ΜΠΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Π.

ΜΠΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Π.ΛΕΜΟΝΙΑ Τίτλος Διπλωματικής Εργασίας: Η εφαρμογή τεχνικών διαχείρισης του στρες σε άτομα με ιδιοπαθή αρτηριακή υπέρταση, Τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη. ΑΘΗΝΑ, 2015

Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των σπουδών για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στον ΕΛΕΓΧΟ ΤΟΥ ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ που απονέμει η Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Εγκρίθηκε την.από την εξεταστική επιτροπή: ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΒΑΘΜΙΔΑ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΧΡΟΥΣΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΓΕΡΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΔΑΡΒΙΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ KΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ 2

Στην οικογένεια μου και τους δικούς μου ανθρώπους για την αγάπη και την στήριξη σε κάθε μου βήμα. 3

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους υπεύθυνους καθηγητές του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών κ. Γεώργιο Χρούσο για την εξειδίκευση που μας παρείχε στο στρες και στον έλεγχο του και την κ. Χριστίνα Δαρβίρη για την πλήρη υποστήριξη και καθοδήγηση της σε όλη την πορεία της εκπαιδευτικής και ερευνητικής μου δραστηριότητας. Και οι δύο καθηγητές συνέβαλαν στην εισαγωγή μου στην διαδικασία της έρευνας και ιδιαίτερα ευχαριστώ την κ. Δαρβίρη για την ενθάρρυνση της και την προσήλωση της στον ερευνητικό σχεδιασμό και το κίνητρο που μου παρείχε για να προσπαθήσω με επιμονή στην δημιουργία μιας άλλης οπτικής των πραγμάτων. 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Διπλωματική Εργασία στην Ελληνική Γλώσσα... 7 Περίληψη... 8 Εισαγωγή... 10 Πληθυσμός και μέθοδος... 15 Διαδικασία Μελέτης και Μέγεθος Δείγματος... 15 Συμμετέχοντες και μεθοδολογία... 15 Τυχαιοποίηση... 16 Παρέμβαση... 17 Μετρήσεις... 20 Στατιστική επεξεργασία... 23 Αποτελέσματα... 24 Αρχικές αναλύσεις... 25 Κύριες τελικές αναλύσεις... 25 Συζήτηση... 27 Συμπεράσματα..30 Διπλωματική Εργασία στην Αγγλική Γλώσσα... 32 Abstract... 32 Introduction... 33 Material and Methods... 35 5

Process Design και Sample size... 36 Participants and procedure... 36 Intervention... 37 Measures... 41 Randomization... 44 Statistical analysis... 44 Results... 45 Baselyne analyses... 45 Primary endpoint analyses... 45 Discussion... 46 Conclusions... 50 Πίνακες και Διάγραμμα- Tables... 51 References -Βιβλιογραφία... 55 Ποιοτική εκτίμηση... 59 6

Διπλωματική Εργασία στην Ελληνική Γλώσσα Η εφαρμογή τεχνικών διαχείρισης του στρες σε άτομα με ιδιοπαθή αρτηριακή υπέρταση. Τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη. Λ.Π. Παπαδάκη 1,2*, Α.Πρωτογέρου 3, Γ.Π. Χρούσος 1,4, Χ. Δαρβίρη 1 ¹Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Έλεγχος του Στρες και Προαγωγή της Υγείας», Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Σωρανού Εφεσίου 4, 115 27 4 1 η Παιδιατρική Κλινική, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων Αγία Σοφία, Ιατρική Σχολή Αθηνών, Θηβών και Παπαδιαμαντοπούλου, Γουδί, 115 27 *Διπλωματική εργασία στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Έλεγχος του Στρες και Προαγωγή της Υγείας» της Ιατρικής Σχολής Αθηνών ΑΘΗΝΑ, 2015 7

Περίληψη Εισαγωγή: Η υπέρταση είναι μία νοσογόνος κατάσταση που ταλανίζει τον άνθρωπο. Είναι παγκόσμια επιδημία, με καταγεγραμμένους πάσχοντες το 50% του πληθυσμού άνω των 60 ετών και περίπου το 26% των ενηλίκων παγκοσμίως, ποσοστά που προσεγγίζουν μόλις εν μέρει την έκταση του φαινομένου, αφού ως ασυμπτωματική νόσος συχνά και για παρατεταμένη περίοδο διαλάθει της προσοχής του πάσχοντα. Η ιδιοπαθής υπέρταση αποτελεί τεκμηριωμένο παράγοντα κινδύνου για καρδιαγγειακά και νεφρικά νοσήματα. Σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της πρόληψης της αρτηριακής υπέρτασης και των σχετιζόμενων με αυτή καρδιαγγειακών νοσημάτων φαίνεται να είναι η ταυτοποίηση μη φαρμακευτικών μεθόδων θεραπείας όπως η αλλαγή τρόπου ζωής και η αλλαγή συνηθειών η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει δραστηριότητες για τον έλεγχο του στρες. Ο σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνήσει την αποτελεσματικότητα των τεχνικών διαχείρισης του στρες ως θεραπεία για την ιδιοπαθή υπέρταση. Μέθοδος: Πρόκειται για τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη παράλληλου τύπου. Μελετήθηκαν για 8 εβδομάδες, 60 άτομα και τυχαιοποιήθηκαν σε δύο ομάδες. Την ομάδα παρέμβασης, η οποία εκπαιδεύτηκε σε πρόγραμμα διαχείρισης του στρες με τη χρήση ηχογραφημένων οδηγιών σε CD (διαφραγματικές αναπνοές (RB), προοδευτική μυϊκή χαλάρωση (PMR) και καθοδηγούμενο οραματισμό (GI) δύο φορές την ημέρα για 8 εβδομάδες) και την ομάδα ελέγχου. Και οι δύο ομάδες έλαβαν πληροφορίες για την υπέρταση και συμμετείχαν μια φορά την εβδομάδα σε συμβουλευτικές συναντήσεις για την αντιμετώπιση της. Χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια τρόπου ζωής και ερωτηματολόγια για συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους στην αρχή της παρέμβασης, και στο τέλος των 8 εβδομάδων. Επίσης, μετρήθηκε η υποκειμενική αίσθηση του στρες και το «κέντρο ελέγχου της υγείας» (μέσω κλίμακας η οποία διερευνά την εκτίμηση του ερωτώμενου για το τι είναι υπεύθυνο για τα προβλήματα υγείας) στην αρχή της παρέμβασης και στο τέλος των 8 εβδομάδων. Τέλος, συμπληρώθηκαν κλίμακες για την εκτίμηση της συμμόρφωσης με τις θεραπευτικές οδηγίες και την ικανοποίηση από την παρέμβαση. Αποτελέσματα: Μετά το τέλος των 8 εβδομάδων εξάσκησης των τεχνικών διαχείρισης του στρες, παρατηρήθηκε στην ομάδα παρέμβασης σημαντική μείωση της αρτηριακής συστολικής πίεσης,(sbp) (p-value=0.031) και της διαστολικής (DBP) (p- 8

value=0.044). Επίσης στην ομάδα αυτή μειώθηκε σημαντικά η υποκειμενική αίσθηση του στρες (p-value=0.00). Όσον αφορά τα συμπτώματα τους άγχους (p-value=0.012) και της κατάθλιψης (p-value=0.002), υπήρξε σημαντική μείωση μετά την εξάσκηση των τεχνικών χαλάρωσης. Συμπεράσματα: Οι τεχνικές διαχείρισης του στρες συμβάλλουν σημαντικά στην θεραπευτική προσέγγιση της ιδιοπαθούς υπέρτασης. Απλές τεχνικές όπως οι διαφραγματικές αναπνοές (RB), η προοδευτική μυϊκή χαλάρωση (PMR) και ο καθοδηγούμενος οραματισμός (GI) οι οποίες είναι εύκολα εφαρμόσιμες μπορούν να θεωρηθούν ως αποτελεσματική και χαμηλού κόστους μη φαρμακευτική παρέμβαση στην αντιμετώπιση της υπέρτασης Λέξεις-Κλειδιά: Ιδιοπαθής υπέρταση, στρες, χαλάρωση, τεχνικές διαχείρισης. 9

Εισαγωγή Γενικά Η υπέρταση είναι μία νοσογόνος κατάσταση που ταλανίζει τον άνθρωπο. Είναι παγκόσμια επιδημία, με καταγεγραμμένους πάσχοντες το 50% του πληθυσμού άνω των 60 ετών και περίπου το 26% των ενηλίκων παγκοσμίως 1 ποσοστά που προσεγγίζουν μόλις εν μέρει την έκταση του φαινομένου, αφού ως ασυμπτωματική νόσος συχνά και για παρατεταμένη περίοδο διαλάθει της προσοχής του πάσχοντα 2. Εκτιμάται ότι το ένα τρίτο του ενήλικου πληθυσμού του πλανήτη θα είναι υπερτασικοί μέχρι το 2025. Ειδικότερα, στις βιομηχανοποιημένες χώρες, ο κίνδυνος να γίνεις υπερτασικός [πίεση του αίματος (ΒΡ)> 140/90 mmhg] κατά την διάρκεια της ζωής υπερβαίνει το 90% 4. Η ιδιοπαθής υπέρταση, ή η υπέρταση που οφείλεται σε ακαθόριστες αιτίες, αντιπροσωπεύει > 90% των περιπτώσεων υπέρτασης. Είναι ετερογενής διαταραχή, με διαφορετικούς ασθενείς να έχουν διαφορετικούς παράγοντες που οδηγούν σε υψηλή BP (πίεση αίματος). Η υπο-διαγιγνωσιμότητα και κατ επέκταση υπο-θεραπεία της υπέρτασης είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους η υπέρταση είναι μια σημαντική πρόκληση για τη δημόσια υγεία. Αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα κινδύνου για στεφανιαία νόσο, κύρια αιτία θανάτου στον δυτικό κόσμο 2,5 και το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, τρίτη κυριότερη αιτία θανάτου. Η ιδιοπαθής υπέρταση αυξάνει τη νοσηρότητα και θνητότητα και είναι μια ύπουλη και βαριά απειλή για το σύγχρονο άνθρωπο η οποία χρήζει πέραν της κλασσικής θεραπευτικής προσέγγισης και ενός συνδυασμού υγιεινού τρόπου ζωής και προληπτικών στρατηγικών για τη μείωση του επιπολασμού της στο γενικό πληθυσμό. Η παθοφυσιολογία της υπέρτασης μελετά την ενδοθηλιακή δυσλειτουργία, τις μακροαγγειακές και τις μικρο-αγγειακές διαταραχές των αγγείων. Στα υπερτασικά άτομα παρατηρείται αρτηριακή δυσκαμψία, διαταραχή στην ροή του αίματος αλλά και σε μικροαγγειακο επίπεδο, βλάβες στον αγγειοκινητικό τόνο που επιφέρουν διαταραγμένη αιμάτωση των ιστών και ισχαιμία 6. Το μεταβολικό φορτίο και το χρόνιο οξειδωτικό στρες λειτουργούν αθροιστικά και οδηγούν σε χρόνια ενδοθηλιακή βλάβη. Τόσο η δομή όσο και η μεταβολική λειτουργία του αγγείου διαταράσσονται, κυρίως το μικρό-αγγειακό δίκτυο. Επιπλέον πολλές 10

έρευνες διαπιστώνουν βλάβες σε μοριακό επίπεδο, διαταραχές στην λειτουργία των μιτοχονδρίων των κύτταρων, αλλά και γονιδιακές μεταλλάξεις, στα κύτταρα υπερτασικών ατόμων 7. Τις τελευταίες δεκαετίες, εκτεταμένη έρευνα, ευρεία εκπαίδευση των ασθενών, καθώς και μία συντονισμένη προσπάθεια από τη μεριά των επαγγελματιών της υγείας, έχουν οδηγήσει σε μείωση της νοσηρότητας και της θνητότητας, από τις πολλαπλές οργανικές βλάβες που προκύπτουν από τη χρόνια μη ελεγχόμενη υπέρταση, όπως η συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια, η νεφρική και περιφερική αγγειακή νόσο. Μία από τις πιο σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της πρόληψης της αρτηριακής υπέρτασης και των σχετιζόμενων με αυτή καρδιαγγειακών νοσημάτων φαίνεται να είναι η ταυτοποίηση μη φαρμακευτικών μεθόδων θεραπείας όπως η αλλαγή τρόπου ζωής και η αλλαγή συνηθειών η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει δραστηριότητες για τον έλεγχο του stress 8. Τεκμηριωμένο παράδειγμα είναι η υιοθέτηση καθημερινής ήπιας φυσικής δραστηριότητας 9,10 που συμβάλλει στην βελτίωση της υγείας, στην διατήρηση της ομοιόστασης και επιπλέον σε επίπεδο βιολογικό ελέγχει την ομαλή λειτουργία του άξονα του στρες, υποθάλαμος-υπόφυση-επινεφρίδια(υυε), με αποτέλεσμα την ομαλοποίηση της έκκρισης κορτιζόλης. 11 Ως στρες ορίζεται η κατάσταση απειλής ή θεωρούμενης απειλής της ομοιόστασης, η οποία αποκαθίσταται μέσα από ένα σύνθετο πλέγμα συμπεριφορικών και φυσιολογικών αποκρίσεων προσαρμογής του οργανισμού. (G.Chrousos,1998) 3. Περιλαμβάνει καθημερινά γεγονότα 12 τα οποία αυξάνουν τις δραστηριότητες του ατόμου και προκαλούν ψυχολογική επιβάρυνση. Τόσο ως εκλυτικός παράγοντας όσο και ως αίτιο πολλών νοσογόνων καταστάσεων, φαίνεται να έχει κεντρικό ρόλο στην παθογένεια των ανωτέρω. Επιβεβαιώνεται και από τις πολλές μελέτες που αποδεικνύουν, αντίστροφα, πως η διαχείριση του στρες βελτιώνει την υγεία μας και αποκαθιστά την ομοιόσταση του οργανισμού 13. Το οξύ στρες επιδρά άμεσα στο καρδιαγγειακό σύστημα 14, μέσω του αυτόνομου συμπαθητικού συστήματος 3, αυξάνοντας το καρδιακό τόνο (αύξηση της πίεσης, της συσταλτικότητας και του ρυθμού), με την επακόλουθη αύξηση της αιμάτωση κυρίως του μυικού συστήματος. Αυτό το σύστημα θέτει τον οργανισμό σε ετοιμότητα και εγρήγορση για την αντιμετώπιση μιας κατάστασης ή απειλής. Όμως τι συμβαίνει όταν η αντιλαμβανόμενη απειλή επιμένει, ώστε η δυσλειτουργία του αυτονόμου νευρικού συστήματος αλλά και η διαταραχή έκκρισης της κορτιζόλης, επιφέρουν βλάβες στα όργανα στόχο αλλά και στην συμπεριφορά του ατόμου. Αύξηση της αθηρωμάτωσης, υπέρταση, αρρυθμίες, καρδιακή ανεπάρκεια, είναι μερικά μόνο αποτελέσματα του παρατεινόμενου και χρόνιου στρες στο 11

καρδιαγγειακό σύστημα. Γενετικοί και αναπτυξιακοί παράγοντες, λανθασμένη διατροφή, τρόπος ζωής και xρόνιο στρες είναι τα απαραίτητα υλικά που μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη της παχυσαρκίας-κυρίως σπλαχνικού τύπου-του μεταβολικού συνδρόμου, την χρόνια φλεγμονή, την υπερπηκτικότητα του αίματος, την υπέρταση, και τέλος τον σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2. 15 Οι παραπάνω παράγοντες φαίνεται να έχουν και εδώ κοινό παρονομαστή την δυσλειτουργία του άξονα του στρες YYE και τις συνέπειες του στον οργανισμό. 3,9 Στα πλαίσια του συσχετισμού του στρες με πλείστες όσες νοσογόνες καταστάσεις εμπίπτει και η διαπιστωθείσα σχέση μεταξύ του τελευταίου και της αρτηριακής υπέρτασης. Μία από τις διαπιστώσεις παρελθουσών μελετών, είναι ότι άτομα τα οποία εμφάνιζαν μεγάλη αύξηση της αρτηριακής πίεσης κατά τη διάρκεια στρεσογόνων δοκιμασιών 16 αλλά και άτομα τα οποία διατηρούσαν υψηλή αρτηριακής πίεσης στην άμεση μετά τη δοκιμασία περίοδο, είχαν υψηλές πιθανότητες εμφάνισης τυπικής αρτηριακής υπέρτασης. 10 Ο μηχανισμός μέσω του οποίου εμφανίζεται η συμπόρευση στρες και αρτηριακής υπέρτασης, φαίνεται να είναι τόσο άμεσος στα πλαίσια μιας ανακατασκευής των αγγείων (remodelling) και υπερδιέγερσης του αυτόνομου νευρικού συστήματος 6, όσο και έμμεσος, με συνδετικούς κρίκους την υιοθέτηση ανθυγιεινών έξεων όπως το κάπνισμα και η κατανάλωση αλκοόλ οι οποίες προκαλούνται από το «ψυχοκοινωνικό στρες» και με τη σειρά τους οδηγούν μεταξύ άλλων σε αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Πρόσφατες συστηματικές ανασκοπήσεις και κλινικές μελέτες, διαπίστωσαν μείωση της μέσης αρτηριακής πίεσης σε υπερτασικούς ασθενείς μετά απο εφαρμογή τεχνικών διαχείρισης του στρες και υιοθέτηση υγιεινού τρόπου ζωής 11,13,17-18,. Η αεροβική άσκηση φαίνεται να έχει την μεγαλύτερη βαρύτητα στην μείωση της αρτηριακής πίεσης. Παρά την εμφάνιση συσχετισμού μεταξύ υψηλού στρες και υψηλής αρτηριακής πίεσης, δεν υπάρχει σαφής αμφίδρομος συσχετισμός ανάμεσα στο χρόνιο στρες και στην εγκατεστημένη αρτηριακή υπέρταση. Ο ρόλος του στρες στην παθογένεια της ιδιοπαθούς υπέρτασης, μέσω της δυσλειτουργίας του αυτόνομου νευρικού συστήματος αλλά και της διαταραγμένης έκκρισης κορτιζόλης δεν έχει ακόμα διερευνηθεί με ακρίβεια 14-15,19. Αυτή η έλλειψη δε, πηγάζει εν μέρει και από δύο άλλες συνυφασμένες με αυτή παραμέτρους. Από τη μία πλευρά σχετίζεται με την ως τώρα κυρίως ποιοτική και όχι ποσοτική καταγραφή του στρες σε συνάρτηση με την εμφάνιση υψηλής αρτηριακής πίεσης, στις προς μελέτη ομάδες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία σαφούς στατιστικού συσχετισμού μεταξύ στρες και αρτηριακής πίεσης οπότε και την έλλειψη επαρκών δεδομένων για τη στατιστική 12

σημαντικότητα της μεταξύ τους σχέσης. Από την άλλη πλευρά, η έλλειψη σαφούς και αποδεδειγμένου μηχανισμού προαγωγής ή πρόκλησης αρτηριακής υπέρτασης από το στρες εξασθενεί τη σημαντικότητα των υπαρχόντων δεδομένων αφού δεν μπορεί να τους δώσει σαφή αιτιολογικό συσχετισμό και υποθάλπει τις όποιες τάσεις υποτίμησης της καταγεγραμμένης κλινικής συσχέτισης των δύο προς μελέτη μεγεθών. Επίσης υπάρχει ελλιπής γνώση στον τομέα της θετικής επιρροής της ελάττωσης του στρες στην αρτηριακή υπέρταση. Κι αυτό γιατί πέραν του ότι υπάρχουν ελλείψεις στα αρχικά χρονολογικά στάδια της συσχέτισης υψηλού στρες και υψηλής αρτηριακής πίεσης, οι υπάρχουσες μελέτες αφορούν την εκτίμηση της παραμέτρου, στρες, όχι ως ανεξάρτητης μεταβλητής επιρροής στην αρτηριακή υπέρταση, αλλά και σε συνάρτηση και με τη φαρμακευτική αγωγή που λαμβάνει έκαστος ασθενής. Αξίζει σε αυτό το σημείο να τονισθεί ότι η εν λόγω αγωγή, στα πλαίσια της εδραιωμένης πλέον πολυφαρμακίας σπανίως είναι μονοθεραπεία, με ότι αυτό συνεπάγεται για τις πιθανές παράπλευρες ενέργειες και αλληλεπιδράσεις τους είτε στο θυμικό, είτε σε μία συστηματική όσο και πολύ-παραγοντική νόσο, όπως η ιδιοπαθής αρτηριακή υπέρταση. Για να περάσει κανείς λοιπόν σε συστήματα μελέτης αλλά και ελέγχου της αρτηριακής υπέρτασης μη συσχετιζόμενα με φαρμακευτική αγωγή, θα πρέπει να στοιχειοθετήσει με μη φαρμακευτικές μεθόδους πρόληψης και/ή αντιμετώπισης της αρτηριακής υπέρτασης όπως υγιεινός τρόπος ζωης 18 (έλεγχος σωματικού βάρους, διακοπή καπνίσματος, αλλά και εκμάθηση και εφαρμογή μεθόδων ελέγχου του στρες, στοιχεία που ως συνιστώσες οδηγούν σε έναν ποιοτικότερο τρόπο ζωής 11 Οι πρόσφατες κατευθυντήριες οδηγίες επιβεβαιώνουν τον ρόλο στρεσογόνων καταστάσεων στην παθογέννηση ασθενειών και προσθέτουν ως θεραπευτικές συμπληρωματικές μεθόδους, τις τεχνικές διαχείρισης του στρες. 8 Εδώ έρχεται η τρέχουσα μελέτη να διαπραγματευτεί την ανωτέρω πτυχή, η οποία φιλοδοξεί από τη μια να προάγει το συσχετισμό υψηλού stress και υψηλής αρτηριακής πίεσης σε επίπεδο ανεξάρτητης μεταβλητής και από την άλλη να μελετήσει τη στατιστική σημαντικότητα της επίδρασης επιμέρους μεθόδων ελέγχου του stress, όπως η προοδευτική μυϊκή χαλάρωση 20-21, η τεχνική διαφραγματικών αναπνοών και ο καθοδηγούμενος οραματισμός 22 στην αρτηριακή υπέρταση, μέσω αρθρούμενων μηχανισμών βιοανάδρασης. Με την παρούσα κλινική μελέτη επιδιώκουμε να επιβεβαιώσουμε καταγράφοντάς την, την μείωση της αρτηριακής πίεσης αλλά και την βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσα από απλές και εύχρηστες τεχνικές διαχείρισης του στρες. Η μείωση των επιπέδων του στρες, δεν 13

θα είναι ευεργετική μόνο για το άτομο που υποφέρει από υπέρταση, αλλά θα επιφέρει και μείωση των δαπανών για φαρμακευτικά σκευάσματα, περιορισμό της πολυφαρμακίας και των σχετιζόμενων με την τελευταία παρενεργειών. Σκοπός της μελέτης είναι η καταγραφή στατιστικά σημαντικού συσχετισμού μεταξύ διαχείρισης του stress μέσω συγκεκριμένων μεθόδων και ελέγχου της αρτηριακής πίεσης σε άτομα με αρτηριακή υπέρταση, είτε στα πλαίσια συσχετισμού ως ανεξάρτητης μεταβλητής είτε σε συνδυασμό με τη ληφθείσα χρόνια αντί-υπερτασική αγωγή. Υπόθεση : Αναμένουμε ότι οι υπερτασικοί ασθενείς που θα εκπαιδευτούν στις τεχνικές χαλάρωσης θα παρουσιάσουν: 1) μείωση του στρες 2) μείωση της αρτηριακής πίεσης 14

Πληθυσμός και μέθοδος Διαδικασία Μελέτης και Μέγεθος Δείγματος Πρόκειται για τυχαιοποιημένη, παράλληλων ομάδων μελέτη με αναλογία 1:1 ως προς την κατανομή των ασθενών με ιδιοπαθή υπέρταση στις ομάδες παρέμβασης (Ν=30) και ελέγχου (Ν=30) Η παρακολούθηση των ασθενών είχε διάρκεια 8 εβδομάδες. Τα αποτελέσματα μετρήθηκαν σε δύο χρονικές στιγμές πριν την έναρξη του προγράμματος, και στο τέλος του προγράμματος (8η εβδομάδα). Αναμένουμε μείωση στο σκορ του Κλίμακα υποκειμενικής αίσθησης του στρες, Perceived Stress Scale (PSS) της τάξεως του 20% και μείωση της αρτηριακής πίεσης της τάξεως του 20%. Το ποσοστό απώλειας των συμμετεχόντων υπολογίστηκε ότι θα ήταν της τάξεως του 15%. Βάσει αυτών και για επίπεδο σημαντικότητας α=0,05 και ισχύ β=80%, υπολογίσαμε ότι χρειαζόμαστε 60 άτομα στις 2 ομάδες της έρευνάς μας. Ο ελάχιστος αριθμός ατόμων που υπολογίζουμε να αναλυθεί σε κάθε ομάδα είναι 30 ασθενείς. Το πρωτόκολλο της μελέτης εγκρίθηκε από την επιστημονική επιτροπή. Η μελέτη διεξήχθη σύμφωνα με τη Διακήρυξη του Ελσίνκι. Όσοι πληρούσαν τα κριτήρια ένταξης και επιθυμούσαν να συμμετέχουν στο πρόγραμμα έδωσαν γραπτή συγκατάθεση συμμετοχής μετά από πλήρη ενημέρωση για τη διαδικασία της μελέτης. Μετά την έναρξη της μελέτης δεν πραγματοποιήθηκε καμία αλλαγή στο αρχικό πρωτόκολλο. Συμμετέχοντες και μεθοδολογία Η εισαγωγή συμμετεχόντων στη μελέτη πραγματοποιήθηκε από τον Νοέμβριο του 2012 ως τον Μάιο του 2013 και η παρακολούθηση ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2013. Η διαλογή των ασθενών πραγματοποιήθηκε στα εξωτερικά ιατρεία των δήμων: Παπάγου Χολαργού, Ζωγράφου, Αμαρουσίου, Αγίας Παρασκευής, Αθηνών, Χαλανδρίου. Όλες οι προσωπικές πληροφορίες και τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν είναι γνωστά μόνο στους ερευνητές. Όλοι οι ασθενείς συμμετείχαν στη μελέτη μόνο μετά από τη γραπτή συγκατάθεσή τους και αφού ενημερώθηκαν ξεχωριστά και πλήρως για τους σκοπούς και τις διαδικασίες 15

της έρευνας. Τα έξοδα που απαιτήθηκαν για την έρευνα καλύφθηκαν από την συγγραφέα. Στην μελέτη εισήχθησαν όσα άτομα ήταν ηλικίας 18-65 ετών και έπασχαν από ιδιοπαθή αρτηριακή υπέρταση. Τα κριτήρια εισαγωγής των ατόμων ήταν, η μόνιμη διαμονή στην Αθήνα, ηλικία 18 ετών και άνω, που έπασχαν από ιδιοπαθή υπέρταση και βρίσκονταν υπό φαρμακευτική αγωγή ή μη. Τα κριτήρια αποκλεισμού των ατόμων που προσήλθαν ήταν, η χρήση άλλης τεχνικής χαλάρωσης, αρτηριακή συστολική πίεση άνω ή ίσον των 140mm/Hg και άνω ή ίσον 100mm/Hg η διαστολική πίεση. Σοβαρές επιπλοκές λόγω υπέρτασης ή άλλης σοβαρής νόσου, ασθένειες που μπορεί να προκαλέσουν επιδείνωση της φυσικής κατάστασης, ανεξάρτητα από την υπέρταση (παθολογική παχυσαρκία ΒΜΙ >35kg/m²), μη ελεγχόμενα καρδιοπνευμονικά νοσήματα (π.χ. στεφανιαία νόσος, συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια, χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, χρόνιο άσθμα), μη ελεγχόμενες ενδοκρινικές ή αλλεργικές διαταραχές (θυρεοειδική δυσλειτουργία, τύπου 1 σακχαρώδης διαβήτης), μείζονες ψυχικές διαταραχές του άξονα Ι του DSM-IV ( Τρέχον μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο, αυτοκτονικές τάσεις / ιδεασμός, ατομικό ιστορικό διπολικής διαταραχής ή σχιζοφρένειας και χρήση αντί-ψυχωσικής φαρμακευτικής αγωγής). Ατομικό ιστορικό κατάχρησης αλκοόλ και / ή ουσιών και τέλος άτομα με διαταραχές του άξονα II του DSM-IV (διαταραχές προσωπικότητας) που από κλινικής σκοπιάς μπορούν να δράσουν ανασταλτικά στην παρακολούθηση της παρέμβασης. Διαδικασία συλλογής στοιχείων και τυχαιοποίηση Οι ασθενείς προσήλθαν στα εξωτερικά ιατρεία και αρχικά αξιολογήθηκαν ως προς τα παραπάνω κριτήρια εισαγωγής ή αποκλεισμού. Οι ασθενείς που πληρούσαν τα παραπάνω κριτήρια τυχαιοποιήθηκαν στις δύο ομάδες βάσει τυχαίων αριθμών που προκύπτουν από διαδικτυακή γεννήτρια τυχαίων αριθμών βασισμένη στην κοσμική ακτινοβολία (random.org). Οι ασθενείς και των δύο ομάδων ενημερώθηκαν για τους σκοπούς του προγράμματος με τον ίδιο τρόπο και γνώριζαν ότι η έρευνα αφορά το στρες και την ιδιοπαθή υπέρταση. Στην ομάδα παρέμβασης διευκρινίστηκε ο ρόλος της τεχνικής μείωσης του στρες στη βελτίωση των συμπτωμάτων και της ποιότητας ζωής τους, ενώ στην ομάδα των μαρτύρων δόθηκαν σταθερές εκπαιδευτικές οδηγίες για τη βελτίωση της ζωής τους και τη μείωση του στρες και στο τέλος των 8 εβδομάδων έλαβαν το CD με τις τεχνικές. Μετά τη 16

λήψη γραπτής συγκατάθεσης και συμμετοχής στην έρευνα συμπληρώθηκαν τα πρώτα ερωτηματολόγια των αρχικών μετρήσεων. Παρέμβαση-Ομάδα παρέμβασης Στην ομάδα παρέμβασης δόθηκε ημερολόγιο καταγραφής της εφαρμογής της παρέμβασης, καθώς και τα CD s με πλήρεις οδηγίες εφαρμογής των τεχνικών χαλάρωσης, που θα εφαρμοστούν στις προκαθορισμένες συνεδρίες. Η παρακολούθηση της συμμόρφωσης και η αντιμετώπιση των πιθανών προβλημάτων των ασθενών έγινε με άμεση ή τηλεφωνική επικοινωνία μια φορά την εβδομάδα, ενώ οι ασθενείς επικοινωνούσαν με την συγγραφέα τηλεφωνικώς για οποιονδήποτε λόγο. Στο τέλος των 2 μηνών παραδόθηκαν τα ημερολόγια. Επιπλέον χορηγήθηκαν και συμπληρώθηκαν εκ νέου όλα τα αρχικά ερωτηματολόγια και από τις δύο ομάδες. Ο χρόνος παρακολούθησης, αρχίζει από την ημέρα εισαγωγής στην έρευνα μέχρι την διακοπή. Την ίδια διαδικασία ακολούθησαν και οι ασθενείς που εγκαταλείψαν τη μελέτη, παράλληλα διερευνήθηκαν οι λόγοι απώλειας ή εγκατάλειψης. Η τελική καταγραφή έγινε βάσει διαγράμματος. Στους συμμετέχοντες της ομάδας παρέμβασης δόθηκαν πληροφορίες με τη μορφή ενημερωτικών φυλλαδίων για το στρες, καθώς και γενικές οδηγίες για τη σημασία της διατροφής, της άσκησης και της ρουτίνας στην αντιμετώπιση των καθημερινών στρεσογόνων παραγόντων. Επιπλέον πραγματοποιήθηκε τριήμερη καταγραφή αρτηριακής πίεσης στο σπίτι, αφού πρώτα εκπαιδεύτηκαν για την ορθή καταγραφή και μέτρηση της αρτηριακής πίεσης με εγκεκριμένα πιεσόμετρα που δόθηκαν από την συγγραφέα. (Microlife WatchBP Home and Mobilograph) 23 Διδάχθηκαν οι εξής τεχνικές χαλάρωσης: Διαφραγματικές αναπνοές και προοδευτική μυϊκή χαλάρωση (Relaxation Breathing RB -Progressive Muscle Relaxation PMR) (1η συνεδρία), καθοδηγούμενος οραματισμός (Guided Imagery GI) (3η συνεδρία). Όλα τα παραπάνω θα πραγματοποιηθούν στο σύνολο των εννέα (9) εβδομαδιαίων συνεδριών σύμφωνα με το παρακάτω χρονοδιάγραμμα: 1η Συνεδρία (Αρχική Επίσκεψη): Έναρξη τριήμερης καταγραφής αρτηριακής πίεσης Συμπλήρωση αρχικών ερωτηματολογίων 17

Ενημέρωση για το στρες (σχέση με ανθυγιεινές συμπεριφορές ή παθολογία, συμπτώματα στρες) Επικέντρωση στο κέντρο ελέγχου. Επεξήγηση της σημασίας του για την αλλαγή των συμπεριφορών. Συμβουλές για άσκηση, διατροφή, ρουτίνα. Εφαρμογή, συζήτηση της τεχνικής των διαφραγματικών αναπνοών-προοδευτικής μυϊκής χαλάρωσης. Με την προϋπόθεση ότι έχει πραγματοποιηθεί η τριήμερη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης. 2η Συνεδρία (7η ημέρα- τηλεφωνική επικοινωνία): Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. Ενθάρρυνση για τακτικότητα, ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών). Προβλήματα υιοθέτησης συμπεριφορών άσκησης και διατροφής (συζήτηση) 3η Συνεδρία (14η ημέρα) : Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. Ενθάρρυνση για τακτικότητα, ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών) Επίδειξη τεχνικής διαφραγματικών αναπνοών - καθοδηγούμενος οραματισμός (CD). 4η Συνεδρία (21η ημέρα-τηλεφωνική επικοινωνία): Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. Ενθάρρυνση για τακτικότητα, ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών) 5η Συνεδρία (28η ημέρα) : Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. Ενθάρρυνση για τακτικότητα -ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών). Επίδειξη τεχνικής διαφραγματικών αναπνοών-καθοδηγούμενος οραματισμός (GI). 6η Συνεδρία (35η ημέρα- τηλεφωνική επικοινωνία): Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. 18

Ενθάρρυνση για τακτικότητα - ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών). 7η Συνεδρία(42η ημέρα) : Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. Ενθάρρυνση για τακτικότητα - ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών). Συμβουλευτική σε θέματα συμπεριφορών υγείας (άσκηση, διατροφή, ρουτίνα). 8η Συνεδρία (49η ημέρα- τηλεφωνική επικοινωνία): Συζήτηση για τις προσωπικές εμπειρίες εφαρμογής των οδηγιών. Ενθάρρυνση για τακτικότητα -ενδυνάμωση για συνέχιση. Έλεγχος τεχνικών, συζήτηση και επίλυση προβλημάτων (στην κατεύθυνση της υποστήριξης του μακροπρόθεσμου οφέλους των τεχνικών). 9η Συνεδρία (56η ημέρα): Συμπλήρωση τελικών μετρήσεων (ερωτηματολόγια ) και τελική καταγραφή τριήμερης μέτρησης αρτηριακής πίεσης. Σε κάθε άτομο δόθηκε η συμβουλή να πραγματοποιεί μια τεχνική χαλάρωσης 2 φορές την ημέρα. Αρχικά, θα ξεκινάει οπωσδήποτε με διαφραγματικές αναπνοές και προοδευτική μυϊκή χαλάρωση, ενώ στη συνέχεια με την εκμάθηση των λοιπών τεχνικών, μπορεί να γίνεται αντικατάσταση, ανάλογα με τί του ταιριάζει περισσότερο. Επίσης σε κάθε συνεδρία καταγράφηκε η ποιοτική αξιολόγηση των αλλαγών (οφέλη) λόγω της παρέμβασης, όπως τις αναφέρει το άτομο. Οδηγίες δόθηκαν από την συγγραφέα από την πρώτη ημέρα της παρέμβασης, ενώ η εκπαίδευση συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια της παρακολούθησης. Συγκεκριμένα, στην ομάδα παρέμβασης, οι διαφραγματικές αναπνοές (RB)- προοδευτική μυϊκή χαλάρωση (PMR) και ο καθοδηγούμενος οραματισμός (GI) χορηγήθηκαν με τη μορφή ενός CD ήχου, που αποτελείται από 10 λεπτά RB, 15 λεπτά PMR και 5 λεπτά GI. Μπορούσε να γίνει επιλογή από τον ασθενή των τεχνικών αυτών ανάλογα με το τι ταίριαζε στον καθένα περισσότερο. Στους ασθενείς δόθηκαν προφορικές και γραπτές οδηγίες για την εξάσκηση στο σπίτι των τεχνικών RB-PMR και του GI μέσω του CD, δύο φορές την ημέρα για 8 εβδομάδες (συνολικά 112 φορές). Σε κάθε συνεδρία υπήρχε ενθάρρυνση για την συνέχιση του προγράμματος. Η τεχνική χαλάρωσης της RB 24 πραγματοποιείται μέσα από βαθιές διαφραγματικές 19

εισπνοές που καταλήγουν σε αργές παρατεταμένες εκπνοές. Στη δεύτερη φάση της χαλάρωσης, με την PMR 25 οι ασθενείς καθοδηγούνται να πραγματοποιούν διαδοχικές συσπάσεις και χαλαρώσεις διαφορετικών μεγάλων μυϊκών ομάδων με κατεύθυνση από κάτω προς τα πάνω, όπως έχει περιγραφεί στο παρελθόν από τον Jacobson 20. Σε κάθε βήμα, οι ασθενείς ενθαρρύνονταν να εστιάσουν στη διαφορά μεταξύ σύσπασης και χαλάρωσης καθώς έτσι σταδιακά οξύνεται η αντίληψη της επίδρασης της χαλάρωσης Μαζί με το CD δόθηκε και ημερολόγιο καταγραφής των εφαρμογών της παρέμβασης. Στο τέλος των 8 εβδομάδων παραδόθηκαν στην συγγραφέα όλα τα ημερολόγια και των τελικών μετρήσεων. Τα μέλη της ομάδας ελέγχου έλαβαν το CD και την σχετική εκπαίδευση ως επιβράβευση για την συμμετοχή τους. Μετά από 2 μήνες, υπήρξε παρακολούθηση με τηλεφωνική επικοινωνία όπου ελέγχθηκε η συνέχιση ή μη, της εφαρμογής των τεχνικών χαλάρωσης και η επίπτωση στις τιμές της αρτηριακής πίεσης. Ομάδα Ελέγχου (wait-list control group) Οι συμμετέχοντες στην ομάδα ελέγχου, στην αρχή και στο τέλος της μελέτης, συμπλήρωσαν, τα ίδια ερωτηματολόγια με αυτά της ομάδας παρέμβασης, προκειμένου να αξιολογηθεί η επίδραση του στρες στην κατάσταση της υγείας τους και έγινε καταγραφή τριήμερης μέτρησης αρτηριακής πίεσης κατ οικον. (στην αρχή της παρέμβασης αλλά και στο τέλος των δύο μηνών). Επιπλέον, έλαβαν το έντυπο με εκπαιδευτικό/ενημερωτικό υλικό (συμβουλές για άσκηση/διατροφή DASH) 26 στην έναρξη της μελέτης. Η διαφορά με την ομάδα παρέμβασης εντοπίζεται στο ότι τα άτομα της ομάδας ελέγχου θα παραλάβουν τα CD s των τεχνικών χαλάρωσης στο τέλος της μελέτης, ως κίνητρο συμμετοχής τους στην έρευνα. Η παρακολούθηση της ομάδας ελέγχου είχε διάρκεια επίσης 2 μήνες. Μετρήσεις-Ερωτηματολόγια Οι μετρήσεις και τα ερωτηματολόγια αφορούν τόσο την ομάδα παρέμβασης όσο και την ομάδα ελέγχου. Τα άτομα ερωτήθηκαν σχετικά με τα κοινωνικό-δημογραφικά στοιχεία, τους δείκτες υγείας, το ιατρικό ιστορικό, την καθημερινότητα/ρουτίνα αλλά και στοιχεία της ποιότητα και του τρόπου ζωής τους. Κοινωνικό-δημογραφικές μεταβλητές 20

Το ερωτηματολόγιο «Καθημερινότητας-Τρόπου Ζωής-Υγείας» δημιουργήθηκε από την καθηγήτρια Χριστίνα Δαρβίρη και συνεργάτες, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποτελεί εκτενές και λεπτομερέστατο ερωτηματολόγιο, το οποίο διερευνά και αποτυπώνει τον τρόπο ζωής και αξιολογεί την συνολική υγεία των ερωτηθέντων. Από το ερωτηματολόγιο αυτό χρησιμοποιήθηκαν τα κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά και τα στοιχεία που εξετάζουν τον τρόπο ζωής. Οι μεταβλητές αυτές συλλέχθηκαν στην αρχή του προγράμματος. Από τις κοινωνικό-δημογραφικές μεταβλητές, καταγράφηκαν η ηλικία, το φύλο, το κάπνισμα, τα χρόνια εκπαίδευσης και η ικανοποίηση από το εισόδημα. Από τα στοιχεία του τρόπου ζωής, καταγράφηκαν η εκτίμηση της κατάστασης της υγείας, οι αθλητικές δραστηριότητες, η εκτίμηση των διατροφικών συνηθειών, ο δείκτης μάζας σώματος, ο αριθμός των συμπτωμάτων του στρες που είχαν εμφανίσει οι συμμετέχοντες σε βαθμό «πάρα πολύ συχνά» τον τελευταίο μήνα πριν την εισαγωγή τους στη μελέτη και τέλος ο αριθμός των στρεσογόνων γεγονότων ζωής που είχαν βιώσει κατά τον τελευταίο χρόνο. Κλίμακα υποκειμενικής αίσθησης του στρες, Perceived Stress Scale (PSS) Η PSS είναι κλίμακα αυτό-αναφοράς, δεκατεσσάρων λημμάτων που εκτιμά κατά πόσο οι καταστάσεις στη ζωή ενός ατόμου θεωρούνται στρεσογόνες 27. Για το σκοπό αυτό, οι ερωτηθέντες αξιολογούν τη συχνότητα εμφάνισης συναισθημάτων και σκέψεων, κατά τον τελευταίο μήνα, σε μια πεντάβαθμη κλίμακα Likert (από 0=ποτέ, έως 4=πολύ συχνά). Υπάρχουν επτά λήμματα με θετικά και επτά λήμματα με αρνητικά συναισθήματα και η συνολική βαθμολογία προκύπτει από την άθροιση τους μετά την αντιστροφή όλων των θετικών λημμάτων (ελάχιστη συνολική βαθμολογία=0, μέγιστη συνολική βαθμολογία=56). Οι υψηλότερες βαθμολογίες υποδηλώνουν το υψηλό αντιλαμβανόμενο στρες του ατόμου κατά τη διάρκεια του τελευταίου μήνα. Η μετρήσεις του PSS πραγματοποιήθηκαν στην αρχή και στο τέλος των 8 εβδομάδων Κέντρο ελέγχου της υγείας, Health Locus of Control (HLC) Το κέντρο ελέγχου της υγείας των ασθενών μετρήθηκε χρησιμοποιώντας την κλίμακα 18 στοιχείων HLC που αναπτύχθηκε από τους Wallston και συνεργάτες 28. Οι ερωτηθέντες εκφράζουν τον βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας τους, με τις 18 προτάσεις σε μια εξαβάθμια 21

κλίμακα τύπου Likert (από 1=διαφωνώ απόλυτα, έως 6=συμφωνώ απόλυτα). Η κλίμακα είναι βασισμένη πάνω σε τρεις υπό-κλίμακες 6 στοιχείων. Αναλυτικότερα: "εσωτερικό κέντρο ελέγχου της υγείας" (HLC1), "εξωτερικό κέντρο ελέγχου της υγείας" (HLC2) και "τύχη" (HLC3). Το εσωτερικό κέντρο ελέγχου της υγείας (HLC1) υπολογίζει το βαθμό στον οποίο το άτομο πιστεύει πως ο ίδιος είναι υπεύθυνος για την κατάσταση της υγείας του. Εξωτερικό κέντρο ελέγχου της υγείας (HLC2) και τύχη (HLC3) αντιπροσωπεύουν το βαθμό στον οποίο το άτομο πιστεύει πως άλλοι άνθρωποι (όπως οι γιατροί) ή η τύχη αντίστοιχα, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την υγεία του. Συνοψίζοντας τις απαντήσεις από κάθε υποκλίμακα, οι υψηλότερες βαθμολογίες υποδηλώνουν την υψηλότερη ανθεκτικότητα της κάθε είδους πεποίθηση όσον αφορά το κέντρο ελέγχου της υγείας τους (συνολικό εύρος βαθμολογίας για κάθε υπό-κλίμακα 6-36). Οι μετρήσεις του HLC πραγματοποιήθηκαν στην αρχή και στο τέλος των 8 εβδομάδων. Κλίμακα Κατάθλιψης, Άγχους και Στρες, Depression Anxiety Stress Scale, (DASS-21) Η DASS- 21 είναι κλίμακα αυτό-αναφοράς, η οποία σχεδιάστηκε για την μέτρηση της σοβαρότητας των συμπτωμάτων της κατάθλιψης, του άγχους και του στρες. Κατασκευάστηκε από ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του New South Wales της Αυστραλίας 29. Στα ελληνικά υπάρχει επίσημη τυποποιημένη μετάφραση 30. Αναφέρεται κατά την διάρκεια της προηγούμενης εβδομάδας και κάθε ερώτηση βαθμολογείται από 0=δεν ίσχυε καθόλου για μένα έως 3=ίσχυε για μένα πάρα πολύ, ή τις περισσότερες φορές. Η DASS δεν είναι μόνο ένας τρόπος μέτρησης της σοβαρότητας των συμπτωμάτων του ασθενούς αλλά και μέσο μέτρησης της ανταπόκρισης του ασθενούς στην θεραπεία. Η DASS 21 είναι η σύντομη έκδοση της DASS (η πλήρης κλίμακα αποτελείται από 42 στοιχεία) και γι αυτό η τελική βαθμολογία από κάθε ομάδα ξεχωριστά πρέπει να πολλαπλασιάζεται επί 2. Υψηλά επίπεδα στην DASS μπορούν να οδηγήσουν σε περαιτέρω κλινική διερεύνηση. Η βαθμολογία έχει εξεταστεί για εγκυρότητα σε διάφορες ομάδες, συμπεριλαμβανομένων ασθενών με αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές και ασθενείς με έμφραγμα του μυοκαρδίου. Η βαθμολογία για τα συμπτώματα της κατάθλιψης κυμαίνονται ως (0-9) φυσιολογικά, (10-13) μέτρια, (14-20) τροποποιήσιμα, (21-27) σοβαρά και (28+) ιδιαίτερα σοβαρά. Τα συμπτώματα του άγχους βαθμολογούνται ως εξής: (0-7) φυσιολογικά, (8-9) μέτρια, (10-14) τροποποιήσιμα, (15-19) σοβαρά, και (20+) ιδιαίτερα σοβαρά. Τα συμπτώματα του στρες βαθμολογούνται ως εξής: (0-14) φυσιολογικά, (15-18) μέτρια, (19-25) 22

τροποποιήσιμα, (26-33) σοβαρά και (34) πολύ σοβαρά. Στην μελέτη μας, η κλίμακα χορηγήθηκε α) κατά την διάρκεια της πρώτης μέρας έναρξης του προγράμματος για να διερευνηθεί η κλινική σημασία των συμπτωμάτων άγχους, κατάθλιψης και στρες β) την 4η εβδομάδα και γ) την 8η εβδομάδα. Στατιστική επεξεργασία Τα αρχικά χαρακτηριστικά των ομάδων παρουσιάζονται ως μέσες τιμές, τυπικές αποκλίσεις (SD), απόλυτες τιμές και αναλογίες. Για τις συγκρίσεις των συχνοτήτων μεταξύ των ομάδων, χρησιμοποιήθηκαν οι δοκιμασίες ANOVA επαναλαμβανόμενων μετρήσεων και γενικά γραμμικά μοντέλα. Διόρθωση πολλαπλών μετρήσεων έγινε μέσω της μεθόδου Bonferroni. Η ανάλυση έγινε με το στατιστικό πακέτο SPSS 22. 23

Αποτελέσματα Συνολικά, αξιολογήθηκαν 75 άτομα στα εξωτερικά ιατρεία των Δήμων, κατά την περίοδο εισαγωγής (Νοέμβριος 2012- Μάιος 2013). Από τα 75 άτομα, 15 κρίθηκαν ακατάλληλα προς συμμετοχή: 5 δήλωσαν έλλειψη χρόνου, 5 διέκοψαν την τηλεφωνική επικοινωνία, 2 διέκοψαν λόγω ανάγκης χειρουργικής επέμβασης, 2 ακολουθούσαν άλλη τεχνική χαλάρωσης (yoga) και 1 έπασχε από δευτεροπαθή υπέρταση. Τελικά, 60 άτομα εισήχθησαν στην μελέτη, 30 άτομα τυχαιοποιήθηκαν στην ομάδα παρέμβασης και 30 άτομα στην ομάδα ελέγχου. Το διάγραμμα ροής των συμμετεχόντων στη μελέτη φαίνεται στο διάγραμμα 1. Τα αρχικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων περιγράφονται στον πίνακα 1. Συγκεκριμένα από τους 60 συμμετέχοντες, 32(53%) ήταν άντρες και 28(47%) γυναίκες με μέσο όρο ηλικίας 56.37±8.95. Οι περισσότεροι ήταν μη καπνιστές (53%), με υψηλό μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο ζωής, (35 (58%) συμμετέχοντες είχαν αποφοιτήσει από ανώτατα πανεπιστημιακά ιδρύματα). Ως προς την οικογενειακή κατάσταση, 43(72%) ήταν έγγαμοι, 8(13%) διαζευγμένοι, 6(10%) άγαμοι και τέλος 3(5%) χήροι. Αυτοαναφερόμενη κλίμακα συμπτωμάτων Κατάθλιψης, Άγχους και Στρες, Depression Anxiety Stress Scale (DASS) Στην κλίμακα DASS η οποία χρησιμοποιήθηκε για διερεύνηση συμπτωμάτων κατάθλιψης και άγχους χρησιμοποιήσαμε ANOVA Repeated Measures καθώς έγιναν μετρήσεις σε 2 διαφορετικές στιγμές, στην αρχή του προγράμματος και μετά από 8 εβδομάδες. Συνοπτικά στον πίνακα 2. Όσον αφορά την κλίμακα DASS depression, συγκρίνοντας τις τελικές μετρήσεις μεταξύ των δυο ομάδων παρουσιάστηκε στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0.002). Επίσης, στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των τελικών μετρήσεων ανάμεσα στις ομάδες, παρουσιάστηκαν και στις κλίμακες DASS anxiety (p-value=0.012) και DASS stress (pvalue=0.00). Αυτοαναφερόμενη κλίμακα υποκειμενικής αίσθησης του στρες, Perceived Stress Scale (PSS) Στην PSS χρησιμοποιήσαμε ANOVA Repeated Measures για 2 διαφορετικές χρονικές στιγμές, πριν την έναρξη του προγράμματος διαχείρισης του στρες και στο τέλος του 24

προγράμματος. Στην ομάδα παρέμβασης, παρατηρήθηκε μείωση του αντιλαμβανόμενου στρες μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης μέτρησης (p-value=0.00). Αντιθέτως, στην ομάδα ελέγχου δεν υπήρξε σημαντική διαφορά ανάμεσα στις μετρήσεις (p-value=0.412).επιπλέον εφαρμόζοντας έλεγχο χ² για την τελική μέτρηση, μεταξύ των δύο ομάδων παρέμβασης και ελέγχου, παρουσιάστηκε στατιστικά σημαντική διαφορά (p-value=0.00).οπότε και επιβεβαιώνεται η συσχέτιση μεταξύ των τεχνικών διαχείρισης του stress και το αντιλαμβανόμενο stress. Αυτοαναφερόμενη κλίμακα Κέντρου Ελέγχου της Υγείας, Health Locus of Control (HLC) Στην κλίμακα HLC η οποία χρησιμοποιήθηκε για την διερεύνηση του εσωτερικού ή εξωτερικού κέντρου ελέγχου της υγείας. Συγκρίνοντας τις τελικές μετρήσεις μεταξύ των δυο ομάδων (παρέμβασης και ελέγχου) παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά (pvalue=0.024). Συγκεκριμένα, για την ομάδα παρέμβασης, προέκυψε στατιστικά σημαντική αύξηση μεταξύ των δυο μετρήσεων (x2 =88.167, df=1, p-value=0.00). Ενώ, όσον αφορά την ομάδα ελέγχου δεν παρουσιάστηκε ιδιαίτερη αλλαγή στην κλίμακα του Κέντρου Ελέγχου της Υγείας (x2=36.962, df=1, p-value=0.173). Τελικές μετρήσεις αρτηριακής πίεσης Προκειμένου να επιβεβαιώσουμε και με μέτρηση βιολογικού δείκτη την θετική επίδραση των τεχνικών διαχείρισης του στρες στην ιδιοπαθή αρτηριακή υπέρταση, μετρήσαμε την συστολική και τη διαστολική πίεση των συμμετεχόντων πριν το πρόγραμμα και στο τέλος του προγράμματος. Στην ομάδα παρέμβασης παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική μείωση της διαστολικής πίεσης (p-value= 0.044), ενώ στην ομάδα ελέγχου δε παρατηρήθηκε κάποια αλλαγή της συστολικής πίεσης (p-value=0.153). Συγκρίνοντας όμως τις τελικές μετρήσεις της πίεσης (διαστολικής) στο τέλος του προγράμματος ανάμεσα στις δυο ομάδες, δε παρουσιάστηκε κάποια συσχέτιση ανάμεσα στις δύο ομάδες (παρέμβασης-ελέγχου). Όσο αφορά την συστολική αρτηριακή πίεση, στην ομάδα παρέμβασης παρατηρήθηκε μείωση των τιμών, στατιστικά σημαντική με p-value=0.031. Αντιθέτως στο τέλος των δύο μηνών δεν παρατηρήθηκε στατιστική σημαντική αλλαγή στην ομάδα ελέγχου, (pvalue=0.224). Συγκρίνοντας και εδώ τις τελικές μετρήσεις της πίεσης (συστολικής) στο τέλος του προγράμματος ανάμεσα στις δυο ομάδες, δε παρουσιάστηκε συσχέτιση ανάμεσα στις δύο ομάδες (παρέμβασης-ελέγχου). 25

Πίνακας πιέσεων Διαστολική Αρτηριακή Πίεση 1η μέτρηση 2η μετρηση p-value Ελέγχου 83.90±10.397 83.37±11.279 0.153 Παρέμβασης 86.27±8.246 84.57±6.399 0.044 0,095 0,245 Συστολική Αρτηριακή Πίεση 1η μέτρηση 2η μετρηση p-value Ελέγχου 138.75±11.414 138.57±12.387 0.224 Παρέμβασης 142.97±9.313 133.10±10.749 0.031 0,087 0,026 26

Συζήτηση Πραγματοποιήσαμε την τυχαιοποιημένη μελέτη προκειμένου να αξιολογήσουμε ένα πρόγραμμα διαχείρισης του στρες, διάρκειας 8 εβδομάδων που περιλαμβάνει τεχνικές χαλάρωσης (διαφραγματικές αναπνοές RB, προοδευτική μυϊκή χαλάρωση, PMR, καθοδηγούμενο οραματισμό,gi) και ενημέρωση σχετικά με την αρτηριακή πίεση, την ιδιοπαθή αρτηριακή υπέρταση, την συσχέτιση με τον τρόπο ζωής και το στρες. Δόθηκαν γενικές οδηγίες για αλλαγή του τρόπου ζωής αλλά και οδηγίες για την σωστή τριήμερη μέτρηση της αρτηριακής πίεσης στο σπίτι. Όλα τα άτομα χρησιμοποίησαν τις ίδιες συσκευές μέτρησης αρτηριακής πίεσης 23. Τα αποτελέσματά μας συνοψίζονται ως εξής: 1) Η εξάσκηση της RB, PMR και GI μείωσε σημαντικά τις τιμές της αρτηριακής πίεσης και βελτίωσε σημαντικά την ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. 2) Η εξάσκηση της RB, PMR και GI μείωσε σημαντικά την υποκειμενική αίσθηση του στρες. 3) Όσον αφορά τα συμπτώματα τους άγχους και της κατάθλιψης, υπήρξε σημαντική μείωση μετά την εξάσκηση των τεχνικών χαλάρωσης (RB, PMR και GI). 4) Το κέντρο ελέγχου της υγείας μετά την εξάσκηση των τεχνικών χαλάρωσης μεταβάλλεται με τρόπο στατιστικά σημαντικό έστω κι αν αυτό δεν ήταν αναμενόμενο καθώς το κέντρο ελέγχου της υγείας είναι χαρακτηριστικό το οποίο δύσκολα μεταβάλλεται μέσα σε χρονικό διάστημα 8 εβδομάδων. 5) Ως προς την συμμόρφωση, οι περισσότεροι ασθενείς με ιδιοπαθή υπέρταση εξασκούσαν τις τεχνικές χαλάρωσης δύο φορές την ημέρα. Κατά μέσο όρο οι ασθενείς εξάσκησαν τις τεχνικές αυτές 93/112 φορές που απαιτείται σύμφωνα με το πρόγραμμα. 6) Η ικανοποίηση από το πρόγραμμα διαχείρισης του στρες στην ιδιοπαθή υπέρταση ήταν υψηλή καθώς οι περισσότεροι ασθενείς φάνηκε να είναι αρκετά ικανοποιημένοι έως πολύ ικανοποιημένοι και η συνέχιση της εξάσκησης των διδαχθέντων τεχνικών μετά από 2 μήνες φάνηκε εξίσου ικανοποιητική. Η PMR έχει αποδειχθεί πως μειώνει την υποκειμενική αίσθηση του στρες και την κορτιζόλη σιέλου, αμέσως μετά το τέλος της εξάσκησης 32. Η κορτιζόλη σιέλου είναι ο κύριος, μετρήσιμος βιολογικός παράγοντας του στρες. Στον GI, η απεικόνιση ή η καθοδηγούμενη σύλληψη εικόνων συμβάλλει στην μείωση του στρες. Σύμφωνα με την ψυχοφυσιολογική προσέγγιση, ο καθοδηγούμενος οραματισμός είναι διανοητική εργασία η οποία χρησιμοποιεί και ενεργοποιεί τις αισθήσεις. Οι αλλαγές που συμβαίνουν σε φυσιολογικό επίπεδο προκαλούν αλλαγές και σε νοητικό επίπεδο και το αντίστροφο. Δηλαδή, κάθε δημιουργούμενη ευχάριστη νοερή εικόνα επιδρά στο φυσιολογικό επίπεδο με αποτέλεσμα τη βαθιά χαλάρωση σώματος και νου με αποτέλεσμα τη μείωση 11,22 του στρες. 27

Οι ψυχομετρικές ιδιότητες του είναι καλές για τον ελληνικό πληθυσμό 27. Η αξιοπιστία εσωτερικής συνάφειας για αυτή την κλίμακα των δεκατεσσάρων σημείων ήταν καλή τόσο στην αρχική όσο και στην τελική μέτρηση (Cronbach s alpha: 0.819 και 0.869, αντίστοιχα). Η αξιοπιστία εσωτερικής συνάφειας για κάθε υποκλίμακα βρέθηκε ικανοποιητική τόσο κατά την αρχική όσο και στην τελική μέτρηση (Cronbach s alpha, αρχικό: HLC1 0.76, HLC2 0.8, HLC3 0.76, τελικό: HLC1 0.66, HLC2 0.77, HLC3 0.7). Η αξιοπιστία εσωτερικής συνάφεια και για τις τρεις κατηγορίες, για την κατηγορία της κατάθλιψης (Cronbach s alpha=0,91), για την κατηγορία του άγχους (Cronbach s alpha=0,84) και για την κατηγορία του στρες (Cronbach s alpha=0,90) είναι υψηλή. Πολλές είναι οι έρευνες που τονίζουν την σημασία της μείωσης του στρες και της μείωσης της αρτηριακής πίεσης. Το στρες πρέπει να λαμβάνεται ως ανεξάρτητος παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση της υπέρτασης και να αντιμετωπίζεται με τεχνικές αξιόπιστες και μελετημένες. Παρακάτω επισημαίνονται μερικές από αυτές. Σε μια τυχαιοποιημένη μελέτη 31-32,ερευνήθηκε η μείωση της αρτηριακή πίεσης σε υπερτασικούς ασθενείς μετά από εφαρμογή τεχνικών όπως ο υπερβατικός διαλογισμός και η προοδευτική μυϊκή χαλάρωση. Μετά από ένα χρόνο διαπιστώθηκε μείωση των τιμών της πίεσης, αυτών των ασθενών. Υπερτασικοί ασθενείς επιλέχτηκαν σε μια τυχαιοποιημένη μελέτη 33 Εφαρμόστηκαν τεχνικές παρέμβασης για μείωση του στρες αλλά και αλλαγή στον τρόπο ζωής και τις επιλογές τους. Άσκηση, διακοπή καπνίσματος, αλκοόλ, κοινωνικές σχέσεις αλλά και φαρμακευτική αγωγή ελήφθησαν υπόψη. Η ομάδα παρέμβασης έδειξε σημαντική βελτίωση της ποιότητας ζωής και εύκολη ανταπόκριση στον τρόπο παρέμβασης, που ήταν μέσω τηλεφωνικής ενημέρωσης από επαγγελματίες υγείας. Αυτή η μελέτη, τονίζει την σημασία πρώτα της απλής ενημέρωσης στον υπερτασικό πληθυσμό και μετά την ευαισθητοποίηση τους,για νέες τεχνικές διαχείρισης και θεραπείας της υπέρτασης. Την σχέση μεταξύ οξέος και χρόνιου στρες με την υπέρταση, μελέτησε μια συστηματική ανασκοπηση 34 του 2009. Διαπιστώθηκε ότι όχι τόσο το οξύ στρες αλλά το χρόνιο είναι αυτό που σχετίζεται με την υπέρταση, ως παράγοντας κινδύνου. Η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, η αποφυγή βλαπτικών για την υγεία μας συμπεριφορών είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την προαγωγή και την διατήρηση της υγεία μας. Η διαχείριση του στρες μέσω των τεχνικών χαλάρωσης ποσό και πως μπορεί να επιδράσει θετικά στην υγεία μας αλλά και στην αντιμετώπιση μια παθολογικής κατάστασης όπως η υπέρταση; Μια τυχαιοποιημένη μελέτη 35 συγκρίνει τεχνικές διαχείρισης έναντι αλλαγής στο 28

καθημερινό τρόπο ζωής και τον βαθμό που μπορούν να αντιμετωπίσουν την υπέρταση. Και στις δυο ομάδες έχουμε μείωση της συστολικής κυρίως πίεσης, αλλά η ομάδα της διαχείρισης του στρες μέσω τεχνικής χαλάρωσης όχι μόνο μείωση την πίεση και κατάφερε να την διατηρήσει μεσοπρόθεσμα εντος φυσιολογικών ορίων, αλλά και να μειώσει τα αντιυπερτασικά φάρμακα.. Η συνειδητοποίηση ενός μηχανισμού που υποβόσκει και επιβαρύνει την καθημερινότητά μας επισημαίνεται από πολλές μελέτες. Ο ρόλος του stress σε όλες τις εκφάνσεις του επιδρά στον άνθρωπο διαταράσσοντας την ισορροπία του και κάνοντάς τον πιο επιρρεπή στη μετάφραση γενετικού υλικού που μεταφέρει την ασθένεια. Η σπουδαιότητα της διαχείρισης των στρεσσογόνων καθημερινών γεγονότων και η αποφυγή συσσώρευσης τους, αποδεικνύεται στις παραπάνω μελέτες. Όχι μόνο σε υπερτασικούς ασθενείς αλλά και στους υγιείς, η διαχείριση και η μείωση του στρες, ενδυναμώνει τον ανθρώπινο οργανισμό και τον βοήθα να αντιμετωπίσει με ασφάλεια κάθε εξωτερικό ή εσωτερικό κίνδυνο που απειλεί να του διαταράξει αυτή την σπουδαία ισορροπία. Σημαντική επιβεβαίωση σχετικά με το όφελος που προσφέρουν οι τεχνικές χαλάρωσης είναι οι νέες κατευθυντήριες οδηγίες που τις συνιστούν ως συμπληρωματική θεραπευτική προσεγγιση. 8 Συμπερασματικά, στην μελέτη μας αποδείξαμε ότι η εκπαίδευση των ασθενών με ιδιοπαθή υπέρταση στις τεχνικές χαλάρωσης συμβάλλει στην μείωση του στρες και στην μείωση των τιμών της αρτηριακής πίεσης. Κατανοώντας τη φύση της ιδιοπαθής αρτηριακής πίεσης στο πλαίσιο μιας πολυπαραγοντικής αιτιολογίας συμπεραίνουμε ότι η θεραπεία της υπέρτασης θα έπρεπε να επικεντρώνεται εκτός από την κατάλληλη και επιλεκτικά για τον κάθε υπερτασικό φαρμακευτική αγωγή κυρίως στους παράγοντες που συμβάλλουν στην έναρξη και συντήρηση της ιδιοπαθής υπέρτασης και που την μετατρέπουν σε χρόνια κατάσταση απειλητική για την ζωή. Η ολιστική προσέγγιση μπορεί να θεραπευσει αποτελεσματικά, σκοπεύοντας στα αίτια της νόσου, αλλά και στην μοναδικότητα του κάθε ασθενούς. Επιλέξαμε απλές τεχνικές όπως τις διαφραγματικές αναπνοές, την προοδευτική μυϊκή χαλάρωση και τον καθοδηγούμενο οραματισμό οι οποίες είναι εύκολα εφαρμόσιμες και μπορούν να θεωρηθούν ως αποτελεσματική και χαμηλού κόστους μη φαρμακευτική παρέμβαση. Οι τεχνικές αυτές μπορούν να ενσωματωθούν στην καθημερινή κλινική πράξη και να χρησιμοποιηθούν ως θεραπεία εναλλακτική της φαρμακοθεραπείας σε άτομα νέα που δεν πάσχουν από αλλά νοσήματα, χωρίς θετικό οικογενειακό ιστορικό και που σε κάθε περίπτωση είναι σύμφωνος ο θεράποντας ιατρός, τα οποία δεν επιθυμούν να λάβουν 29

τουλάχιστον για ένα αρχικό διάστημα φαρμακευτική αγωγή. Μελλοντικές μελέτες θα μπορούσαν να περιλάβουν μεγαλύτερα δείγματα και πιο αντικειμενικές μεθόδους αξιολόγησης (όπως π.χ. χρήση 24ωρης καταγραφής πίεσης κ.α ) προκειμένου να οδηγηθούμε σε ασφαλέστερα συμπεράσματα για την βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη αποτελεσματικότητα των τεχνικών αυτών και μεγαλύτερης διάρκειας παρακολούθηση προκειμένου να αξιολογηθεί η διατήρηση του αποτελέσματος και η συνέχιση της εξάσκησης των τεχνικών χαλάρωσης. Τέλος, θα μπορούσαν να εξετάσουν και άλλες τεχνικές χαλάρωσης και να περιλαμβάνουν σχεδιασμό ο οποίος θα επιτρέπει την περαιτέρω κατανόηση του μηχανισμού δράσης τους. Εδω θα πρέπει να τονιστεί η σημαντικότητα του Υπερβατικού Διαλογισμού οχι μόνο ως τεχνική διαχείρισης του στρες αλλά και ως ένας ρυθμιστής της ομοιόστασης του ανθρώπινου οργανισμού. Ο υπερβατικός διαλογισμός εφαρμόστηκε σε 298 φοιτητές σε μια τυχαιοποιημένη μελέτη του 2009 για τρεις μήνες 32. Παρουσίασαν μείωσης αρτηριακής πίεσης αλλά και μείωση του ψυχολογικού distress. Ο διαλογισμός φαίνεται πως μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης υπέρτασης σε νέους ενήλικες. Περισσότερο έχουν μελετηθεί συγκεκριμένες τεχνικές όπως η yoga και ο διαλογισμός. Είναι γεγονός πως η μελέτη αυτή έχει κάποιους περιορισμούς. Πρωτίστως, τα αρχικά μας αποτελέσματα για τις μετρήσεις της αρτηριακής πίεσης βασίστηκαν σε αυτό-αναφορές, σε αντίθεση με τις αντικειμενικές κλινικές και εργαστηριακές αξιολογήσεις όπως η 24ωρη καταγραφή αρτηριακής πίεσης και η αντικειμενική μέτρηση στο ιατρείο. Επίσης, η επιβεβαίωση τήρησης του προγράμματος διαχείρισης του στρες βασίζεται σε ημερολόγιο καταγραφής και ενδέχεται να υπάρχουν σφάλματα ανάκλησης της πληροφορίας. Η γενίκευση των αποτελεσμάτων περιορίζεται εάν πρόκειται για ασθενείς με ιδιοπαθή υπέρταση και συννοσηρότητα ή για ασθενείς μεγαλύτερης ηλικίας. Τέλος, στην συγκεκριμένη μελέτη η τυχαιοποίηση, οι αρχικές, μεσαίες και τελικές μετρήσεις δεν ήταν τυφλές. Νέες μελέτες πρέπει ακόμα να εμπλουτίσουν την βιβλιογραφία επιμένοντας στην ευαισθητοποίηση, αλλά και στην απόδειξη αποτελεσματικότητας και ασφάλειας τεχνικών διαχείρισης του στρες στην βελτίωση ή ακόμα και την θεραπεία της ιδιοπαθούς υπέρτασης. Συμπεράσματα Ο ρυθμός ζωής και η καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου συμβάλλουν στην επίπτωση πολλών χρόνιων νόσων, μία εκ των οποίων είναι και η αρτηριακή υπέρταση. Ολοένα και περισσότερα άτομα νοσούν από υπέρταση, και σε μεγαλύτερες ηλικίες οι 30

σοβαρές της επιπλοκές μειώνουν σημαντικά το προσδόκιμο ζωής τους. Κοινός παρονομαστής το οξύ, αλλά κυρίως το χρόνιο καθημερινό stress το οποίο επιβαρύνει την ψυχική μας υγεία και διαταράσσει την ισορροπία του οργανισμού σε βιολογικό επίπεδο. Το stress τόσο ως εκλυτικός παράγοντας, όσο και ως αίτιο πολλών νοσογόνων καταστάσεων φαίνεται να έχει κεντρικό ρόλο. Η σημαντικότητα του ρόλου του στην παθογένεια επιβεβαιώνεται και από τις πολλές μελέτες που αποδεικνύουν που η διαχείριση του stress βελτιώνει την υγεία μας και αποκαθιστά την ομοιόσταση του ανθρώπινου όντος. Η διαχείριση του stress είναι προσωπικό ζήτημα του καθενός από εμάς. Ο ρόλος του stress σε όλες τις εκφάνσεις του επιδρά στον άνθρωπο διαταράσσοντας την ισορροπία του και κάνοντάς τον πιο επιρρεπή στη μετάφραση γενετικού υλικού που μεταφέρει την ασθένεια. Περισσότερες μελέτες χρειάζονται για να συσχετίσουν και να αποδείξουν ότι το stress υποβόσκει πίσω από κάθε παθολογική κατάσταση και κάθε διαταραχή της ομοιόστασης. Η σπουδαιότητα της διαχείρισης του stress πρέπει να γίνει κατανοητή από όλους. Εύχρηστες και κατανοητές τεχνικές θα πρέπει να αποδείξουν την αποτελεσματικότητά τους και να ενταχθούν στη καθημερινότητα όλων μας. 31