ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΙΧΘΥΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ Υ ΑΤΙΝΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΉΡΙΟ ΙΧΘΥΟΛΟΓΙΑΣ Υ ΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΙΧΘΥΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ Υ ΑΤΙΝΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΡΓΑΣΤΉΡΙΟ ΙΧΘΥΟΛΟΓΙΑΣ Υ ΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ιευθυντής: Χρήστος Νεοφύτου, Καθηγητής ΕΚΤΡΟΦΗ ΣΑΛΙΓΚΑΡΙΩΝ

1 A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τα εδώδιµα είδη σαλιγκαριών Το σαλιγκάρι αποτελεί τρόφιµο το οποίο καταναλώνεται από εκατοµµύρια ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσµο. Η εντατική του κατανάλωση ξεκίνησε από τα τέλη του 19 ου αιώνα, εξαιτίας κυρίως της µεγάλης προβολής των γαστρονοµικών του ιδιοτήτων. Στην Ευρώπη οι πιο σηµαντικοί καταναλωτές είναι οι Γάλλοι, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί. Επίσης µεγάλη κατανάλωση γίνεται σε Αυστραλία και Καναδά. Όλα τα µεγάλα σαλιγκάρια είναι εδώδιµα, αλλά µόνο λίγα χρησιµοποιούνται σε εµπορική κλίµακα. Όσον αφορά το γένος Helix, περιλαµβάνει µεν πολλά είδη, αλλά µόνο λίγα χρησιµοποιούνται εµπορικά. Τα σηµαντικότερα είδη εδώδιµων σαλιγκαριών στην Ελλάδα είναι ο κρητικός κοχλιός (Helix aspersa) (Εικ. 1Α), το µαύρο σαλιγκάρι (Helix lucorum) (Εικ. 1Β), το σαλιγκάρι των αµπελιών (Helix pomatia) (Εικ. 1Γ) και το λιανοσαλίγκαρο (Eobania vermiculata) (Εικ. 1Ε), ενώ στην Κύπρο εξαιρετική θέση κατέχει το είδος Helix melanostoma (Εικ. 1 ). Α Β

2 Γ Ε Εικόνα 1. Tα κυριότερα είδη εδωδίµων σαλιγκαριών: Α) Helix aspersa, Β) Helix lucorum, Γ) Helix pomatia, ) Helix melanostoma, Ε) Eobania vermiculata και ΣΤ) Achatina spp. ΣΤ

3 2. Μορφολογία και ανατοµία σαλιγκαριών Τα εδώδιµα σαλιγκάρια ανήκουν στα Πνευµονοφόρα Γαστερόποδα Μαλάκια. H υπόκλαση των Πνευµονοφόρων περιλαµβάνει είδη ερµαφρόδιτα, χωρίς βράγχια. H µανδυακή κοιλότητα των ζώων αυτών έχει µετατραπεί σε ένα αγγειοβριθές όργανο, δηλαδή έναν υποτυπώδη πνεύµονα (Σχ. 1), στον οποίο οφείλεται και το όνοµα της υποκλάσης. Σχήµα 1: Εξωτερική µορφολογία (Α) και ανατοµία (Β) ενός πνευµονοφόρου σαλιγκαριού. (Πηγή : Digital Zoology. The McGraw-Hill Companies)

4 Το κοιλιακό σωµατικό τοίχωµα έχει µετατραπεί σε µυώδες όργανο, το πόδι, που χρησιµεύει για τη µετακίνηση του ζώου. Το νωτιαίο σωµατικό τοίχωµα προεκτείνεται και σχηµατίζει το µανδύα που εκκρίνει το κέλυφος. Το κέλυφος αποτελείται από ανθρακικό ασβέστιο σε ποσοστό 98-99 % και από οργανικές ουσίες κατά 1-2% και αποτελεί το 16-50% του νωπού βάρους του ζώου. Το σχήµα ποικίλει στα διάφορα είδη σαλιγκαριών (κωνικό σφαιρικό). Το ίδιο ισχύει και για το χρωµατικό πρότυπο (χρώµατα, σχέδια, ζώνες). Τα σαλιγκάρια για να αντιµετωπίσουν τις αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες (π.χ. ξηρασία, χαµηλή θερµοκρασία) κλείνονται στο κέλυφος και διαχειµάζουν ή διαθερίζουν. Τότε κλείνουν το περιστόµιο του κελύφους µε το επίφραγµα (Εικ. 2) που είναι µια ασβεστώδης µεµβράνη που εκκρίσεις του ζώου. Το πάχος του εξαρτάται από το είδος και την περιοχή εξάπλωσής του. Εικόνα 2: Επίφραγµα σαλιγκαριών. Το σώµα των σαλιγκαριών αποτελείται από τέσσερα τµήµατα: την κεφαλή, το πόδι, το µανδύα και τη σπλαγχνική µάζα (Σχ. 1). Η κεφαλή φέρει τη στοµατική περιοχή και τις αισθητήριες κεραίες. Υπάρχουν δύο ζευγάρια κεραιών, όπου στα άκρα του µεγαλύτερου ζευγαριού υπάρχουν οι απλοί οφθαλµοί. Ο µανδύας είναι µια πτύχωση του δέρµατος που περιβάλλει τη σπλαγχνική µάζα και εκκρίνει το κέλυφος. Η σπλαγχνική µάζα περιλαµβάνει τα κύρια εσωτερικά όργανα του σώµατος και

5 βρίσκεται τοποθετηµένη µέσα στις σπείρες του κελύφους. Στο επάνω τµήµα του ζώου βρίσκεται η αναπνευστική κοιλότητα (πνεύµονας). Η κοιλότητα αυτή επικοινωνεί µε το εξωτερικό περιβάλλον µέσω ενός ανοίγµατος, του πνευµονοστόµατος, που βρίσκεται µπροστά στο δεξιό µέρος του σώµατος και ανοιγοκλείνει ρυθµικά (Σχ. 1). Ο πεπτικός σωλήνας είναι καλά ανεπτυγµένος και η στοµατική κοιλότητα είναι εφοδιασµένη µε ειδικό ξύστρο (radula) που αποτελείται από πολλά µικροσκοπικά δόντια (Εικ. 3). Εικόνα 3: Ξύστρο του είδους Helix pomatia (Πηγή: www.molluscs.at) Το γεννητικό σύστηµα των σαλιγκαριών είναι αρκετά πολύπλοκο (Σχ. 2). Η γονάδα ή ερµαφροδιτικός αδένας είναι το όργανο παραγωγής τόσο των αρσενικών όσο και των θηλυκών γαµετών. Η διαδικασία ωρίµανσης των ωοκυττάρων περνά διάφορα στάδια, το κυριότερο των οποίων είναι η λεκιθογένεση, ώστε να προκύψουν διαδοχικά από τα αρχικά ωογόνια, τα ωοκύτταρα και τα ωάρια. Η σπερµατογένεση, αν και ξεκινά αργότερα από την ωογένεση, εντούτοις ολοκληρώνεται πιο γρήγορα (πρωτανδρική ωρίµανση γονάδας). Μόλις ολοκληρωθεί η ωρίµανση της πρώτης σειράς σπερµατοζωαρίων, αποβάλλονται στον ερµαφροδιτικό αγωγό και ταυτόχρονα ξεκινά η διαφοροποίηση µιας νέας σειράς. Το ακόντιο (D) (Σχ. 2) παράγεται και αποθηκεύεται στο στυλοφόρο (S), συχνά καλούµενο θήκη ακοντίου και εκτοξεύεται

6 Σχήµα 2: Μορφολογία του αναπαραγωγικού συστήµατος ενός χερσαίου σαλιγκαριού. (D: ακόντιο, S: στυλοφόρο, MG: βλεννογόνοι αδένες, P: όργανο σύζευξης, EP: επίφαλλος, FL: µαστίγιο, BTD: βοηθητικός αγωγός της σπερµατοκύστης, BT: αγωγός της σπερµατοκύστης, BC: σπερµατοκύστη, SRO: όργανο λήψης σπερµατοφόρου, SP: σπερµατοθήκη, FP:σάκος γονιµοποίησης, AG: λευκωµατογόνος αδένας, G: γεννητικός πόρος, HD: ερµαφροδιτικός αγωγός, OT: γονάδα, PRM: µυς του οργάνου σύζευξης, SO: σπερµατοωαγωγός, V: κόλπος, VD: απαγωγό κανάλι του σπέρµατος (σπερµαταγωγός) (Koene and Schulenburg 2004).

7 από την αναστροφή αυτού του οργάνου. Η αναπαραγωγική δραστηριότητα περιλαµβάνει µια προσυζευκτική διαδικασία, η έναρξη της οποίας καθορίζεται από την εκτόξευση του ακοντίου. Το ακόντιο είναι µια ασβεστολιθική κατασκευή (CaCO 3 ), της οποίας ο τρόπος δράσης δεν είναι απόλυτα γνωστός (αν ενεργεί µηχανικά ή υπό την επίδραση χηµικών µορίων που το περιβάλουν). Όµως, έχει αποδειχθεί ότι υποκινεί το άλλο σαλιγκάρι στην ανταλλαγή ποσοτήτων σπέρµατος. Οι βλεννογόνοι αδένες (MG) παράγουν τη βλέννα που αποθηκεύεται στο ακόντιο πριν την εκτόξευσή του και περιβάλλουν τα αυγά µιας ωοαπόθεσης. Το όργανο σύζευξης (P) εισχωρεί για να µεταφέρει το σπερµατοφόρο. Το περιεχόµενο του σπέρµατος διαµορφώνεται στον επίφαλλο (EP), ο οποίος είναι µια δοµική κατασκευή κοντά στο πέος και χρησιµοποιείται για την Παρασκευή του σπερµατοφόρου. Η αναδίπλωση του χείλους του περιστοµίου (Εικ. 4) στα σαλιγκάρια δηλώνει το πέρας της αύξησης και την ωρίµανση του γεννητικού τους συστήµατος. Πολλές φορές, παρατηρείται αναπαραγωγική συµπεριφορά και σε ζώα, στα οποία το περιστόµιο δεν έχει γυρίσει αρκετά. Επίσης, κάποιες φορές το περιστόµιο ώριµων ατόµων δεν υπάρχει, γιατί έχει σπάσει από το χειρισµό των ζώων υπό διάφορες συνθήκες. Εικόνα 4: Aναδίπλωση χείλους περιστοµίου και απουσία οµφαλού στο κέλυφος ενήλικου σαλιγκαριού (Helix aspersa).

8 Τέλος, το χρώµα της σπερµατοκύστης (Εικ. 5α,β) στα ζώα αποτελεί ένα σίγουρο τρόπο για τη διαπίστωση της κατάστασης της γεννητικής ωριµότητας, διότι δηλώνει καθαρά αν το ζώο έχει συζευχθεί στο παρελθόν. ηλαδή, αν το χρώµα της είναι κόκκινο το ζώο έχει ανταλλάξει τουλάχιστον µία φορά σπέρµα. Συνεπώς έχει ωριµάσει γεννητικά και έχει συζευχθεί. Εάν είναι λευκό σηµαίνει ότι δεν πέρασε από φάση αναπαραγωγής. (α) Εικόνα 5. Ώριµα σαλιγκάρια του είδους Helix aspersa (α) και το γεννητικό του σύστηµα (β). (β)

9 3. Κατανοµή του κρητικού κοχλιού (Helix aspersa) Το Helix aspersa είναι ένα από τα πιο γνωστά εδώδιµα σαλιγκάρια. Τα κοινά (εµπορικά) ονόµατα είναι στα αγγλικά brown garden snail (το καφέ σαλιγκάρι των κήπων), στα γαλλικά petit gris (µικρό γκρι σαλιγκάρι), ενώ στην Ελλάδα είναι περισσότερο γνωστό ως κρητικός κοχλιός. Το κέλυφος του είδους αυτού έχει σχήµα σφαιρικό µε τη µεγάλη διάµετρο να κυµαίνεται από 25 έως 40 mm και το ύψος από 25 έως 35 mm. Περιελίσσεται δεξιόστροφα, σχηµατίζοντας 4-5 σπείρες χωρίς να σχηµατίζει οµφαλό (Εικ. 4, 5). O χρωµατισµός της βάσης του κελύφους ποικίλλει από ανοιχτό κίτρινο µέχρι σκούρο καφέ. Πάνω στο κέλυφος υπάρχουν σκουρόχρωµες επιµήκεις ζώνες διαφόρων τύπων (ελικοειδείς λουρίδες, διακεκοµµένες, πιτσιλωτές κ.λπ.) και χρωµατισµών (Εικ. 4, 5). Το χρώµα των ζωνώσεων εξαρτάται από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Σκούρες ζωνώσεις εµφανίζονται κυρίως σε σαλιγκάρια που µεγαλώνουν σε χαµηλές θερµοκρασίες. Όταν τα σαλιγκάρια µεγαλώνουν σε θερµοκρασίες πάνω από τους 25 0 C, το χρώµα των ζωνώσεων γίνεται κόκκινο. Το H. Aspersa αποτελεί ένα από τα πιο πετυχηµένα εξελικτικά είδη µεταξύ των πνευµονοφόρων γαστεροπόδων, γεγονός που αποδίδεται στην εξαιρετική του προσαρµοστικότητα, η οποία είναι απόρροια των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του αναπαραγωγικού του συστήµατος (π.χ. πολλαπλά ζευγαρώµατα) και του βιολογικού του κύκλου. Γενικά, προτιµά υγρές περιοχές µε ήπιο κλίµα, µαλακό έδαφος και χαµηλό υψόµετρο, αν και µερικές φορές µπορεί να συναντηθεί και σε υψόµετρο 1.000 m. Απαντάται σε ένα ευρύ φάσµα βιοτόπων, συµπεριλαµβανοµένων των κήπων, των πάρκων, των αγρών, των διαχωριστικών φρακτών και των δασών. Κυρίως προτιµά τα ασβεστούχα εδάφη για τη λήψη ασβεστίου, το οποίο είναι απαραίτητο για την κατασκευή του κελύφους του και την αναπαραγωγική δραστηριότητα. Μπορεί να βρεθεί σε παλιά λατοµεία, στη βλάστηση και επειδή απαιτεί ρωγµές για τη χειµέρια νάρκη, εµφανίζεται άφθονα κάτω από κισσούς, στους τοίχους και κάτω από τις πέτρες ή τα τούβλα των κήπων. Θεωρείται είδος µεσογειακής καταγωγής, το οποίο έχει µεταφερθεί σε εύκρατες και τροπικές περιοχές και έτσι συναντάται πλέον σε πολλές περιοχές του κόσµου. Εκτός από τις παραµεσόγειες χώρες, είναι ευρύτατα διαδεδοµένο σε χώρες της. Ευρώπης (κυρίως στη Γαλλία), ενώ σποραδικά συναντάται στην Κ. Ευρώπη, στη Β. Αφρική και στην Α. Ασία. Από το 1859 το είδος αυτό έχει µεταφερθεί και

10 στην περιοχή της Καλιφόρνιας και από εκεί εξαπλώθηκε και σε άλλες πολιτείες των Η.Π.Α. Επειδή η διατροφή του, συχνά περιλαµβάνει φυτά των κήπων, τα σαλιγκάρια αυτά θεωρούνται ως παράσιτα ή εχθροί των καλλιεργειών. Στην K. Ευρώπη δεν µπόρεσε να εξαπλωθεί, ακολουθώντας κάποιο πρότυπο συνεχόµενης κατανοµής, γιατί αδυνατεί να αντιµετωπίσει τις πολύ χαµηλές θερµοκρασίες που σηµειώνονται το χειµώνα (λόγω του λεπτού µεµβρανώδους επιφράγµατος που παράγει), σε αντίθεση µε άλλα σαλιγκάρια της οικογένειας Helicidae (H. Lucorum H. Pomatia) που παράγουν πιο παχύ ασβεστώδες επίφραγµα, όπου τους παρέχει προστασία από χαµηλές θερµοκρασίες. 4. Βιολογικός κύκλος του είδους Helix aspersa Το συγκεκριµένο είδος, όπως και όλα τα σαλιγκάρια, είναι ερµαφρόδιτο (Σχ. 2) και υποχρεωτικά ετερογονιµοποιούµενο. Η αναπαραγωγική περίοδός του στις περιοχές της Μεσογείου λαµβάνει χώρα αργά την Άνοιξη ή νωρίς το Καλοκαίρι ή και δυο φορές το χρόνο, την Άνοιξη και το Φθινόπωρο. Η κύρια αναπαραγωγική εποχή του στην Ελλάδα είναι το Φθινόπωρο. Η έναρξη και η διάρκεια ποικίλλει ανάλογα µε την περιοχή, το είδος του βιοτόπου (βλάστηση, υψόµετρο) και τις κλιµατικές συνθήκες (Σχ. 3). ΣΑΛΙΓΚΑΡΙ 1 ΣΠΕΡΜΑΤΟΖΩΑΡΙΑ ΩΑΡΙΑ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΣΑΛΙΓΚΑΡΙ 2 ΣΠΕΡΜΑΤΟΖΩΑΡΙΑ ΩΑΡΙΑ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΓΟΝΟΣ ΕΠΩΑΣΗ ΕΚΚΟΛΑΨΗ ΑΥΓΑ Σχήµα 3: Κύκλος ζωής ενός σαλιγκαριού.

11 Η αναπαραγωγή του είδους αυτού περιλαµβάνει διάφορα χαρακτηριστικά, όπως το πολλαπλό ζευγάρωµα (Εικ. 6), τη µεγάλη διάρκεια αποθήκευσης του σπέρµατος και τη συµπεριφορά της εκτίναξης ακοντίου (Εικ. 7). Το κάθε άτοµο του είδους αυτού µπορεί να ζευγαρώσει πολλές φορές κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Εικόνα 6. Γονιµοποίηση στο είδος Helix aspersa. Εικόνα 7. Εκτόξευση ακοντίου στο είδος Helix aspersa. Το σπέρµα που λαµβάνει χρησιµοποιείται άµεσα ή αποθηκεύεται για να χρησιµοποιηθεί στο µέλλον ή και καθόλου. Τα ωάρια παράγονται µετά τη σύζευξη και γονιµοποιούνται από το σπέρµα που έχουν δεχθεί τα σαλιγκάρια (Εικ. 8).

12 Τα αυγά (Εικ. 9) κυµαίνονται από 40 έως 150 και εκκολάπτονται µετά από 10 έως 15 ηµέρες, ανάλογα µε τις κλιµατικές συνθήκες (θερµοκρασία και σχέση φωτός/σκότους). Η γεννητική ωρίµανση των σαλιγκαριών επέρχεται δύο χρόνια µετά την εκκόλαψη όµως, όταν η µεγάλη διάµετρος του κελύφους όµως ξεπεράσει τα 25-30 mm και το βάρος όµως υπερβεί τα 9 g. Εικόνα 8: Γονιµοποίηση. Εικόνα 9: Ωοτοκία και αυγά σαλιγκαριών.

13 Από τις υπάρχουσες µελέτες για το είδος αυτό, σε εργαστηριακές εκτροφές στην Ευρώπη, είναι γνωστό ότι τα ζώα που τρέφονται µε σιτηρέσιο εµπλουτισµένο µε ασβέστιο πετυχαίνουν το εµπορεύσιµο µέγεθος από 2,5 µέχρι 6 µήνες. Στις ανοιχτές εκτροφές, η ανάπτυξη των ζώων µέχρι το εµπορεύσιµο µέγεθος, απαιτεί 14 έως 16 µήνες. Οι πληθυσµοί του H. Aspersa που επιβιώνουν σε περιοχές µε ξηρό και θερµό καλοκαίρι, όπως οι µεσογειακές χώρες, µπαίνουν σε διάπαυση, όπου παραµένουν για µεγάλο χρονικό διάστηµα χωρίς λήψη τροφής και έτσι µπορεί να επιβιώσουν για αρκετούς µήνες. Όσοι πληθυσµοί ζουν σε ψυχρές κλιµατικές ζώνες εµφανίζουν και χειµερία νάρκη. B. ΕΚΤΡΟΦΗ ΣΑΛΙΓΚΑΡΙΩΝ 1. Εισαγωγή Η εκτροφή των σαλιγκαριών του είδους Helix aspersa έχει µεγάλη οικονοµική σηµασία και απαιτεί µια αξιόλογη επένδυση σε χρόνο, εξοπλισµό και πόρους. Έχουν αναπτυχθεί τρεις τύποι εκτροφής: α) Ανοικτή ή Εκτατική εκτροφή Eκτροφή σε ανοιχτό ακάλυπτο χώρο (συχνά αναφέρεται ως Ιταλικό µοντέλο) (Εικ. 10), η οποία είναι µικρής απόδοσης και ευάλωτη τόσο στις κλιµατολογικές συνθήκες όσο και στους φυσικούς εχθρούς. Όµως έχει χαµηλό κόστος επένδυσης. Η βιβλιογραφία αναφέρει αποδόσεις 1.500 kg στο στρέµµα, αλλά συνήθως δεν υπερβαίνει τα 800 kg. Εικόνα 10: Ανοικτού τύπου εκτροφή (Ιταλικό µοντέλο) (Πηγή: www.snailfarming.net)

14 β) Κλειστή ή Πλήρως ελεγχόµενη εκτροφή Eκτροφή σε συνθήκες θερµοκηπίου, όπου όλες οι παράµετροι παραγωγής είναι ελεγχόµενες. Έχει υψηλό κόστος επένδυσης και κυρίως εφαρµόζεται σε ερευνητικό επίπεδο. Θα µπορούσε, όµως µελλοντικά, εφόσον σταθεροποιηθεί η όλη παραγωγική διαδικασία, να χρησιµοποιηθούν γιατί οι αποδώσεις είναι πάρα πολύ υψηλές. Η βιβλιογραφία αναφέρει αποδόσεις 10 12 τόνους στο στρέµµα µε τη χρήση διαφόρων τεχνικών. γ) Ηµιεντατική εκτροφή Η µεθοδολογία της ηµιεντατικής εκτροφής σαλιγκαριών (συχνά αναφέρεται ως Γαλλικό µοντέλο) διακρίνεται σε δύο στάδια. Για το πρώτο στάδιο (ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ και ΠΡΟΠΑΧΥΝΣΗ) απαιτούνται πλήρως ελεγχόµενες συνθήκες, γιατί οι απαιτήσεις των ζώων είναι υψηλές. Το δεύτερο στάδιο (ΠΑΧΥΝΣΗ) πραγµατοποιείται σε διχτυοκήπια, όπου πάλι οι συνθήκες υγρασίας και θερµοκρασίας είναι ελεγχόµενες. Επίσης, υπάρχει η δυνατότητα να δηµιουργηθεί µόνο µονάδα πάχυνσης, εφόσον είναι δυνατή και συµφέρουσα η προµήθεια γόνου. Ο τύπος αυτό της εκτροφής που εφαρµόζεται µε επιτυχία στη Γαλλία, θα αναλυθεί στη συνέχεια. 2. Ηµιεντατική εκτροφή σαλιγκαριών του είδους H. aspersa 2.1. Αναπαραγωγή α) Τεχνικές προδιαγραφές θαλάµου αναπαραγωγής και προπάχυνσης O τρόπος και τα υλικά κατασκευής ενός τέτοιου θαλάµου (ωοτοκία, εκκόλαψη, προπάχυνση), εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, µεταξύ των οποίων είναι η ύπαρξη διαθέσιµου χώρου που µπορεί να χρησιµοποιηθεί για αναπαραγωγή, τα διαθέσιµα υλικά κατασκευής, το ύψος της επένδυσης κ.λπ. Τα συµβατικά υλικά κατασκευής ενός κτιρίου (τούβλα, τσιµέντο κ.λπ.) µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την κατασκευή ενός τέτοιου θαλάµου αναπαραγωγής. Συχνά, όµως, χρησιµοποιούνται υλικά τύπου panel, τα οποία προσφέρουν µεγαλύτερη ασφάλεια στην όλη διαδικασία παραγωγής. Ο θάλαµος που θα χρησιµοποιηθεί για την παραγωγή του γόνου πρέπει να διαθέτει χώρους και εξοπλισµό για τα παρακάτω στάδια:

15 1.Υποδοχή, συντήρηση και προετοιµασία των γεννητόρων. 2. Αναπαραγωγή (κλωβοί αναπαραγωγής). 3. Εκκολαπτήριο. 4. Ανάπτυξη γόνου (κλωβοί προπάχυνσης). Επίσης, θα πρέπει να διαθέτει αποθηκευτικούς χώρους και εργαστήριο. Στο θάλαµο αναπαραγωγής επικρατούν ελεγχόµενες συνθήκες θερµοκρασίας και φωτοπεριόδου. Για τη διατήρηση σταθερής θερµοκρασίας απαιτείται η χρησιµοποίηση κλιµατισµού για ψύξη και θέρµανση. Ο φωτισµός µέσα στο θάλαµο πετυχαίνεται µε λάµπες ψυχρού φωτισµού που τοποθετούνται στην οροφή του κτηρίου ή στα διαµερίσµατα προετοιµασίας της αναπαραγωγής µε αυτοµατοποιηµένο έλεγχο. Για την ανανέωση του αέρα µέσα στο θάλαµο αναπαραγωγής απαιτείται η τοποθέτηση ειδικών µηχανηµάτων εξαερισµού (Σχ. 4). 10 m 2 Εκκολαπτήριο 5 m 2 3 35 m 2 Αναπαραγωγή και προπάχυνση ιαχείριση γεννητόρων και γόνου 10 m 2 1 7 m 4 Αποθήκη Eργαστήριο 15 m 2 5 m 2 5 Κύρια είσοδος 1 Σχήµα 4: Μονάδα αναπαραγωγής και προπάχυνσης έκτασης 70 m 2

16 β) Στάδια αναπαραγωγής Ι. Αναπαραγωγή γεννητόρων Τα σαλιγκάρια στο θάλαµο αναπαραγωγής διατηρούνται σε κλωβούς διαφόρων τύπων. Οι διαστάσεις επιλέγονται από τον ιδιοκτήτη της µονάδας, ώστε να διευκολύνεται το καθάρισµα και η παραλαβή των αυγών, αλλά και η τοποθέτησή τους στο χώρο. Σε κάθε κλωβό τοποθετούνται ταΐστρες, ποτίστρες, και δοχεία για την απόθεση των αυγών και βοηθητικές επιφάνειες για την προσκόλληση των ζώων, καθώς και για την προστασία της τροφής. Για την απόθεση των αυγών χρησιµοποιούνται δοχεία (συνήθως διαφανή πλαστικά) που περιέχουν ως υπόστρωµα αποστειρωµένο χονδρό πριονίδι. Αυτά τα δοχεία ελέγχονται καθηµερινά και αποµακρύνονται από τους κλωβούς όταν περιέχουν αυγά και αντικαθίστανται από καινούρια. ΙΙ. Επώαση και εκκόλαψη των αυγών Τα αυγά αποµακρύνονται καθηµερινά από τα δοχεία απόθεσης και µεταφέρονται σε νέα δοχεία που περιέχουν αποστειρωµένο υγρό ροκανίδι ως υπόστρωµα (Εικ. 11). Αυτά τα δοχεία καλύπτονται µε ένα µικρό γυάλινο τζάµι ή µε πλαστικό καπάκι που έχει 3-4 µικρές τρύπες για αερισµό και τοποθετούνται στο εκκολαπτήριο (Σχ. 4). Εικόνα 11: Αυγά του H. aspersa στα δοχεία εκκόλαψης.

17 ΙΙ. Προπάχυνση του γόνου Όταν ολοκληρωθεί η εκκόλαψη, ο γόνος µεταφέρεται σε γυάλινα ή πλαστικά κλουβιά για προπάχυνση (Εικ. 12). Ο χρόνος παραµονής του γόνου σ αυτά εξαρτάται από την επιτυχία της σκλήρυνσης του οστράκου. Εικόνα 12: Γόνος H. aspersa. 2.2. Πάχυνση Ο γόνος αρχίζει να µεταφέρεται στα διχτυοκήπια (Εικ. 13) από τα µέσα Μαρτίου µέχρι και τον Ιούλιο, ανάλογα µε την περιοχή εκτροφής. Σε χρονικό διάστηµα 3-6 µηνών ολοκληρώνεται η διαδικασία πάχυνσης. Η συνολική παραγωγή µιας µονάδας πάχυνσης σαλιγκαριών υπολογίζεται ανά στρέµµα καλυµµένης έκτασης και κυµαίνεται από 4,5 έως 6 τόνους το χρόνο και εξαρτάται από τις κλιµατικές συνθήκες της περιοχής που είναι εγκατεστηµένη η µονάδα, καθώς και από τη µεθοδολογία της εκτροφής και την όλη διαχείριση των σαλιγκαριών (εισαγωγή γόνου σε διαφορετικές περιόδους, εφαρµογή αραιώσεων κ.λπ.). 2.2.1. Εγκαταστάσεις µονάδας πάχυνσης Η µονάδα πάχυνσης µπορεί να εγκατασταθεί σε επίπεδες εκτάσεις, µε πολύ µικρή κλίση, που διαθέτουν παροχή ρεύµατος και νερού. Τα διχτυοκήπια κατασκευάζονται από µεταλλικό σκελετό, ο οποίος καλύπτεται µε δίχτυ σκίασης, µε ποσοστό προστασίας 70% έως 90%, ώστε η θερµοκρασία στο εσωτερικό της

18 Εικόνα 13: Εξωτερική εµφάνιση ενός διχτυοκηπίου µονάδας, µε κατάλληλους χειρισµούς, να διατηρείται στους 22 έως 26 ο C. H διατήρηση της απαιτούµενης υγρασίας πετυχαίνεται µε σύστηµα υδρονέφωσης. Το έδαφος του πάρκου µπορεί να επιστρωθεί µε τάπητα προστασίας. Στο εσωτερικό του διχτυοκηπίου κατασκευάζονται µικρότερα διαµερίσµατα, στην περίµετρο των οποίων τοποθετείται ηλεκτροφόρος περίφραξη χαµηλής τάσης, προκειµένου να αποφεύγεται η συχνή µετακίνηση των σαλιγκαριών (Εικ. 14). Ο άνεµος δεν είναι καλός κλιµατικός παράγοντας για την ανάπτυξη των σαλιγκαριών, γιατί τους αφαιρεί την υγρασία. Αντίθετα, ο καλός αερισµός υποβοηθά την εξισορροπία υγρασίας και θερµοκρασίας. Τα σαλιγκάρια χρειάζονται υγρό αλλά όχι βρεγµένο περιβάλλον και θα πρέπει να γίνεται στράγγιση του εδάφους, για να µπορούν να αναπτυχθούν σωστά και επίσης, επειδή τα σαλιγκάρια αναπνέουν αέρα, µπορούν να πνιγούν σε υπερβολικά υγρά εδάφη. Η ευνοϊκή υγρασία εδάφους είναι αυτή µε κατακράτηση περίπου 70%. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, η υψηλή ατµοσφαιρική υγρασία διευκολύνει πολύ τα σαλιγκάρια στη δραστηριότητα και την ανάπτυξή τους. Για την πάχυνση των σαλιγκαριών απαιτείται ένα ήπιο κλίµα µε µέτρια θερµοκρασία, σε συνδυασµό µε υψηλή υγρασία.

19 Εικόνα 14: Εσωτερικό τµήµα ενός διχτυοκηπίου. 2.3. ιατροφή Τα σαλιγκάρια είναι φυτοφάγοι οργανισµοί και διαθέτουν συµβιωτικά βακτηρίδια στον πεπτικό τους σωλήνα, που τους επιτρέπουν να αφοµοιώνουν την κυτταρίνη. Καταναλώνουν τα πράσινα µέρη των φυτών αλλά και τη βλάστηση που αποσυντίθεται, µε µύκητες και µε λειχήνες. Από σχετικές µελέτες που έχουν γίνει για τη δίαιτα των πνευµονοφόρων γαστερόποδων στη φύση, φαίνεται ότι τα ζώα αυτά είναι επιλεκτικά όσον αφορά τη διατροφή τους. Οι προτιµήσεις που επιδεικνύουν, όταν υπάρχει αφθονία τροφής, φαίνεται ότι εξαρτώνται και από το πόσο ελκυστικό και εύγευστο είναι ένα φυτό για το ζώο. Η διατροφή των σαλιγκαριών σε εκτατικές εκτροφές περιλαµβάνει φυλλώδη λαχανικά, δηµητριακά, εσπεριδοειδή και διάφορα χόρτα (χαµοµήλι, τριφύλλι, κάρδαµο, δενδροµολόχες κ.λπ.). Τα σαλιγκάρια αποφεύγουν τα φυτά που παράγουν δραστικές χηµικές ουσίες (π.χ. αγκάθια µίσχων) και φυτά που περιέχουν αλκαλοειδή. Η δραστηριότητα σίτισης εξαρτάται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες και τα σαλιγκάρια µπορούν να µην καταναλώσουν καθηµερινά τροφή. Η κινητική δραστηριότητα και η τροφοληψία γίνονται κυρίως βραδινές ώρες, οπότε η σχετική υγρασία πρέπει να είναι υψηλότερη. Η ποσότητα τροφής που µπορούν να καταναλώσουν στο 24ωρο, είναι ίση περίπου µε το 10% του βάρους τους και περιστασιακά µέχρι 20%.

20 Γενικά οι ακριβείς τροφικές απαιτήσεις (σε πρωτεΐνες, υδατάνθρακες, λίπη, βιταµίνες και ιόντα) των πνευµονοφόρων γαστεροπόδων δε γίνονται πλήρως γνωστές ή τουλάχιστον δεν ανακοινώνονται. Στην ηµιεντατική εκτροφή η διατροφή εξακολουθεί να αποτελεί έναν από τους πλέον σηµαντικούς παράγοντες για την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή των ζώων. Συνήθως στη µορφή αυτής της εκτροφής παρέχονται αποξηραµένα (τεχνητά) σιτηρέσια αλευρώδους µορφής ισοσταθµισµένης σύστασης, γιατί είναι αποδειγµένο ότι τα σαλιγκάρια τρώνε και αναπτύσσονται µε τέτοια σιτηρέσια, µε την προϋπόθεση ότι θα µπορούν να έχουν συχνή και εύκολη πρόσβαση σε νερό. Έτσι, µελέτες σχετικά µε την ποιοτική σύσταση της τροφής που παρέχεται στα σαλιγκάρια σε συνθήκες ηµιεντατικής εκτροφής, έδειξαν ότι έχουν προτίµηση σε δίαιτες που βασίζονται σε φυτικές πρωτεΐνες. Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΤΡΟΦΩΝ 1. Γενικά Η µονάδα εκτροφής σαλιγκαριών αποτελεί µια οργανωµένη προσπάθεια που αποσκοπεί, µε την ικανοποίηση των αναγκών των πελατών της, να µεγιστοποιήσει τα κέρδη της κατά επαναλαµβανόµενο τρόπο. Κάθε τέτοια µονάδα, όπως και κάθε επιχείρηση, έχει τη µορφή του ανοικτού συστήµατος που επηρεάζεται συνεχώς από το περιβάλλον της. Είναι, δηλαδή, ένα οργανωµένο σύνολο που αποτελείται από επιµέρους στοιχεία τα οποία βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση στην επιδίωξη των σκοπών της επιχείρησης. Τα στοιχεία αυτά είναι τα συστατικά της και διαιρούνται σε 2 µεγάλες κατηγορίες, όπως φαίνονται στο Σχήµα 5: Τις εισροές (inputs) που αποτελούν τους απαραίτητους πόρους για την λειτουργία της επιχείρησης, για παράδειγµα πρώτες ύλες, εργασία, εξοπλισµός κ.λπ. Τις εκροές (outputs), δηλαδή τα παραγόµενα προϊόντα ή οι υπηρεσίες που είναι το αποτέλεσµα του µετασχηµατισµού των εισροών µέσω της διαδικασίας της οργάνωσης.

21 α) Εισροές µιας επιχείρησης Είναι οι παραγωγικοί πόροι που στη συνέχεια µεταποιούνται ή συναρµολογούνται (µετασχηµατίζονται) σε τελικά αγαθά ή υπηρεσίες, όπως π.χ. ανθρώπινο δυναµικό, επιδεξιότητες, γνώσεις, εκπαίδευση, πληροφορίες, µεθοδολογία, υλικά και ενέργεια, κεφάλαιο κ.λπ. β) Εκροές µιας επιχείρησης Είναι ότι παράγει µια επιχείρηση, όπως π.χ. προϊόντα, υπηρεσίες, πληροφορίες. ΕΙΣΡΟΕΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΜΟΣ ΕΚΡΟΕΣ Πρώτες ύλες, εργασία, ενέργεια, χρηµ. πόροι Παραγωγή, µεταποίηση, επεξεργασία Προϊόντα, υπηρεσίες, νέα υλικά κέρδη Σχήµα 5. Οργάνωση του συστήµατος εισροών-εκροών Σε κανονικές συνθήκες, οι εκροές θα πρέπει να είναι µεγαλύτερης αξίας από τις εισροές. Όταν ισχύει αυτό, µπορεί να θεωρηθεί η διαδικασία µετατροπής ως διαδικασία προστιθέµενης αξίας. Με βάση τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω για την έννοια της παραγωγικής διαδικασίας, θα µπορούσε να ειπωθεί ότι από τη µια πλευρά (πλευρά εισροής) συνδυάζονται οι συντελεστές παραγωγής και από την άλλη (πλευρά εκροής) τα προϊόντα. Παραγωγικοί συντελεστές ή συντελεστές παραγωγής (factors of production) ονοµάζονται τα µέσα (υλικά και υπηρεσίες) και οι πόροι που συνδυάζονται σκόπιµα στην παραγωγική διαδικασία για τη δηµιουργία υλικών αγαθών και υπηρεσιών. Στο σύνολό τους οι παραγωγικοί συντελεστές αποτελούν τους οικονοµικούς πόρους και διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες, που προσδιορίζονται µε τους όρους εργασία, φυσικοί πόροι (έδαφος) και κεφάλαιο.

22 Σε µια µονάδα εκτροφής σαλιγκαριών, ο παραγωγικός συντελεστής "έδαφος" συµπεριλαµβάνει την επιφάνεια της γης που χρησιµοποιείται και όλα τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος που επηρεάζουν την όλη παραγωγική διαδικασία. Στο συντελεστή παραγωγής "εργασία" περιλαµβάνεται το σύνολο της ανθρώπινης προσπάθειας (φυσική και πνευµατική) που παίρνει µέρος στην παραγωγική διαδικασία. Ενώ, στον παραγωγικό συντελεστή "κεφάλαιο" συµπεριλαµβάνονται όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες που έχουν παραχθεί και χρησιµοποιούνται για την εκτροφή των σαλιγκαριών (τροφές, εξοπλισµός κ.λπ.). Οι τρεις παραπάνω παράµετροι αποτελούν τους κλασικούς συντελεστές παραγωγής. Τα τελευταία χρόνια, όµως, η επιχειρηµατικότητα (η διαδικασία λήψης αποφάσεων για το συνδυασµό των παραγωγικών συντελεστών, την οργάνωσή τους σε παραγωγικές σειρές, τα επίπεδα του κάθε παραγωγικού συντελεστή που θα χρησιµοποιηθούν και γενικά η οργάνωση και η διαχείριση των υπολοίπων παραγωγικών συντελεστών) αποτελεί ένα ξεχωριστό παραγωγικό συντελεστή. Επενδυτικό σχέδιο είναι µία σύνθετη δραστηριότητα, την οποία αναλαµβάνει κάποιος επιχειρηµατίας ή επιχειρηµατικός φορέας και απαιτεί µια σειρά από καλά σχεδιασµένες αποφάσεις και ενέργειες διάθεσης πόρων (συνήθως χρηµάτων), για να δηµιουργηθεί µια νέα µονάδα ή να επεκταθεί µια που ήδη λειτουργεί και παράγει αγαθά και υπηρεσίες, τα οποία ζητούνται στη χώρα µας ή στο εξωτερικό. Τα βασικά συστατικά στοιχεία µιας επένδυσης είναι η πάγια επένδυση και το αρχικό κεφάλαιο κίνησης. Στην πάγια επένδυση περιλαµβάνεται το συνολικό χρηµατικό ποσό που απαιτείται για την υλοποίηση ενός επενδυτικού σχεδίου, µέχρι την έναρξη κανονικής λειτουργίας της νέας επιχείρησης. Ειδικότερα, στην περίπτωση επενδυτικών σχεδίων στον κλάδο εκτροφής σαλιγκαριών, η πάγια επένδυση περιλαµβάνει το συνολικό χρηµατικό ποσό που απαιτείται για την κατασκευή των κύριων και βοηθητικών παραγωγικών εγκαταστάσεων και διακρίνεται σε: Άµεσο κόστος που αφορά την αγορά οικοπέδου και αγορά και εγκατάσταση του εξοπλισµού (ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις, σωληνώσεις, µονώσεις, αυτοµατισµοί, διαµόρφωση του οικοπέδου, των κτιρίων, των βοηθητικών εγκαταστάσεων κ.λπ.). Έµµεσο κόστος που αφορά το κόστος µελετών, τις αµοιβές εργολάβων, τις δαπάνες κατασκευής και διάφορα απρόβλεπτα έξοδα.

23 Εκτός από τις δύο βασικές κατηγορίες κόστους που αναφέρθηκαν, στην πάγια επένδυση περιλαµβάνονται και τα παρακάτω: Αµοιβή τεχνογνωσίας (πληρωµές για απόκτηση του δικαιώµατος χρήσης της τεχνολογίας σε περίπτωση που υπάρχουν δικαιώµατα ευρεσιτεχνίας). απάνες για το ξεκίνηµα της µονάδας (δαπάνες που απαιτούνται για τη δοκιµαστική λειτουργία µιας παραγωγικής µονάδας, για τη ρύθµιση των µηχανηµάτων και για τον έλεγχο τήρησης των προδιαγραφών των προϊόντων). Τόκοι κατασκευαστικής περιόδου (οι τυχόν τόκοι των δανείων που εκταµιεύονται κατά τη διάρκεια της κατασκευαστικής περιόδου, κεφαλαιοποιούνται και αποτελούν µέρος της πάγιας επένδυσης). Ένα ακόµα σηµαντικό µέρος ενός επενδυτικού σχεδίου είναι, όπως τονίστηκε παραπάνω, το αρχικό κεφάλαιο κίνησης. Ως τέτοιο ορίζεται το χρηµατικό ποσό που απαιτείται για την κάλυψη των λειτουργικών δαπανών της επιχείρησης για το διάστηµα από την έναρξη λειτουργίας µέχρι την πραγµατοποίηση των πρώτων εισπράξεων από την πώληση των προϊόντων ή των υπηρεσιών της. Σε αυτήν την κατηγορία των δαπανών συµπεριλαµβάνονται οι δαπάνες προµήθειας πρώτων και βοηθητικών υλών και λοιπών εφοδίων (υλικών συντήρησης, ανταλλακτικών κ.λπ.), οι αµοιβές προσωπικού και εργοδοτικές εισφορές, καθώς και το κόστος παροχών (ηλεκτρικής ενέργειας, καυσίµων, νερού κ.λπ.). 2. Κόστος παραγωγής Το κόστος µιας επιχείρησης για την παραγωγή των προϊόντων είναι οι χρηµατικές µονάδες που καταναλώνει για την απόκτηση των παραγωγικών συντελεστών που χρησιµοποιεί στην παραγωγή του προϊόντος της. Το ύψος της δαπάνης αυτής εξαρτάται από την ποσότητα και την τιµή των παραγωγικών συντελεστών. Οι δαπάνες που καταβάλλονται για τους µεταβλητούς συντελεστές, δηλαδή για αυτούς που η ποσότητά τους µεταβάλλεται καθώς µεταβάλλεται η ποσότητα του παραγόµενου προϊόντος, αποτελούν το µεταβλητό κόστος (Variable Cost - VC). Στην κατηγορία αυτή των δαπανών συµπεριλαµβάνονται οι δαπάνες για πρώτες ύλες, ηµεροµίσθια, καύσιµα κ.λπ.

24 Αντίθετα, το σταθερό κόστος (Fixed Cost - FC) µιας επιχείρησης είναι το κόστος που δε µεταβάλλεται καθώς µεταβάλλεται η ποσότητα του παραγόµενου προϊόντος και αφορά στις δαπάνες που καταβάλλονται για τους σταθερούς συντελεστές. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι δαπάνες κτιρίων, τα ασφάλιστρα των επιχειρήσεων κ.λπ. Το άθροισµα του µεταβλητού και του σταθερού κόστους είναι το συνολικό κόστος (Total Cost TC) µιας επιχείρησης. Σε µια µονάδα εκτροφής σαλιγκαριών στην κατηγορία του σταθερού κόστους περιλαµβάνονται οι αποσβέσεις, τα δάνεια, τα ασφάλιστρα, οι δαπάνες για επιδιορθώσεις, ενώ στην κατηγορία των µεταβλητών εξόδων περιλαµβάνονται οι δαπάνες για αγορά γεννητόρων και τροφής, θέρµανσης, ηλεκτρικού ρεύµατος, νερού, και για την προµήθεια διαφόρων άλλων πρώτων υλών. 3. Έσοδα Τα συνολικά έσοδα (Total Revenue - TR) των πωλήσεων είναι ίσα µε τον αριθµό των πωλουµένων µονάδων επί την τιµή πώλησης κατά µονάδα προϊόντος. Τα έσοδα µιας µονάδας εκτροφής σαλιγκαριών µπορεί να διαφοροποιούνται ανάλογα µε το είδος του τελικού προϊόντος. 4. Κέρδος Το κέρδος µιας επιχείρησης είναι η διαφορά µεταξύ της συνολικής προσόδου και του συνολικού κόστους. Το συνολικό κόστος περιλαµβάνει όλες τις πληρωµές για εργασία, ενοίκια, πρώτες ύλες, φθορά του κεφαλαίου, τόκους κ.λπ. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, για πολλούς υπάρχει και τέταρτος συντελεστής παραγωγής, η επιχειρηµατικότητα. Η επιχειρηµατικότητα είναι η ανθρώπινη ικανότητα, όπου συνδυάζονται οι τρεις άλλοι παραγωγικοί συντελεστές, για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Η αµοιβή της επιχειρηµατικότητας είναι το κέρδος.

25. ΕΜΠΟΡΙΟ - ΜΕΤΑΠΟΙΗΣΗ 1. Γενικά Πριν τη δηµιουργία µιας µονάδας (επιχείρησης) εκτροφής σαλιγκαριών, αλλά και κάθε χρόνο µετά την έναρξή της, είναι απαραίτητο ο επιχειρηµατίας να συντάσσει ένα ετήσιο σχέδιο marketing, ώστε όχι µόνο να γνωρίζει αλλά και να προγραµµατίζει τις ενέργειες στις οποίες θα πρέπει να προβαίνει, γεγονός που θα οδηγήσει στη διατήρηση και αύξηση της πελατείας και των κερδών της. Ο λόγος, για τον οποίο πρέπει να πραγµατοποιείται το πλάνο marketing κάθε χρόνο είναι γιατί τίποτε δεν παραµένει αµετάβλητο στην αγορά. Έτσι, θα ήταν καλό ο κάθε επιχειρηµατίας να εξετάζει κι αυτός αν και τι ακριβώς θα πρέπει να αλλάξει, ώστε να ανταποκρίνεται στις εκάστοτε αλλαγές των προτιµήσεων των πελατών, στα νέα προϊόντα ή / και τους ανταγωνιστές, στις µεταβολές των τιµών κ.λπ. Τα µέρη ενός σχεδίου marketing είναι τρία. Στο πρώτο µέρος ο επιχειρηµατίας εξετάζει το επίπεδο, στο οποίο βρίσκεται η επιχείρησή του τώρα. Στο δεύτερο µέρος ο επιχειρηµατίας ορίζει πού θέλει να οδηγήσει την επιχείρησή του, µε άλλα λόγια θέτει στόχους. Στο τρίτο µέρος αποφασίζει πώς θα υλοποιήσει τους στόχους του, µε άλλα λόγια οριοθετεί τη στρατηγική του. 2. Εµπόριο σαλιγκαριών Στην Ελλάδα από τις αρχές του 1960 άρχισαν να πραγµατοποιούνται οι πρώτες εξαγωγές σαλιγκαριών που προερχόταν από εγχώριους φυσικούς πληθυσµούς µε προορισµό τη Γαλλία. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 70 η αύξηση των εξαγωγών ήταν ραγδαία µε αποτέλεσµα να ιδρυθούν εµπορικές επιχειρήσεις καθώς και βιοµηχανικές και βιοτεχνικές µονάδες επεξεργασίας σαλιγκαριών. Η Ελληνική βιοµηχανία µεταποίησης παράγει προϊόντα κατεψυγµένα άριστης ποιότητας και εξουδετερώνει το µειονέκτηµα της µεγάλης απόστασης της χώρας µας από τις αγορές του εξωτερικού. Το µεγαλύτερο µέρος των σαλιγκαριών (εισαγοµένων και εγχώριας συλλογής) οδηγούνται στα εργοστάσια µεταποίησης, για επεξεργασία και στη συνέχεια για εξαγωγή. Η εγχώρια κατανάλωση αφορά κυρίως νωπά σαλιγκάρια. Το Ηelix pomatia εισάγεται στο σύνολο του, µε σκοπό τη µεταποίησή του και στη συνεχεία επανεξάγεται µεταποιηµένο. Το Helix aspersa προέρχεται από ελληνικούς φυσικούς πληθυσµούς, όπου το 20% της ποσότητας διατίθεται νωπό για εγχώρια κατανάλωση, το 45% εξάγεται νωπό και το 35% προωθείται για µεταποίηση και στη