και πανίδας παρά την περιοδικότητα της υδροπεριόδου τους και το µικρό µέγεθός τους, καθώς και ο διαρκώς αυξανόµενος κίνδυνος συρρίκνωσης ή ακόµα και η εξαφανισή τους (Boix et al. 2004, Eitam et al. 2004). Η βιοποικιλοτητά των ΜΕΛ είναι µεγάλη σε φυτικούς οργανισµούς αλλά και αµφίβια, έντοµα, διάφορους µικροοργανισµούς και µικροασπόνδυλα πολλά από τα οποία είναι ενδηµικά, δηλαδή απαντώνται µόνο στην συγκεκριµένη περιοχή. Ένας επιπλέον λόγος προστασίας τους είναι η υποστήριξη που προσφέρουν στα µεταναστευτικά πουλιά που σταθµεύουν βρίσκοντας διαθέσιµο νερό και ενδιαίτηµα (Grillas et al. 2004b). Πρέπει να τονισθεί ότι η οποιαδήποτε αλλαγή στο υδρολογικό καθεστώς των λιµνίων λόγω εξωγενών παρεµβάσεων θα επηρεάσει τόσο την αναπαραγωγή όσο και την ποικιλότητα των διαφόρων ειδών φθάνοντας και µέχρι του σηµείου να µην επιτρέψει την αναπαραγωγή τους και ως εκ τούτου να ανατρέψει την υπάρχουσα ισορροπία του οικοτόπου. 1.1 Χλωρίδα και Πανίδα των ΜΕΛ Τα ΜΕΛ φιλοξενούν σηµαντικό αριθµό ειδών χλωρίδας και πανίδας, µε σπάνια και ενδηµικά είδη του φυσικού περιβάλλοντος της δυτικής Κρήτης. Έτσι στη νήσο Γαύδο εµφανίζεται το ενδηµικό φυτό η Καλλιτρίχη η ωραία αλλά και η Ζαννισέλια η ανθοφόρα και η Χάρα η κοινή, καθώς και ένα είδος Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 2

χαµοµηλιού, βορειο-αφρικάνικης εξάπλωσης, η Ματρικάρια η χρυσίζουσα. Επίσης βρίσκονται τα φυτά Τιλαία του Βαιλλάντη, η Κρηπίς η άτολµη, το Πολύγωνο το θαλασσινό, κ.ά. Στο Ελαφονήσι-Χρυσοσκαλίτισσα λόγω της γεωλογικής δοµής (καρστική) επικρατεί η ξηροφυτική βλάστηση που αποτελείται από σπάνιες και εξειδικευµένες φυτικές κοινωνίες µε κυρίαρχα είδη τα Κρηπίς η άτολµη, Τριφύλλι το ασφυκτικό κ.ά. Στη λίµνη Κουρνά, η χλωρίδα τους, κατά την υγρή περίοδο, κυριαρχείται από τα είδη που υπάρχουν στη λίµνη. Στα Φαλάσαρνα υπάρχει µεγάλη ποικιλία υγρόφιλης βλάστησης, όπως είναι Ρανούγκουλος του Ριόνι, Σπαργκάνιο το ευθυτενές, Ευφόρβια η χιρσούτα, Φύλλα η ανθοδέσµια και αρκετά είδη Γιούνκου που είναι σπάνια στην Κρήτη Το έδαφος των λιµνίων χαρακτηρίζεται συνήθως ως τράπεζα σπόρων γιατί εδώ συγκρατούνται και διαχειµάζουν οι σπόροι των φυτών, για να ενεργοποιηθούν βλαστήσουν και πάλι σε ευνοϊκά γι αυτούς συνθήκες. Η πανίδα των λιµνίων ποικίλει ανάλογα µε υδροπερίοδο, το µέγεθος και τη γεωµορφολογία τους, αλλά και µε τη γειτονία τους ή όχι µε σώµατα νερού που ποτέ δεν ξηραίνονται. Έτσι, σε σχετικά µεγάλα λιµνία που συγκρατούν νερό για µερικούς µήνες, όπως αυτά στον Οµαλό, στα Φαλάσαρνα και τον Κουρνά, εκτός από τα πτηνά που έρχονται για να βρουν τροφή, βρίσκουµε συνήθως βατράχια, νεροχελώνες και υδρόβια µικρο-ασπόνδυλα (υδρόβιες νύµφες και προνύµφες εντόµων, µικροκαρκινοειδή και άλλα µικροσκοπικά ζώα), ενώ σε µικρότερα ΜΕΛ όπως στους αρόλιθους της Γαύδου και στις ρουσσιές της Χρυσοσκαλίτισσας, όπου το νερό είναι σπάνιο και όταν βρέξει µπορεί να διατηρηθεί µόνο για µερικές µέρες, εµφανίζονται κυρίως υδρόβια µικρο-καρκινοειδή και νύµφες υδρόβιων εντόµων κατά την υγρή περίοδό τους. 1.2 Οφέλη από τα ΜΕΛ Τα Μεσογειακά Εποχικά Λιµνία (ΜΕΛ) παρά το µικρό µέγεθός τους, δηµιουργούν και παρέχουν οφέλη τα οποία µεταξύ των άλλων περιλαµβάνουν: Συγκράτηση και προσφορά νερού (π.χ. πότισµα ζώων, άρδευση, εµπλουτισµός υπόγειων νερών, προστασία από πληµµυρικά φαινόµενα). Παραγωγή τροφής (π.χ. βόσκηση αγροτικών ζώων, συντήρηση των τροφικών πλεγµάτων της άγριας ζωής). Ποικιλία ενδιαιτηµάτων και υποστήριξη της βιοποικιλότητας (οικολογική σηµασία). Βελτίωση της ποιότητας του νερού και ακινητοποίηση µετασχηµατισµός των ρύπων σε ανενεργά συστατικά (βιο-γεωχηµική σηµασία). Επηρεάζουν το µικρο-κλίµα της περιοχής µειώνοντας τις ζηµιές από παγετούς και καύσωνες (κλιµατική σηµασία). Πολυποίκιλες ευκαιρίες για έρευνα, εκπαίδευση, οικοτουρισµό, αναψυχή κ.ά. Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 3

Εικόνα 1: Οι Σηµαντικότερες Λειτουργίες και Αξίες των Υγροτόπων. (πηγές: e.g. Zalewski, 2000, Novitzki et al., 2000, Grillas et al., 2004, προσαρµογή Θ. Κουσουρής, 2004). 1.3 Απειλές που έχονται τα ΜΕΛ Οι απειλές που δέχονται γενικά οι συγκεκριµένοι οικότοποι συνοψίζονται στα ακόλουθα: Κλιµατικές αλλαγές (π.χ. ανοµβρία, ξηρασία, κ.ά.) και οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες που θα επακολουθήσουν (π.χ. υπεράντληση των υπόγειων υδροφορέων, αλλαγή χρήσεων γης) αποσταθεροποιούν τις υδρολογικές τους συνθήκες και την εναλλαγή ξηρής και υγρής περιόδου προκαλώντας έτσι τη σταδιακή υποβάθµισή τους. Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 4

Η υπερβόσκηση, µπορεί να αφανίσει σηµαντικά είδη από τη χλωριδική σύσταση (είδη φυτών) ή και να διαφοροποιήσει τη σύνθεση τους στον οικότοπο. Επίσης, η συγκέντρωση πολλών ζώων σε µια περιοχή µπορεί να ρυπάνει (περιττώµατα, διάσπαση της συνοχής του εδάφους από τα ποδοπατήµατα) πολύ γρήγορα τη µικρή σχετικά ποσότητα νερού των λιµνίων, δηµιουργώντας ακατάλληλο νερό ακόµη και για το πότισµα των ζώων. Η ανεξέλεγκτη απόθεση απορριµµάτων στο περιβάλλον, πέρα από την αισθητική υποβάθµιση της περιοχής, συνήθως δηµιουργεί άµεση καταστροφή και υποβάθµιση των οικοτόπων. Η ρύπανση ή και ο ευτροφισµός στα ΜΕΛ, αυξάνεται συνεχώς λόγω των εντατικών αγροκτηνοτροφικών και άλλων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων. Έτσι, δηµιουργούνται δυσµενείς περιβαλλοντικές συνθήκες για την παρουσία και ανάπτυξη των χαρακτηριστικών ειδών πανίδας και χλωρίδας, ενώ ευνοείται η αύξηση ανταγωνιστικών ειδών. Με την ενδυνάµωση της γεωργίας, µπορούν να εµφανιστούν αλλαγές τόσο στην ευρύτερη, όσο και στην άµεση λεκάνη απορροής. Στην περίπτωση που το µεγαλύτερο µέρος της γης στην λεκάνη απορροής οργώνεται, αυτό µπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της διάβρωση, γεµίζοντας βαθµιαία τα βυθίσµατα των λιµνίων και µειώνοντας κατά συνέπεια το µήκος των υδροπεριόδων τους. Η διάβρωση συνεπάγεται µια πρόσθετη εισαγωγή θρεπτικών ουσιών στα λιµνία, συµβάλλοντας κατά συνέπεια στον ευτροφισµό του οικοτόπου (Rowe et al., 1992). Τα επίπεδα της ρύπανσης στα εποχικά λιµνία αυξάνονται γενικά µε την ένταση της γεωργικής δραστηριότητας και την εκτενή χρήση φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων, από τα οικιακά και βιοµηχανικά απόβλητα και τους αεροµεταφερόµενους ρύπους (Fahd et al., 2000, Rhazi et al., 2004). Η επιβάρυνση των εποχικών λιµνίων µε θρεπτικά είναι µια διαδεδοµένη απειλή στην περιοχή της Μεσογείου. Αυτό συµβαίνει κυρίως µέσω των λιπασµάτων στην απορροή από το γεωργικό έδαφος. Αρκετές λίµνες, π.χ. στο Μαρόκο, χρησιµοποιούνται επίσης για την πλύση, η οποία προσθέτει φωσφορικά άλατα από τα απορρυπαντικά στο νερό των λιµνίων. Ο ευτροφισµός έχει επιπτώσεις στη χλωρίδα και την πανίδα και είναι πολύ πιθανό να µειώσει την αξία αυτών των οικοτόπων για την κοινωνία (Rowe et al., 1992). Η αστική ανάπτυξη µπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της βιοµηχανικής δραστηριότητας και της διάθεσης στερεών και υγρών αποβλήτων, όπως επίσης και στην όξυνση των υδάτινων σωµάτων. Η έκθεση σε (υπό-) θανατηφόρες δόσεις ((sub-) lethal doses) ρύπων θα µειώσει τους πληθυσµούς των τρωτών οργανισµών λόγω θνησιµότητας ή µείωσης του ρυθµού ανάπτυξης του πληθυσµού (Jacob et al. 2004, Rhazi et al., 2004, Schwartz and Jenkings 2000). Η χρησιµοποίηση των λιµνίων ως αποθήκευση του νερού των καναλιών άρδευσης. Μερικά από τα λιµνία πολλές φορές σκάβονται ώστε να αυξηθεί το βάθος τους και να χρησιµοποιηθούν από τους αγρότες σαν δεξαµενές νερού. Όµως αρπακτικά ζώα, όπως και ορισµένα ψάρια και άλλα είδη (π.χ. Micropterus salmoides και Clarkia Procambarus) που είναι κοινά στα κανάλια άρδευσης, αποικίζουν συχνά τις µόνιµες δεξαµενές. Αυτά τα αρπακτικά ζώα τρέφονται µε τα Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 5

αυγά των αµφίβιων και τις προνύµφες, µειώνοντας κατά συνέπεια τους πληθυσµούς τους (Blaustein et al. 2004, Jacob et al. 2003). Η οικιστική ανάπτυξη και εν γένει η κατασκευή νέων αγροτικών δρόµων ή και η δηµιουργία θέσεων στάθµευσης οχηµάτων πολλές φορές διακόπτουν τη συνέχεια των ΜΕΛ, µε αποτέλεσµα να συρρικνώνονται ή και να καταστρέφονται οι εν λόγω σηµαντικοί οικότοποι Επιπλέον, ο συνεχώς αυξανόµενος τουρισµός στην περιοχή της Μεσογείου αυξάνει συχνά την πίεση που δέχεται ο οικότοπος από δραστηριότητες, όπως η έντονη και σκόπιµη µετακίνηση ανθρώπων (ποδοπάτηση από τους επισκέπτεςπεριπατητές), αλλά και οχηµάτων (ροδιές από µοτοσικλέτες και τζιπς) στο χώρο του, η ιππασία, picnic. Ακόµη, αξιοσηµείωτη είναι η χρήση των οικοτόπων ως πάρκινγκ κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου (Jacob et al. 2003, Spencer et al., 1999), όπου σε αυτήν την περίπτωση επηρεάζεται όχι µόνο η περιοχή του εποχικού λιµνίου, αλλά και η περιοχή γύρω από αυτό, η οποία περιέχει συχνά σπάνια είδη χλωρίδας και σηµαντικούς οικοτόπους µε χαρακτηριστικά είδη πανίδας εποχικών λιµνίων. Η πίεση των επισκεπτών την ξηρή περίοδο, καθώς επίσης και η ποδοπάτηση από τα βοοειδή, αλλάζει επίσης τα γεωµορφολογικά χαρακτηριστικά του πυθµένα του λιµνίου. Αυτό µπορεί να καταστήσει αδύνατη τη βλάστηση µερικών φυτικών ειδών. Είδη όπως το Elatine brochonii παραδείγµατος χάριν, είναι ανίκανα να βλαστήσουν εάν οι σπόροι τους καλυφθούν έστω και µε ένα λεπτό στρώµα χώµατος (Keeley and Zedler, 1996). Η ποδοπάτηση µπορεί να βλάψει τη βλάστηση και τα ζώα στο στάδιο διαχείµανσής τους. Προκαλεί επίσης την καταστροφή των καταφύγιων των µικρών οργανισµών. Στην περίπτωση της µακροχρόνιας ή πολύ έντονης ποδοπάτησης ακόµη και ο τύπος του χώµατος θα µπορούσε να αλλάξει, αλλάζοντας τη σύνθεση της χλωρίδας, ευνοώντας τα πιο κοινά φυτικά είδη (Jacob et al., 2003). Η αλλαγή διάρκειας των υδροπεριόδων. Ένας λόγος που οδηγεί σε πιο σύντοµες υδροπεριόδους είναι η δάσωσή της περιοχής του λιµνίου µε θάµνους ή δένδρα τα οποία αυξάνουν το ποσοστό της εξατµισοδιαπνοής τοπικά. Η διαδικασία αυτή µπορεί να είναι φυσική, αλλά ενισχύεται αρκετά µε τον ευτροφισµό και άλλες διαδικασίες που ευνοούν τα είδη µε τις καλύτερες δυνατότητες ανταγωνισµού (Jacob et al., 2003, Rhazi et al., 2001). Το νερό των λιµνίων χρησιµοποιείται συχνά για διάφορες χρήσεις, (άρδευση, πότισµα του ζωικού κεφαλαίου, και οικιακή χρήση) µε άµεση εξαγωγή του ή µε άντληση του κοντά στα λιµνία. Έτσι, η εξαγωγή του νερού από τα εποχικά λιµνία µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα την πρόωρη ξηρασία τους και την αποσταθεροποίηση της υδροπεριόδου τους. (Brendonck et al 2002, Spencer et al. 1999). Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 6

Ο κίνδυνος πυρκαγιάς στην περιοχή των εποχικών λιµνίων, είναι άµεσος εξαιτίας του µεγάλου αριθµού επισκεπτών και µπορεί να προκαλέσει άµεση ζηµία µε το κάψιµο της βλάστησης, τη µείωση των διαθέσιµων σπόρων και του ζωικού πληθυσµού. Η επίδραση της καµένης βλάστησης µπορεί µερικές φορές να είναι θετική υπό την έννοια ότι η καταστροφή των δέντρων ευνοεί τα µεσογειακά είδη. Ενδεχόµενη πυρκαγιά στην ευρύτερη λεκάνη απορροής µπορεί να ασκήσει σηµαντική επίδραση στα οικοσυστήµατα των λιµνίων, προκαλώντας έντονη διάβρωση και επιβαρύνοντάς τα µε θρεπτικά (Jacob et al., 2003). Η ελλιπής ενηµέρωση της τοπικής κοινωνίας για τις λειτουργίες που επιτελούν αυτοί οι οικότοποι στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και για τις αξίες που περικλείουν, έχουν δηµιουργήσει απαξιωτική εικόνα για τα ΜΕΛ. Οι τοπικές κοινωνίες επειδή απουσιάζει η σχετική ενηµέρωση ταυτίζουν συνήθως τα ΜΕΛ, µε υποβαθµισµένες περιοχές, όπου συνήθως ρίχνονται σκουπίδια και µπάζα ενώ αντίθετα πολλές φορές ο άνθρωπος υπερ-εκµεταλλεύεται τα φυσικά τους αγαθά (π.χ. υπερβόσκηση, υπεράντληση, ποδοπατήµατα, κλπ). Η τεχνητή αποξήρανση των λιµνίων κατά την ξηρή περίοδο ενισχύει την σµίκρυνση της υδροπεριόδου και επηρεάζει τους υδρόβιους οργανισµούς, στην αναπαραγωγή και την ανάπτυξή τους (π.χ. αµφίβια, είδη Odonata) (Jacob et al., 2003, Spencer et al. 1999). Σε µερικές περιπτώσεις, χρησιµοποιείται η τεχνητή επαναφόρτιση των εποχικών λιµνίων ως πρακτική αποκατάστασης, η οποία οδηγεί συχνά σε εκτεταµένη πληµµύρα και µπορεί ακόµη και να καταστήσει τα λιµνία µόνιµα. Η επίδραση της εκτεταµένης πληµµύρας µπορεί γενικά να είναι θετική. Τα λιµνία που κρατούν το νερό για µια πιο µεγάλη περίοδο µπορούν να υποστηρίξουν ποικιλία ειδών πανίδας (µε διαφορετικό χρόνο αναπαραγωγής) (Blaustein et al, 2004). Αλλά η επιµήκυνση της πληµµυρικής φάσης συχνά επίσης οδηγεί στην αύξηση του ανταγωνισµού των πιο κοινών φυτικών ειδών, αντικαθιστώντας τα σπάνια είδη. Με την ενδυνάµωση της γεωργίας, µπορούν να εµφανιστούν αλλαγές τόσο στην ευρύτερη, όσο και στην άµεση λεκάνη απορροής. Στην περίπτωση που το µεγαλύτερο µέρος της γης στην λεκάνη απορροής οργώνεται, αυτό µπορεί να οδηγήσει στην αύξηση της διάβρωση, γεµίζοντας βαθµιαία τα βυθίσµατα των λιµνίων και µειώνοντας κατά συνέπεια το µήκος των υδροπεριόδων τους. Η διάβρωση συνεπάγεται µια πρόσθετη εισαγωγή θρεπτικών ουσιών στα λιµνία, συµβάλλοντας κατά συνέπεια στον ευτροφισµό του οικοτόπου (Rowe et al., 1992). Λόγω των απειλών υποβάθµισης και κινδύνων καταστροφής-εξαφάνισης των οικοτόπων αυτών σχεδιάστηκε ένα πλαίσιο δραστηριοτήτων, µέσω του Ευρωπαϊκού προγράµµατος LIFE-Φύση 2004 ράσεις για τη ιατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στη. Κρήτη, ώστε: Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 7

Να αποκατασταθούν οι ήδη υποβαθµισµένοι οικότοποι στην επιθυµητή οικολογική τους κατάσταση, Να εξαλειφθούν ή και να ελαχιστοποιηθούν οι απειλές και οι κίνδυνοι υποβάθµισης-εξαφάνισής τους, Να γίνουν γνωστά στις τοπικές κοινωνίες και να δηµοσιοποιηθεί η αξία και η σηµασία τους, Να διασφαλιστεί η συναίνεση και η αποδοχή των ντόπιων, ώστε να προστατεύονται και να διατηρούνται σε µακροχρόνια κλίµακα, Να προωθηθεί η οικο-τουριστική ανάδειξη και προβολή τους και να υλοποιηθούν διαχειριστικά σχέδια διατήρησής τους που θα πρέπει να αναληφθούν από την Τοπική Αυτοδιοίκηση ή και τους αρµόδιους τοπικούς φορείς. Συνοπτικά, οι δράσεις προστασίας, διατήρησης και αποκατάστασης που θα πραγµατοποιηθούν κατά την διάρκεια του συγκεκριµένου προγράµµατος εστιάζονται, µέσα από κατάλληλες στρατηγικές διαχείρισης, σε ενέργειες που αφορούν µεταξύ των άλλων: Στον έλεγχο των σηµερινών δυνατοτήτων τους να επιτελούν τις υγροτοπικές λειτουργίες, Στην αξιολόγηση των λειτουργιών τους από περιβαλλοντική, οικονοµική και κοινωνική άποψη, Στην ευαισθητοποίηση και κοινωνική συναίνεση της τοπικής κοινωνίας, Στην πρακτική εφαρµογή προτάσεων διαχείρισης για την αποκατάσταση εκείνων των λειτουργιών που κρίνονται ως σηµαντικές και απαραίτητες για τη διατήρηση και προστασία τους, Στο σχεδιασµό πιλοτικών παρεµβάσεων διαχείρισης και αποκατάστασης. Οφείλει να γίνει κατανοητό ότι το φυσικό περιβάλλον ήταν ανέκαθεν άρρηκτα συνδεδεµένο µε τις παραδοσιακές δραστηριότητες του ανθρώπου και µ' αυτή τη συµπόρευση πρόσφερε αγαθά και αξίες στον άνθρωπο, τα οποία εκεί όπου διατηρούνται, η ζωή εξακολουθεί να έχει ποιότητα. Επιπρόσθετα, µε την κατάλληλη ενηµέρωση των τοπικών κοινωνιών µπορεί να προωθηθεί ο οικο-τουρισµός για συγκεκριµένο πλαίσιο δραστηριοτήτων, αναψυχής και περιήγησης. δίνοντας οικονοµική ώθηση στις τοπικές κοινωνίες. Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 8

1.4 Η Υδρολογία των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων Η υδρολογία των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων µπορεί να χαρακτηριστεί ως αυτορυθµιζόµενη και παρουσιάζει σηµαντική µεταβλητότητα τόσο στο µήκος της υδροπεριόδου των τελµάτων (το διάστηµα στο οποίο υπάρχει νερό στα προσωρινά λιµνία), όσο και στην έναρξη της περιόδου κατακλυσµού τους. Οι εν λόγω οικότοποι, εµφανίζονται συχνά σε µικρά βυθίσµατα του εδάφους µε αδιαπέρατο υπέδαφος και συνήθως ανήκουν σε µια σχετικά µικρή λεκάνη απορροής. Μπορούν επίσης να βρεθούν και σε καρστικές περιοχές, όπου οι προνοµιακές ροές του υπόγειου νερού, δηµιουργούνται έξω από την λεκάνη απορροής τους, το οποίο µπορεί να οδηγήσει στην άνοδο της στάθµης του ύδατος. Η διαπερατότητα και η κλίση των υποστρωµάτων καθορίζουν την ποσότητα του ύδατος που µπορεί να φθάσει στο τέλµα µέσω της επιφανειακής απορροής και το υπόγειο νερό και εποµένως επηρεάζουν την υδροπερίοδο, αλλά και (κατά συνέπεια) τη σύνθεση του οικοσυστήµατος. Είναι λογικό λοιπόν η γεωλογική δοµή να έχει µια σηµαντική επιρροή στο υδρολογικό καθεστώς στην περιοχή των τελµάτων. Σύµφωνα µε τον D.D. Williams (Williams 1997) υπάρχουν δύο διαφορετικοί τύποι προσωρινών τελµάτων: Ασυνεχή Λιµνία (Intermittent ponds) που ακολουθούν ένα εποχιακό κυκλικό σχήµα ξηρασίας και πληµµυρισµού. Επεισοδιακά Λιµνία (Episodic ponds) που εµφανίζουν απρόβλεπτο πληµµυρισµό. Οι Grillas et al. (2004b) και Jacob et al. (2003) ανέφεραν ότι οι εποχιακές και ετήσιες διαφορές στον όγκο του ύδατος σε ένα λιµνίο προκύπτουν από τις χρονικές διαφορές στο υδατικό ισοζύγιο των εισροών και των εκροών. Οι εισροές µπορούν να είναι η άµεση βροχή, η επιφανειακή απορροή, το λιωµένο χιόνι και εισροές του υπόγειου νερού. Οι εκροές µπορούν να είναι η διήθηση, η υπερχείλιση και η εξατµισοδιαπνοή. Εάν η στάθµη του υδροφόρου ορίζοντα είναι χαµηλότερη από το κατώτατο σηµείο του λιµνίου, το νερό του λιµνίου θα τείνει να τροφοδοτεί το υπόγειο νερό. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή η στάθµη του υδροφόρου ορίζοντα είναι πιο ψηλά τότε στη στάθµη του ύδατος στο λιµνίο, εµφανίζονται εισροές από το υπόγειο νερό (Grillas et al. 2004b). Οι Keely και Zedler (1996) και o King (1996) ανέφεραν ότι (όπως τροποποιείται από τον Zedler, 1987) ένα προσωρινό (vernal) τέλµα αποτελείται από τέσσερα στάδια 1. Μια υγρή φάση (wetting phase) 2. Μια φάση κατακλυσµού (aquatic or inundation phase) 3. Μια κορεσµένη-χερσαία φάση (waterlogged-terrestrial phase) 4. Μια φάση ξηρασίας (drought phase) Το µήκος της υδροπεριόδου καθορίζει την αναπτυσσόµενη χλωρίδα και πανίδα (Grillas et al. 2004b, King 1996, Warwick and Brock 2003). Αυτές οι υδρολογικές Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 9

αλλαγές είναι απολύτως φυσικές και όπως αλλάζει η ποσότητα του ύδατος, αλλάζει και η υδρόβια αναπτυσσόµενη βλάστηση και τα ασπόνδυλα. Κατά τη διάρκεια του πληµµυρισµού του λιµνίου, ο υδρόβιος βιότοπος έχει διαθέσιµους τροφικούς πόρους και η δράση των αρπακτικών ζώων είναι χαµηλή. Κατά τη διάρκεια της ξηρασίας, η υψηλότερης πυκνότητας πανίδα οδηγεί σε µεγαλύτερο ανταγωνισµό και κατάλληλες συνθήκες για δράση των αρπακτικών (Collinson et al. 1995, Grillas et al. 2004b, Warwick and Brock 2003). 1.5 Τα Χηµικά Χαρακτηριστικά των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων Τα προσωρινά τέλµατα ή λιµνία διαφέρουν από τα µόνιµα ύδατα από πολλές απόψεις. Τα φυσικά και χηµικά χαρακτηριστικά τους συχνά κυµαίνονται αρκετά και µπορούν προσωρινά να πλησιάσουν ή να υπερβούν τα βιολογικά όρια των οργανισµών (Beja and Alcazar 2003, Interpretation manual of Natura 2000, Rhazi et al. 2004, Rowe et al. 1992). Οι συγκεντρώσεις των νιτρικών και των συνολικών φωσφορικών ποικίλλουν σηµαντικά καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, αλλά τα επίπεδα συγκέντρωσής τους είναι σχετικά χαµηλά. Η αλατότητα µπορεί να είναι ένας σηµαντικός παράγοντας προς το τέλος των υγρών περιόδων σε µερικά προσωρινά λιµνία, λόγω της συγκέντρωσης των διαλυµένων ιόντων από την εξάτµιση. Η ανοχή µεταξύ των διαφορετικών οµάδων οργανισµών στην αλατότητα που βρίσκονται στα προσωρινά λιµνία ποικίλλει σηµαντικά (King 1996, Rhazi et al. 2004). Στα εν λόγω ύδατα παρατηρούνται συχνά ακραίες αλλαγές στις τιµές του ph και των επιπέδων του διαλυµένου διοξειδίου του άνθρακα, καθώς επίσης και του οξυγόνου. Το ph ελέγχεται κατά ένα µεγάλο µέρος από το σύστηµα διοξειδίου του άνθρακαδιττανθρακικών αλάτων και έτσι, κατά την φωτοσυνθετική µείωση του CO 2, το ph των υδάτων µπορεί να αυξηθεί κατά 2-3 µονάδες µέσα σε λίγες µόνο ώρες (Beja and Alcazar 2003, King 1996, Schwartz and Jenkins 2000). Επιπλέον, τα επίπεδα οξυγόνου κυµαίνονται και είναι συχνά πολύ χαµηλά. Κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου οι περιβαλλοντικές παράµετροι στα λιµνία αλλάζουν, η θερµοκρασία αυξάνει και το διαλυµένο οξυγόνο κυµαίνεται. Ακόµη, λόγω της πολύ υψηλής τιµής του λόγου επιφάνειας / όγκος των λιµνίων, τα περισσότερα από αυτά βιώνουν ακραίες αλλαγές στη θερµοκρασία. Κατά συνέπεια, νωρίς στην διάρκεια της ηµέρα µπορούν να παρουσιάσουν συνθήκες σχετικά γρήγορης ανάπτυξης, αλλά καθώς το φως (ηλιακή ακτινοβολία) αυξάνει, η φωτοσύνθεση εµποδίζεται από τον περιορισµό του διοξειδίου του άνθρακα, και ενδεχοµένως το διαθέσιµο οξυγόνο αποβάλλεται µέσω της φωτοαναπνοής (Keeley and Zedler, 1996). Η σταθερότητα-διατήρηση των εποχικών λιµνών φαίνεται ότι πιθανότατα είναι το αποτέλεσµα της γρήγορης αποσύνθεσης της οργανικής ύλης κατά τη διάρκεια της ξηρής Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 10

φάσης, η οποία µειώνει κατά ένα µεγάλο µέρος το ρυθµό συσσώρευσης του ιζήµατος (Eitam et al., 2004). Τέλος, τονίζουµε ότι η έρευνα των χηµικών χαρακτηριστικών των µεσογειακών εποχικών τελµάτων είναι περιορισµένη. Συγκεκριµένα, λίγα στοιχεία είναι γνωστά για τις χηµικές αλλαγές που συµβαίνουν καθώς τα λιµνία περνούν από τα διαφορετικά διαδοχικά στάδια. 1.6 Ανθρωπογενείς ραστηριότητες Ρύπανση Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες σε µια περιοχή επιβαρύνουν µε τους ανάλογους ρύπους τους υδάτινους πόρους. Οι ρύποι δηµιουργούνται από: Αστικά λύµατα, Στερεά απορρίµµατα, Κτηνοτροφικές µονάδες ή ελεύθερη κτηνοτροφία, Γεωργικές καλλιέργειες, Βιοτεχνικές µονάδες, Βιοµηχανικές µονάδες. Στις περιοχές µελέτης οι συνήθεις δραστηριότητες είναι Τουριστικές, λόγω της γειτνίασης των εποχικών λιµνίων µε περιοχές που είναι τουριστικοί προορισµοί και συµβάλλουν στην οικονοµική ανάπτυξη των περιοχών, αλλά συνεισφέροντας και ικανή ποσότητα αστικών λυµάτων και στερεών απορριµµάτων. Γεωργικές, µε την εµφανή την παρουσία αρκετών θερµοκηπίων και ελαιώνων Κτηνοτροφικές, µε ελεύθερη βόσκηση των ζώων κυρίως αιγοπροβάτων Βιοτεχνικές, µε την παρουσία αρκετών ελαιοτριβείων 1.6.1. Αστικά Λύµατα. Γενικά, τα αστικά λύµατα εµπεριέχουν αιωρούµενες και διαλυµένες ανόργανες και οργανικές ουσίες που προέρχονται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι το νερό και οι ξένες προσµίξεις που επηρεάζουν αρνητικά τους τελικούς αποδέκτες. Η πυκνότητα των αστικών λυµάτων εξαρτάται από την ηµερήσια κατανάλωση νερού και γενικά από τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων της κάθε περιοχής. Η κατανάλωση νερού ανά κάτοικο ποικίλει και µπορεί να κυµαίνεται από 100-500 lt/ ηµ. κατ. (Μαρκαντωνάτος, 1990), ενώ σύµφωνα µε την ΕΥ ΑΠ ο όγκος των 200lt είναι πλησιέστερα στην ελληνική πραγµατικότητα. Σύµφωνα µε τη διεθνή βιβλιογραφία τα αστικά λύµατα µπορούν να χαρακτηρισθούν ως ασθενή, µέσα, ή ισχυρά ανάλογα µε τη συγκέντρωση των ρύπων που µεταφέρουν. Ο πίνακας 1 δείχνει τη συγκέντρωση των ρύπων σε ένα ασθενές και µέσης ισχύος αστικό λύµα. Τα εκτιµώµενα ρυπαντικά φορτία για την περιοχή της µελέτης είναι ενδεικτικά, γιατί µέσω της διήθησης των αστικών λυµάτων από τα εδαφικά στρώµατα, ένα µέρος Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 11

τους µόνο, είναι δυνατό να επηρεάσει τα λιµνία, όπως αναφέρεται σε ανάλογες περιπτώσεις ελληνικών περιοχών (Ανδρεαδάκης, 1989). Πίνακας 1: Συγκέντρωση ρύπων σε ασθενές και µέσης ισχύος αστικό λύµα. (Metcalf and Eddy, 1991) Είδος Ασθενές (Kg/ m 3 ) Μέσο (Kg/ m 3 ) Ισχυρό (Kg/ m 3 ) Στερεά, ολικά 0,35 0,72 1,2 ιαλελυµένα, Ολικά 0,25 0,5 0,85 Μη πτητικά 0,145 0,3 0,525 Πτητικά 0,105 0,2 0,325 Αιωρούµενα σωµατίδια 0,1 0,22 0,35 Μη πτητικά 0,02 0,055 0,075 Πτητικά 0,08 0,165 0,275 ΒOD 5 (20 o C) 0,11 0,22 0,4 TOC 0,08 0,16 0,29 COD 0,25 0,5 1 Αζωτο (Ολικό ως Ν) 0,02 0,04 0,085 Οργανικό 0,008 0,015 0,035 Ελεύθερη αµµωνία 0,012 0,025 0,05 Φώσφορος (Ολικός ως P) 0,004 0,008 0,015 Οργανικός 0,001 0,003 0,005 Ανόργανος 0,003 0,005 0,01 Cl 0,03 0,05 0,1 SO 4 0,02 0,03 0,05 Αλκαλικότητα 0,050 0,1 0,2 Λίπη 0,05 0,1 0,15 1.6.2. Στερεά απορρίµµατα Τα στερεά απορρίµµατα όταν διατίθενται µε τις ανάλογες προδιαγραφές δεν αποτελούν ιδιαίτερο πρόβληµα για το περιβάλλον. Στις περιοχές της µελέτης τα απορρίµµατα συλλέγονται από τους ήµους και διατίθενται σε χωµατερή που λειτουργεί µακριά από τα όρια τους. Το πρόβληµα όµως παραµένει για την ανεξέλεγκτη απόρριψη οικιακών στερεών απορριµµάτων και αδρανών υλικών σε ρέµµατα και παρυφές δευτερευόντων δρόµων µε όλες τις αρνητικές επιπτώσεις από αυτή την πρακτική. 1.6.3. Γεωργικές ραστηριότητες Οι γεωργικές δραστηριότητες στις περιοχές όπου απαντώνται λιµνία καθώς και στην ευρύτερη περιοχή των υδρολογικών λεκανών όπου ανήκουν τα λιµνία ποικίλουν. Έτσι στην περιοχή της λίµνης Κουρνά καλλιεργούνται κηπευτικά, ελιές, αµπέλια, καλαµπόκι και κτηνοτροφικά φυτά όπως µηδική. Στην περιοχή του Ελαφονησίου η γεωργικές δραστηριότητες περιλαµβάνουν θερµοκήπια µε κηπευτικά και ένα ελαιώνα. Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 12

Στην περιοχή του Σελήνου οι καλλιέργειες είναι περιορισµένες σε µερικές δεκάδες στρεµµάτων µε σιτηρά και πατάτες. Στην νήσο Γαύδο υπάρχουν µόνο λίγα στρέµµατα µε δηµητριακά ενώ στα Φαλάσαρνα η ρύπανση προέρχεται από χρήση φυτοπροστατευτικών, εντοµοκτόνων, ζιζανιοκτόνων στις θερµοκηπιακές καλλιέργειες, στους ελαιώνες και τα αµπέλια που υπάρχουν στην περιοχή καθώς και λόγω της απόρριψης στερεών απορριµµάτων που σχετίζονται µε τις καλλιέργειες αυτές, όπως φθαρµένα νάιλον, υλικά συσκευασίας φυτοφαρµάκων και άλλα. 1.6.3.1 Λιπάσµατα Το έδαφος όπως είναι γνωστό χωρίς λίπανση, µπορεί να τροφοδοτήσει µια συνήθως καλλιέργεια µε θρεπτικά συστατικά της τάξης των 42 KgΝ/hα, 5 Kg P/ha και 25 Kg Κ/ha και αυτό όµως ανάλογα της σύστασης και των χαρακτηριστικών του. Οι ανάγκες όµως µιας εντατικής καλλιέργειας σε θρεπτικά συστατικά ανέρχονται σε 100-125 Kg N/ha, 20-30 Kg P/ha και Kg K/ha περίπου που θα πρέπει να καλυφθούν µε τη χρήση λιπασµάτων (Cooke, 1972). Είναι επίσης γεγονός ότι ένα µεγάλο µέρος από τις χρησιµοποιούµενες ποσότητες λιπασµάτων παραµένει στο έδαφος και χρησιµοποιείται από τις επόµενες καλλιέργειες. Για τον λόγο αυτό επιβάλλεται ανάλυση του εδάφους σε τακτά χρονικά διαστήµατα. Έτσι, θα υπάρχει η δυνατότητα να εκτιµηθεί η αναγκαία ποσότητα λιπάσµατος και αυτό οπωσδήποτε θα ελαχιστοποιούσε τόσο τη σπατάλη των λιπασµάτων, µε όλα τα οικονοµικά οφέλη για τους παραγωγούς, αλλά και θα είχε ευεργετικές επιδράσεις στην ποιότητα των νερών της περιοχής που επηρεάζονται άµεσα ή έµµεσα. Οι νιτρικές ενώσεις, που είναι απόρροια των αζωτούχων λιπασµάτων, είναι ευδιάλυτες στο νερό και η µεταφορά τους στους υδάτινους αποδέκτες είναι πιο εύκολη. Ιδιαίτερα µάλιστα κατά τις περιόδους των βροχοπτώσεων έχει παρατηρηθεί ότι η συγκέντρωση τους αυξάνει στα νερά των γειτονικών αποδεκτών. Ιδιαίτερης προσοχής πρέπει να τύχει η συγκέντρωση των νιτρικών στο νερό, διότι εκτός από το ότι µπορούν να προκαλέσουν ευτροφισµό, είναι δυνατόν µε την αναγωγή τους σε νιτρώδη να δηµιουργήσουν προβλήµατα υγείας στους οργανισµούς που θα το καταναλώσουν. Μία άλλη παράµετρος που πρέπει να ληφθεί υπόψη, είναι και οι επιπτώσεις των αζωτούχων ενώσεων στα υπόγεια νερά, διότι λόγω της αργής κίνησης τους µέσα στο έδαφος αργούν να διαπιστωθούν. Έτσι, είναι πιθανόν στην αρχή να µην φανούν οι δυσµενείς επιπτώσεις των νιτρωδών στα υπόγεια νερά και να οδηγηθούµε σε λάθος συµπεράσµατα, όσον αφορά την χρήση των αζωτούχων λιπασµάτων. Είναι επίσης πιθανόν, για τον ίδιο λόγο, να καθυστερήσει να γίνει εµφανής η βελτίωση της ποιότητας των υπογείων νερών, έστω και µετά τη λήψη περιοριστικών µέτρων (Dam Kofoed, 1985). Ένα άλλο θέµα στο οποίο πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή είναι η αύξηση των νιτρικών ενώσεων που παρατηρείται σε εδάφη µετά από πολυετή άροση. Στην περίπτωση µάλιστα που οι καλλιέργειες είναι και αρδευόµενες, τότε το νερό εισχωρεί βαθύτερα στο έδαφος και αποπλένει µεγαλύτερες ποσότητες νιτρικών αλάτων. Έχει µάλιστα παρατηρηθεί αύξηση των νιτρικών ενώσεων σε υπόγεια νερά που βρίσκονται σε περιοχές όπου τα εδάφη οργώνονται έντονα µε σκοπό την καλύτερη απόδοση τους (Heathwaite, 1993). Οι παλαιότερες αντιλήψεις όσον αφορά την κίνηση των θρεπτικών συστατικών στο έδαφος ήθελαν το φώσφορο να δεσµεύεται στο έδαφος δηµιουργώντας ισχυρούς δεσµούς σε αντίθεση µε τις αζωτούχες ενώσεις, όπου η επιφανειακή µεταφορά τους Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 13

στους υδάτινους πόρους γίνεται ταχύτερα από αυτή του φωσφόρου. Το σκεπτικό ήταν ότι ο φώσφορος µπορούσε να χρησιµοποιηθεί, χωρίς ιδιαίτερα προβλήµατα, από τους γεωργούς που µάλιστα είχαν ενθαρρυνθεί στη χρήση των φωσφορούχων λιπασµάτων µε τη λογική ότι δεν κινδυνεύουν άµεσα οι υδάτινοι αποδέκτες που βρίσκονται πλησίον (Dan Kofoed, 1985). Σήµερα όµως έχει διαπιστωθεί ότι η άνευ κανενός περιορισµού χρήση των φωσφορικών ενώσεων στη γεωργία αρχίζει να εµφανίζει τα πρώτα απειλητικά συµπτώµατα. Για πολλά χρόνια είχε δοθεί προτεραιότητα στη µεγιστοποίηση της αγροτικής παραγωγής, ενώ τα τελευταία χρόνια αρχίζει και αποκτά πολύ ενδιαφέρον και το γεγονός ότι η απόπλυση και απορροή ακόµη και µικρών ποσοτήτων φωσφόρου και αζώτου αποτελεί πλέον σοβαρό κίνδυνο. Σε ευρωπαϊκά επίπεδα το 50% του µετρούµενου φωσφόρου, σύµφωνα µε νεότερες µελέτες, φαίνεται να προέρχεται από τις αγροτικές καλλιέργειες. Κανείς δεν αµφισβητεί τις ευεργετικές επιδράσεις του φωσφόρου στις καλλιέργειες ζήτηµα που βέβαια είναι γνωστό στους γεωργούς. Όµως από τον προστιθέµενο φώσφορο στις καλλιέργειες, µόνο ένα µικρό ποσοστό της τάξεως του 5-10%, χρησιµοποιείται από το φυτό (Loehr, 1974) µε αποτέλεσµα να υπάρχει µία συνεχής αύξηση του στο έδαφος (Foy and Withers, 1995, Haygarth et. al, 1997b). Ήδη, η αύξηση αυτή των συγκεντρώσεων του φωσφόρου στο έδαφος αρχίζει να έχει και µετρήσιµες επιπτώσεις σε ποταµούς και λίµνες της Ευρώπης (Kauppi et.al, 1993). Αυτό που θα πρέπει να τονισθεί είναι ότι οι βροχοπτώσεις και η υδρολογία της περιοχής είναι οι κύριες αιτίες που µεταφέρουν τις θρεπτικές ουσίες µακρύτερα από τη θέση όπου εφαρµόζονται ή και παράγονται. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά των λιπασµάτων που διαµορφώνουν και την ποσότητα που κινούνται προς τους υδάτινους πόρους είναι τα ακόλουθα για τις διάφορες κατηγορίες τους: 1.6.3.1.1 Αζωτούχα λιπάσµατα. Αποτελούνται συνήθως από ενώσεις νιτρικές, των αµινών ή του αµµωνίου. Είναι ευδιάλυτα στο νερό, όπως ήδη προαναφέρθηκε και εποµένως η βροχόπτωση παίζει καθοριστικό ρόλο στην απώλεια ή όχι του Ν προς τα επιφανειακά και υπόγεια νερά. Οι τρόποι µε τους οποίους το άζωτο µεταφέρεται είναι (Μποναζούντας και συν., 1987): Απορροή. Με το µηχανισµό αυτό µεταφέρονται οι διαλυµένες µορφές του αζώτου σε ποσοστό 1-4%. ιάβρωση. Με τη διάβρωση µεταφέρονται οι αδιάλυτες µορφές εκείνες του αζώτου που προσροφόνται στα εδαφικά σωµατίδια. Το µεταφερόµενο άζωτο ανέρχεται σε 2-5% του εφαρµοζοµένου αζώτου. Στράγγιση. Με τη στράγγιση µεταφέρονται κυρίως τα νιτρικά άλατα στα υπόγεια νερά τα οποία προέρχονται από την απονιτροποίηση (οξείδωση) των αζωτούχων λιπασµάτων (18-20%) 1.6.3.1.2 Καλιούχα λιπάσµατα. Το κάλιο από τις µέχρι σήµερα έρευνες δεν έχει διαπιστωθεί ότι επηρεάζει το περιβάλλον από την εφαρµογή του στις αγροτικές καλλιέργειες και ειδικότερα τους Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 14

υδάτινους αποδέκτες και αυτό είναι µάλλον συνέπεια των φυσικοχηµικών του ιδιοτήτων. Εξ αιτίας των ιδιοτήτων αυτών το κάλιο δείχνει µεγάλη προσροφητικότητα στα εδαφικά σωµατίδια και έτσι τα καλιούχα λιπάσµατα παραµένουν στο έδαφος για µεγάλα χρονικά διαστήµατα και είναι διαθέσιµα και σε µελλοντικές καλλιέργειες. (ΓΕΩΤ.Ε.Ε., 1990). 1.6.3.1.3 Φωσφορικά λιπάσµατα. Ο φώσφορος µεταφέρεται από τα εδάφη που έχουν λιπανθεί, είτε υπό τη µορφή διαλύµατος, είτε προσροφηµένος πάνω σε σωµατιδιακό υλικό που έχει βέβαια άµεση σχέση µε τη διάβρωση του εδάφους. Τα τελευταία χρόνια οι µηχανισµοί µεταφοράς του φωσφόρου έγιναν αντικείµενο πολλών ερευνών, όµως είναι γεγονός ότι οι ποσότητες που µπορούν να δεσµευθούν στο έδαφος έχουν και τα όρια τους. Αυτό είναι και το σηµείο που στρέφονται οι έρευνες διότι παρατηρήθηκε ότι τα εδάφη δείχνουν µία τάση να απελευθερώνουν µεγαλύτερες ποσότητες φωσφόρου (Dam Kofoed, 1985 ). Ένας σηµαντικός παράγοντας που παίζει επίσης ρόλο στη διάβρωση του εδάφους και την ως εκ τούτου επιτάχυνση της µεταφοράς των θρεπτικών και ιδιαίτερα του φωσφόρου είναι και οι πρακτικές που χρησιµοποιούνται για την άροση του εδάφους. Η χρήση εξελιγµένων βαριών εργαλείων στην άροση που προκαλούν ανατροπή του εδάφους από µεγαλύτερα βάθη έχουν σαν αποτέλεσµα µεγαλύτερη διάβρωση. Αντίθετα, η χρήση αιχµηρών εργαλείων που δεν προκαλούν ανατροπή του εδάφους προκαλούν µικρότερη διάβρωση. Ήδη σε περιοχές της Β. Αµερικής χρησιµοποιούν για την άροση αιχµηρά εργαλεία. Σε γενικές γραµµές θα πρέπει ο τρόπος της άροσης να προκαλεί µικρότερη εδαφική αναταραχή και ως εκ τούτου µικρότερη διάβρωση (Griffith,et.al., 1986, Morgan, 1992) Στη περίπτωση όπου η κοπριά χρησιµοποιείται ως λίπασµα, λόγω της χαλαρής υφής του υλικού, αλλά και όταν το έδαφος λόγω χρήσεως από τα ζώα και τα βαριά µηχανήµατα είναι πιο ευάλωτο στη διάβρωση, η µεταφορά θρεπτικών συστατικών από τη βροχή είναι ευκολότερη. Η πρακτική χρήσης της κοπριάς για λίπασµα και η εναπόθεση της στους αγρούς κατά τους χειµερινούς µήνες για λόγους οσµής, πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής, διότι, ο κίνδυνος της ταχείας µεταφοράς της προς τους γειτονικούς υδατικούς αποδέκτες, είναι πολύ µεγαλύτερος. Είναι γνωστό ότι µετά από την απελευθέρωση της αγοράς των λιπασµάτων κάθε προσπάθεια εκτίµησης των ποσοτήτων των χρησιµοποιουµένων λιπασµάτων είναι πολύ δύσκολη έως αδύνατη. 1.6.3.2 Φυτοφάρµακα Τα φυτοφάρµακα είναι οι ουσίες εκείνες που χρησιµεύουν για την καταπολέµηση των διαφόρων ασθενειών και παρασίτων στις γεωργικές καλλιέργειες. Αποτελούν δε µία από τις πλέον σοβαρές κατηγορίες ρυπαντών µε σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των διαφόρων οργανισµών και του ανθρώπου. Οι κυριότερες κατηγορίες των φυτοφαρµάκων είναι τα εντοµοκτόνα, τα µυκητοκτόνα, τα παρασιτοκτόνα, καθώς και τα διάφορα απολυµαντικά εδάφους. Οι επιπτώσεις τους στο περιβάλλον και στους διαφόρους οργανισµούς οφείλονται, Life Φύση 04, ράσεις για την διατήρηση των Μεσογειακών Εποχικών Λιµνίων στην Κρήτη, 15