ΜΕΛΕΤΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΡΟΛΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ

ΜΕΛΕΤΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΡΟΛΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 2. ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ... 5 2.1 ΒΑΣΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... 5 2.2 ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ... 5 3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ - ΟΡΙΣΜΟΙ... 7 3.1ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 7 3.2ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 8 3.2.1 ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 8 3.2.2 ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 8 3.2.3 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 9 3.2.4 ΓΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 9 3.2.5 ΟΙΝΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 9 3.2.6 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 10 3.2.7 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟΣ ΕΚΘΕΣΙΑΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 10 3.2.8 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΣ ΙΑΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 10 3.2.9 ΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 11 3.2.10 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 11 3.2.11 ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 11 3.2.12 ΘΑΛΑΣΣΙΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 11 3.2.13 ΟΡΕΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 12 3.2.14 ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 12 3.2.15 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑΣ... 12 4. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ... 13 4.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 13 4.2 ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΑ... 14 4.3 ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ - ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ... 16 4.4 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ (ΔΗΜΟ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ, ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ)... 18 4.5 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 19 5. ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 22 5.1 ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 22 5.1.1 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΡΥΝΙΤΣΑΣ... 22 2

5.1.2 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΕΡΚΙΝΗΣ... 23 5.1.3 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ... 24 5.1.4 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΕΣΠΩΝ... 25 5.1.5 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ... 26 5.1.6 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΔΕΣΣΑΣ... 27 5.2 ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΔΙΕΘΝΩΣ... 28 5.2.1 MIDI PυRεNEES, ΓΑΛΛΙΑ... 28 5.2.2 NAMUR, ΒΕΛΓΙΟ... 29 5.2.3 BORDEAUX, ΓΑΛΛΙΑ... 30 5.2.4 EXTREMADURA, ΙΣΠΑΝΙΑ... 31 5.2.5 ALENTEJO, ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ... 32 6. ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΙ ΤΟΠΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ... 33 6.1 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ... 33 6.1.1 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ... 33 6.1.2 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ... 36 6.1.3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ... 37 6.1.4 ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 39 6.1.5 ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ... 40 6.1.6 ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ... 41 6.1.7 Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ ΣΤΟΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΧΑΡΤΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ... 43 6.2 ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ... 43 6.2.1 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ... 43 6.2.2 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ... 53 6.2.3 ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΕΣ (ΑΡΤΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΔΗΜΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΖΟΥΜΕΡΚΩΝ)... 55 6.2.4 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ... 57 6.2.5 ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ... 58 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ... 60 3

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Έργο «Διασυνοριακό Παραδοσιακό Μουσικό Κουτί»/ Cross-border Traditional Music Box και ακρωνύμιο MUSIC BOX», εντάσσεται στον Άξονα 3 «Βελτίωση της ποιότητας ζωής, προστασία του περιβάλλοντος και ενίσχυση της κοινωνικής και πολιτιστικής συμμετοχής», Μέτρο 3.1. «Προώθηση της πολιτιστικής και οικολογικής κληρονομιάς» του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Εδαφικής Συνεργασίας Ελλάδα-Ιταλία 2007-2013 με συνολικό προϋπολογισμό 683.100,00. Πρόκειται για ένα συγχρηματοδοτούμενο έργο κατά 75% από την Ευρωπαϊκή Ένωση και κατά 25% από εθνικούς πόρους των δύο συμμετεχουσών χωρών. Το έργο MUSIC BOX σχεδιάστηκε και υλοποιείται από δύο εταίρους το Δήμο Κεντρικών Τζουμέρκων από την πλευρά της Ελλάδας και το Δήμο Cellino San Marco από την πλευρά της Ιταλίας, με επικεφαλής εταίρο τον πρώτο (Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων). Βασικός στόχος του έργου είναι η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της χωρικής συνοχής της διασυνοριακής περιοχής διαμέσου της βιώσιμης ανάπτυξης και της διασύνδεσης των διασυνοριακών περιοχών Ελλάδας και Ιταλίας. Βασικές δράσεις του έργου αποτελούν η πραγματοποίηση τεχνικών παρεμβάσεων, προμηθειών και δράσεων που αποβλέπουν στην πολύπλευρη μελέτη και ανάδειξη της μουσικής παράδοσης των Τζουμέρκων και της Απουλίας. Αναλυτικότερα, ως κυριότερες δράσεις (ειδικά για την Ελληνική πλευρά) αναφέρονται: Η δημιουργία Κέντρου για τη Μελέτη και Εκμάθηση Παραδοσιακής Μουσικής στο χωριό Γουργιανά Η ανάπτυξη μίας ψηφιακής βιβλιοθήκης παραδοσιακής μουσικής, η οποία θα περιλαμβάνει υλικό για τη μουσικοχορευτική και λαϊκή παράδοση και των δύο συμμετεχουσών περιοχών εκατέρωθεν των συνόρων Η παραγωγή ενός τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ για την ανάδειξη της μουσικής παράδοσης και της ευρύτερης πολιτιστικής κληρονομιάς των Κεντρικών Τζουμέρκων και του Cellino San Marco Η παρούσα μελέτη παραδοτέο αποτελεί την ολοκληρωμένη αποτύπωση της περιοχής μελέτης στην Ελλάδα, δηλαδή το Δήμο Κεντρικών Τζουμέρκων, με σκοπό τη διαμόρφωση ολοκληρωμένης εικόνας για την ορθή υλοποίηση των επόμενων παραδοτέων του έργου. Τα στοιχεία τα οποία έχουν συλλεχθεί αφορούν συγκέντρωση πρωτογενών στοιχείων μέσω ανάπτυξης ερωτηματολογίων, συλλογή μελετών με συναφές αντικείμενο οι οποίες έχουν εκπονηθεί στο παρελθόν και συλλογή πληροφοριακού υλικού της περιοχής. Η Ομάδα Εργασίας που συμβάλλει στην υλοποίηση του έργου αποτελείται από: Ιωάννα Παπαϊωάννου, Υπεύθυνη Έργου (ΠΕ1, ΠΕ2, ΠΕ3 & ΠΕ6), Εξωτερική Συνεργάτης NOISIS Σύμβουλοι Ανάπτυξης Α.Ε. Βασίλειος Τσεκερίδης, Αναπληρωτής Υπεύθυνος Έργου (ΠΕ1, ΠΕ2, ΠΕ3 & ΠΕ6), Εξωτερικός Συνεργάτης NOISIS Σύμβουλοι Ανάπτυξης Α.Ε. Χριστίνα Γαρουφαλλιά, Εξωτερικός Συνεργάτης NOISIS Σύμβουλοι Ανάπτυξης Α.Ε. Κυριακή Αργυροπούλου, Εξωτερικός Συνεργάτης NOISIS Σύμβουλοι Ανάπτυξης Α.Ε. Αφροδίτη Μπασιούκα, Ειδική Συνεργάτης Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων Δήμητρα Καπέλη, Υπάλληλος ΠΕ Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων Γεώργιος Δήμος, Υπάλληλος ΔΕ Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων 4

2. ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ Η παρούσα μελέτη αποτελεί το πρώτο παραδοτέο του τρίτου Πακέτου Εργασίας του έργου «Διασυνοριακό Παραδοσιακό Μουσικό Κουτί»/ Cross-border Traditional Music Box και ακρωνύμιο MUSIC BOX», το οποίο εντάσσεται στον Άξονα 3 «Βελτίωση της ποιότητας ζωής, προστασία του περιβάλλοντος και ενίσχυση της κοινωνικής και πολιτιστικής συμμετοχής», Μέτρο 3.1. «Προώθηση της πολιτιστικής και οικολογικής κληρονομιάς» του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Εδαφικής Συνεργασίας Ελλάδα-Ιταλία 2007-2013. Το συγκεκριμένο έργο υλοποιείται από δύο εταίρους το Δήμο Κεντρικών Τζουμέρκων από την πλευρά της Ελλάδας και το Δήμο Cellino San Marco από την πλευρά της Ιταλίας, με επικεφαλής εταίρο τον πρώτο (Δήμος Κεντρικών Τζουμέρκων). Βασικός του στόχος είναι η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της χωρικής συνοχής της διασυνοριακής περιοχής διαμέσου της βιώσιμης ανάπτυξης και της διασύνδεσης των διασυνοριακών περιοχών Ελλάδας και Ιταλίας. Σκοπός της μελέτης είναι η συνολική καταγραφή και αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης της περιοχής μελέτης, με έμφαση στα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία παρουσιάζουν μία δυναμική τουριστικής ανάπτυξης εναλλακτικού χαρακτήρα, με στόχο την αξιολόγηση της δυνατότητας αξιοποίηση και ανάπτυξης αυτών. Η βαρύτητα δίνεται στους πολιτιστικούς πόρους, ως τουριστικό πόλο και ως πόρο βιώσιμης ανάπτυξης της περιοχής. Αναλύεται η αναπτυξιακή προοπτική της περιοχής, καθώς και εντοπίζονται οι αλληλεπιδράσεις πολιτισμού και τουριστικής ανάπτυξης. 2.1 ΒΑΣΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Για την ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης, ακολουθήθηκε η παρακάτω μεθοδολογική προσέγγιση: 1. Ορισμός περιοχής μελέτης με γεωγραφικά και διοικητικά κριτήρια: 2. Συλλογή στοιχείων σε επίπεδο δήμου και δημοτικών κοινοτήτων, αξιοποιώντας υφιστάμενες μελέτες και δεδομένα από την ΕΣΥΕ, το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο, κ.ά. 3. Αναζήτηση, αξιολόγηση και συλλογή πληροφοριακού υλικού από διαδικτυακούς τόπους 4. Στατιστική ανάλυση και επεξεργασία δεδομένων 5. Παρουσίαση χαρακτηριστικών και σχέσεων αλληλεπίδρασης ανάπτυξης πολιτιστικού περιβάλλοντος 2.2 ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Η ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης για το ρόλο του πολιτισμού στην τουριστική ανάπτυξη, αρχικά, βασίστηκε σε μία γενική περιγραφή των διοικητικών, δημογραφικών, κοινωνικοοικονομικών στοιχείων της περιοχής μελέτης για τη διαμόρφωση του απαραίτητου πλαισίου για την πολύπλευρη κατανόηση του ρόλου του πολιτισμού στον τουρισμό. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε μία εκτενής και αναλυτική περιγραφή των πολιτιστικών πόρων της περιοχής, των ανθρωπογενών τουριστικών πόρων και των σημείων τουριστικού ενδιαφέροντος. Καταγράφηκαν οι τουριστικές υποδομές δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα, η δυναμικότητα αυτών ανάλογα με τα διαθέσιμα στοιχεία, καθώς και οι υπηρεσίες παροχής εναλλακτικού τουρισμού και οι υποδομές αυτών. Χρησιμοποιήθηκαν πίνακες απεικόνισης για τη βέλτιστη ομαδοποίηση της πληροφορίας. Η συλλογή και ανάλυση των στοιχείων πραγματοποιήθηκε σε επίπεδο Δήμου, καθώς και σε επίπεδο δημοτικών κοινοτήτων, ειδικά στους περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς πόρους. Τα 5

τουριστικά καταλύματα παρουσιάστηκαν συγκεντρωτικά σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων Ιωαννίνων και Άρτας, καθώς και αναλυτικά σε επίπεδο κοινοτήτων του Δήμου Κεντρικών Τζουμέρκων. 6

3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ - ΟΡΙΣΜΟΙ 3.1ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Σε αυτό το κεφάλαιο παρατίθενται οι ορισμοί των εννοιών, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην παρούσα μελέτη, όπως αειφόρος ανάπτυξη, αειφόρος τουριστική ανάπτυξη, εναλλακτικός τουρισμός και θεματικός τουρισμός. Για την ορθότερη κατανόηση της έννοιας της Αειφόρου Τουριστικής Ανάπτυξης κρίνεται σκόπιμος ο ορισμός της γενικής έννοιας της Αειφόρου Ανάπτυξης. Αειφόρος Ανάπτυξη (Sustainable Development) Η κύρια εννοιολογική προσέγγιση της αειφόρου ανάπτυξης πρωτοεμφανίζεται το 1987 (Brutland Report), από την Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Commission on the Environment and Development), κατά την οποία προσδιορίζεται ως «η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του σήμερα χωρίς να υποσκάπτει τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». Ο ορισμός αυτός εκφράζει την αναγκαιότητα ισορροπίας μεταξύ των τριών πυλώνων της αειφόρου ανάπτυξης, οικονομία, περιβάλλον, και κοινωνία-πολιτισμός, και την αρχή ότι οποιαδήποτε ανάπτυξη του ενός εις βάρος των άλλων δύο δε συνιστά αειφορία. Αειφόρος Τουριστική Ανάπτυξη (Sustainable Tourism Development) Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (World Tourism Organisation, 1996), «Η Αειφόρος Τουριστική Ανάπτυξη καλύπτει τις ανάγκες των τουριστών του σήμερα και των τουριστικών περιοχών, προστατεύοντας και ενισχύοντας τις ευκαιρίες για το μέλλον. Θεωρείται παράγοντας πρωταρχικής σημασίας για τη διαχείριση όλων των πόρων, ώστε να καλύπτονται οι οικονομικές, κοινωνικές και αισθητικές ανάγκες, και παράλληλα να διατηρούνται η πολιτιστική ακεραιότητα, οι θεμελιώδεις οικολογικές διαδικασίες, η βιολογική ποικιλότητα και οι οικοσυστημικές υπηρεσίες». Επιπροσθέτως, ο Butler (1993) ορίζει τον Αειφόρο Τουρισμό ως ο «Τουρισμός ο οποίος αναπτύσσεται και διατηρείται εντός μιας περιοχής, κατά τέτοιον τρόπο και σε τέτοια κλίμακα, ώστε να παραμένει βιώσιμος για ένα απεριόριστο χρονικό διάστημα, χωρίς παράλληλα να υποβαθμίζει ή να αλλοιώνει το ανθρώπινο και φυσικό περιβάλλον με το οποίο αλληλεπιδρά, σε βαθμό τέτοιο ώστε να εμποδίζει την επιτυχή ανάπτυξη και ευημερία άλλων δραστηριοτήτων και διαδικασιών». Εναλλακτικός Τουρισμός (Alternative Tourism) Σύμφωνα με τον Beaver (2005), η χρήση της έννοιας του Εναλλακτικού Τουρισμού ποικίλλει. Κάποιες φορές αντιστοιχεί στον «αειφόρο τουρισμό», τον «ήπιο τουρισμό», τον «οικοτουρισμό», τον «υπεύθυνο τουρισμό» ή τον «τουρισμό με βαθιά γνώση και κατανόηση». Επικεφαλής τουριστικών πρακτορείων ορίζουν τον εναλλακτικό τουρισμό ως οποιονδήποτε ειδικό τύπο τουρισμού που προσελκύει χαμηλά νούμερα τουριστών. Η γενικότερη προσέγγιση αντιστοιχεί στον τουρισμό, ο οποίος δεν εκμεταλλεύεται με αρνητικό τρόπο τον τοπικό πληθυσμό, τον φυσικό πλούτο, τον πολιτισμό και την οικονομία της χώρας προορισμού. Αντίστοιχα, οι Smith & Eadington, (1992) ορίζουν τον Εναλλακτικό Τουρισμό ως «μορφές τουρισμού οι οποίες συνάδουν με τις φυσικές, κοινωνικές και τοπικές αξίες και επιτρέπουν τόσο στους οικοδεσπότες όσο και τους φιλοξενούμενους να απολαμβάνουν θετικές και αξιόλογες αλληλεπιδράσεις και κοινές εμπειρίες». 7

Σύμφωνα με τον Ζήση (2004), ο εναλλακτικός τουρισμός αποτελεί ένα ευρύ πεδίο θεματικού τουρισμού. Στα θεματικά του πεδία αναφέρονται, ενδεικτικά, ο αγροτουρισμός (φυσιολατρικός, ήπιος, αλιευτικός), ο οικοτουρισμός (θαλάσσιος, υδροβιοτοπικός), ο θρησκευτικός, ο πολιτιστικός, ο αθλητικός, ο συνεδριακός, ο ιαματικός, κ.ά. 3.2ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Οι ειδικές μορφές τουρισμού προϋπήρχαν χρονικά τόσο του μαζικού τουρισμού όσο και των νέων μορφών τουρισμού. Λειτουργούσαν όμως στις περισσότερες περιπτώσεις ως συμπληρωματική μορφή του μαζικού τουρισμού, ενώ οι νέες μορφές παρουσιάστηκαν κυρίως τα τελευταία χρόνια ως απάντηση στην αλλαγή κινήτρων των τουριστών με έμφαση σε αυτά που συνδέονται με την οικολογία και το περιβάλλον. Οι ειδικές μορφές τουρισμού χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ενός ειδικού και κυρίαρχου κινήτρου στη ζήτηση και από την ανάπτυξη μιας αντίστοιχης ειδικής υποδομής στις τουριστικές περιοχές, που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των τουριστών της κάθε ειδικής μορφής. Οι εναλλακτικές μορφές αποτελούν τμήμα των ειδικών μορφών, όπου επιπλέον οι τουρίστες συχνά επιλέγουν τον τρόπο οργάνωσης και διεξαγωγής του ταξιδιού, στον οποίο κυριαρχεί η αυτονομία των επιλογών και η περιήγηση με μικρή χρήση υπηρεσιών οργανωμένου τουρισμού. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού βρίσκονται στον αντίποδα του μαζικού τουρισμού και ειδικότερα του διεθνούς τουριστικού προτύπου της αγοράς που χαρακτηρίζονται από την μαζικότητα, την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, τη μείωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών και αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση του κέρδους σε βάρος των τοπικών κοινωνιών, της τοπικής οικονομίας και περιβάλλοντος. 3.2.1 ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μορφές εναλλακτικού τουρισμού και οι περιοχές οι οποίες χαρακτηρίζονται ως αγροτουριστικοί προορισμοί διαθέτουν, κυρίως, αγροτουριστικούς πόρους (Μπαγινέτας, 2013). Στους πόρους αυτούς συμπεριλαμβάνονται διάφορες κατηγορίες, όπως χαρακτηριστικό φυσικό και αγροτικό τοπίο, ιδιαίτερη γεωμορφολογία, τοπική αρχιτεκτονική και πολιτιστική ταυτότητα, θρησκευτική παράδοση, χαρακτηριστικές επαγγελματικές δραστηριότητες, τοπικά προϊόντα και τοπική κουζίνα. Οι εν λόγω προορισμοί είναι δυνατό να διακρίνονται για συγκεκριμένες κατηγορίες πόρων ή συνδυασμούς αυτών σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Επίσης, είναι πιθανό στους αγροτουριστικούς προορισμούς να συμπεριλαμβάνονται παραδοσιακοί οικισμοί ή πολιτιστικά προστατευόμενα μνημεία, καθώς και περιβαλλοντικά σημαντικές ή/ και προστατευόμενες περιοχές. 3.2.2 ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο οικοτουρισμός αποτελεί γενική κατηγορία τουρισμού και επικεντρώνεται στην επίσκεψη/ ταξίδι σε προορισμούς με βασικές αξίες το σεβασμό και την υπευθυνότητα στο φυσικό περιβάλλον του προορισμού, καθώς και στην ευημερία των τοπικών κοινοτήτων που διαβιούν εκεί (TIES, 1990). Οι αρχές του οικοτουρισμού είναι άμεσα συνδεδεμένες με την Αειφόρο Ανάπτυξη, καθώς ο οικοτουρισμός στοχεύει στην συνένωση της διατήρησης των φυσικών περιοχών, των κοινοτήτων και της βιώσιμης μετακίνησης. Συγκεκριμένα, οι οικοτουριστικές δραστηριότητες στοχεύουν στην μείωση επιπτώσεων, στην καλλιέργεια περιβαλλοντικής και πολιτιστικής συναίσθησης, στην παροχή θετικών εμπειριών και για τα δύο μέρη (επισκέπτες και οικοδεσπότες), στην άμεση παροχή, εκ μέρους των επισκεπτών, οικονομικών οφελών στον 8

προορισμό για τη διατήρηση των φυσικών και πολιτιστικών αξιών και την ενίσχυση της τοπικής κοινωνίας, καθώς και την περιβαλλοντική και πολιτιστική ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινοτήτων. 3.2.3 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ως πολιτιστικός τουρισμός ορίζεται το ταξίδι επισκεπτών σε προορισμούς οι οποίοι διακρίνονται για την πολιτιστική τους παράδοση και ταυτότητα με στόχο τη συλλογή πληροφοριών και την αναζήτηση εμπειριών για την ικανοποίηση των πολιτιστικών αναγκών των επισκεπτών (Γρατσάνη, 2012). Ο πολιτιστικός τουρισμός διακρίνεται σε τουρισμό αστικής πόλης, ο οποίος προσελκύεται από σημαντικά και δημοφιλή πολιτιστικά μνημεία, τα οποία συναντώνται, κατά κύριο λόγο, σε μεγάλα αστικά κέντρα, ιστορικές και μεγάλες πόλεις ή πολιτιστικές υποδομές (θέατρα, κινηματογράφοι, κ.ά). Ωστόσο, πολιτιστικός τουρισμός παρατηρείται και σε περιφερειακές αγροτουριστικές περιοχές, πόλεις ή χωριά, στα οποία η προσέλκυση πραγματοποιείται μέσω των ιδιαίτερων πολιτιστικών αξιών, εθίμων, παραδόσεων και εκδηλώσεων των περιοχών. Επίσης, ο αγροτικός πολιτιστικός τουρισμός περιλαμβάνει τη γνώση και εξοικείωση με τον τρόπο ζωής των τοπικών κοινοτήτων, όπως τις τοπικές ασχολίες, τους μύθους, τα παραμύθια, τα τοπικά προϊόντα, την τοπική γλώσσα/ διάλεκτο, την τοπική κουζίνα και γαστρονομία, την τεχνολογία του παρελθόντος, την ιστορία και τα είδη ένδυσης. 3.2.4 ΓΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο γαστρονομικός τουρισμός αποτελεί μορφή τουρισμού, η οποία αποσκοπεί στη γνωριμία των επισκεπτών με την τοπική παραδοσιακή κουζίνα των περιοχών, μέσω μοναδικών και ξεχωριστών γαστρονομικών εμπειριών. Επικεντρώνεται στην προσφορά αγροτικών προϊόντων που παράγονται από τοπικές πρώτες ύλες, τα οποία υπάγονται συχνά σε κάποιο σύστημα προστασίας (Προστασία Ονομασίας Προέλευσης -ΠΟΠ-, Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη ΠΓΕ-, Εγγυημένα Παραδοσιακά Ιδιότυπα Προϊόντα -ΕΠΙΠ). Αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική τάση στον παγκόσμιο χάρτη του τουρισμού ενώ συχνά συνδυάζεται και με άλλες μορφές τουρισμού, όπως ο πολιτιστικός, καθώς, κατά κάποιους, η γαστρονομία θεωρείται μορφή πολιτιστικής έκφρασης (Κρητικό Σύμφωνο Ποιότητας, 2013) ή ο αγροτουρισμός, μέσω της συμμετοχής σε σχετικές δραστηριότητες παραγωγής των προϊόντων. 3.2.5 ΟΙΝΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο οινοτουρισμός αποτελεί Ειδική μορφή τουρισμού, με σκοπό τη γνωριμία, γευσιγνωσία, κατανάλωση ή και αγορά κρασιού. Παρόλο που η συγκεκριμένη μορφή τουρισμού δύναται να αποτελεί ανεξάρτητη μορφή τουρισμού, συχνά συνδυάζεται και με άλλες μορφές, όπως ο γαστρονομικός και ο αγροτουρισμός. Σύμφωνα με τον Hall (1996), ως οινοτουρισμός ορίζεται η επίσκεψη σε αμπελώνες, οινοποιεία, εκθέσεις ή εκδηλώσεις οίνου, με βασικό κίνητρο επισκεπτών τη γευσιγνωσία οινικών προϊόντων. Αποτελεί μορφή τουρισμού ειδικού ενδιαφέροντος, η οποία σχετίζεται επίσης και με το σχεδιασμό και την παροχή υπηρεσιών διαμονής και εμπειριών αναψυχής, επιμόρφωσης ή πολιτισμού με κεντρικό άξονα τον οίνο (Αλεμπάκη, 2012, όπως αναφέρεται από NOISIS, 2013). 9

3.2.6 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο θρησκευτικός τουρισμός διακρίνεται σε δύο βασικές κατηγορίες. Η πρώτη αφορά την προσέλκυση μεμονωμένων ή σε ομάδες επισκεπτών σε πρωταρχικούς θρησκευτικούς προορισμούς, ιερές πόλεις, τόπους και εκκλησίες, με αφορμή σημαντικές θρησκευτικές εκδηλώσεις και γιορτές. Η δεύτερη κατηγορία συνδυάζεται με τον πολιτιστικό τουρισμό, στην οποία μοναδικό κίνητρο προσέλκυσης δεν αποτελεί η θρησκεία. Περιλαμβάνει επίσκεψη ή/ και διαμονή σε θρησκευτικά και πολιτιστικά μνημεία, μοναστήρια, μονές, εκκλησίες. Άλλα κίνητρα που συμπεριλαμβάνονται είναι ποικίλες τέχνες και τεχνικές που χαρακτηρίζουν τους εν λόγω χώρους, όπως η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, η αγιογραφία και η ξυλογλυπτική. 3.2.7 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟΣ ΕΚΘΕΣΙΑΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Η μορφή αυτή περιλαμβάνει ταξίδια διαφόρων μορφών, που πραγματοποιούνται για επαγγελματικούς λόγους καθώς και την οργάνωση συνεδρίων, διεθνών εκθέσεων ή συναντήσεις με μεγάλο ή μικρό αριθμό συμμετεχόντων σε οποιοδήποτε επίπεδο τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή διεθνές. Ειδικότερα τα ταξίδια αυτά αφορούν ειδικό τμήμα της αγοράς, χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα κίνητρα, απαιτούν κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή και ιδιαίτερη οργάνωση και προσωπικό. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μορφές επαγγελματικού τουρισμού: Συνεδριακός τουρισμός: αφορούν την συνάντηση ατόμων από διαφορετικά συνήθως μέρη, για μία η περισσότερες ημέρες, με σκοπό την ανταλλαγή επιστημονικών και ειδικών γνώσεων στο πλαίσιο ενός προκαθορισμένου προγράμματος. Εκθεσιακός τουρισμός: αφορούν την διοργάνωση εκθέσεων από επιχειρήσεις, φορείς, οργανισμούς, κράτη, ιδρύματα, συνδέσμους, με σκοπό να αξιοποιήσουν την επικοινωνιακή δυνατότητα των εκθέσεων προκειμένου να δημιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την διάδοση πληροφοριών προς τον επιθυμητό στόχο. Οι εκθέσεις ενσωματώνουν τρία βασικά εργαλεία του μάρκετινγκ, τη διαφήμιση, τις δημόσιες σχέσεις, την προώθηση πωλήσεων και πραγματοποιούνται σε εκθεσιακά κέντα ή χώρους κατάλληλους για τέτοιες εκδηλώσεις. Ταξίδια κινήτρων: εντάσσονται στη γενικότερη κατηγορία των εταιρικών ταξιδιών και είναι η πραγματοποίηση διακοπών με έξοδα της επιχείρησης, ως ανταμοιβή εξαίρετης απόδοσης στο πλαίσιο μιας ενέργειας-κινήτρων. Τα ταξίδια κίνητρα αποτελούν για την επιχείρηση ένα μέσο υποκίνησης, με απώτερο στόχο την αύξηση της απόδοσης των εργαζομένων. Πρόκειται για πολυτελή ταξίδια περιορισμένων χρονικής διάρκειας ταξιδιού τρεις ως τέσσερις μέρες συνήθως που τα αναλαμβάνουν ταξιδιωτικά γραφεία σκοπεύοντας στην ικανοποίηση των στελεχών διαφόρων επιχειρήσεων, με την παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών σε τουριστικούς προορισμούς που κατά προτίμηση να ξεχωρίζουν από τους συνηθισμένους. 3.2.8 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΣ ΙΑΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο θεραπευτικός ιαματικός τουρισμός τα τελευταία 15 χρόνια εξελίσσεται σε μια από τις βασικότερες μορφές τουρισμού. Αφορά την επίσκεψη σε περιοχές που διαθέτουν ιαματικά λουτρά, πηγές, κέντρα θαλασσοθεραπείας, Spa, υδροθεραπευτήρια κτλ, με σκοπό την ίαση από κάποιο νόσημα ή την επίσκεψη για λόγους κοσμετολογίας, ξεκούρασης και χαλάρωσης. Η νέα αυτή εξειδίκευση του τουρισμού υγείας κερδίζει διαρκώς και μεγαλύτερη πελατεία στις ανεπτυγμένες χώρες και ιδιαίτερα στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Τα βασικά χαρακτηριστικά 10

αυτής της μορφής τουρισμού αναφέρονται από τη μια πλευρά στη σύνθεση της πελατείας τους, που δεν αποτελείται αποκλειστικά από άτομα της δεύτερης και τρίτης ηλικίας αλλά και από νεότερους ανθρώπους που επιθυμούν να συνδυάσουν τις διακοπές τους με ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα. 3.2.9 ΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Πολλοί συγγραφείς ορίζουν την έννοια του αθλητικού τουρισμού ως όλες τις μορφές ενεργητικής και παθητικής ανάμιξης σε αθλητικές δραστηριότητες όπου η συμμετοχή είναι τυχαία ή οργανωμένη και γίνεται για επαγγελματικούς ή μη λόγους με προϋπόθεση τη μετακίνηση μακριά από τον τόπο διαμονής και εργασίας. Είναι φανερό ότι ο αθλητικός τουρισμός αποτελεί ένα ιδιαίτερα σύνθετο και ευρύ φαινόμενο. Για την ανάπτυξη του αθλητικού τουρισμού υπάρχει η ανάγκη για διευρυμένη υψηλής ποιότητας υποδομής σε διάφορους τομείς υποστήριξης, οι οποίοι είναι το φυσικό περιβάλλον, οι υπηρεσίες, η διασκέδαση, οι μεταφορές, το τεχνητό περιβάλλον, η στέγαση, η πολιτιστική κληρονομιά, οι οργανισμοί και οι κατασκευασμένες διευκολύνσεις. 3.2.10 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο κοινωνικός τουρισμός, σαν ιδιαίτερη μορφή τουρισμού, ορίζεται το σύνολο των σχέσεων και φαινομένων τουριστικού χαρακτήρα που διευκολύνουν τη συμμετοχή στον τουρισμό των ασθενέστερων οικονομικών τάξεων. Με άλλα λόγια ο κοινωνικός ή επιδοτούμενος τουρισμός αποτελεί το είδος εκείνο του τουρισμού που χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι πραγματοποιείται από μέλη του κοινωνικού συνόλου, των οποίων η αγοραστική δύναμη είναι λίγο-πολύ περιορισμένη, χάρη σε ειδικές παροχές προς αυτά που μπορεί να είναι άμεσες ή έμμεσες. 3.2.11 ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο μορφωτικός τουρισμός αποτελεί μια μορφή τουρισμού στην οποία τα άτομα έχουν σαν σκοπό την συμμετοχή τους σε πολιτιστικές γενικά εκδηλώσεις. Συγκεκριμένα αυτό το είδος τουρισμού που ας σημειωθεί εμφανίζει ανοδικές τάσεις διεθνώς, περιλαμβάνει μεταξύ άλλων επισκέψεις ιστορικών μνημείων αρχαιολογικών χώρων, μουσείων, πινακοθηκών, παρακολουθήσεις συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων, όπερας, καθώς επίσης συμμετοχές σε πολιτιστικές εκδηλώσεις ή σεμινάρια γλωσσολογίας, φιλοσοφίας, ψυχολογίας, κοινωνιολογίας, ανθρωπολογίας κλπ. Για την ανάπτυξη αυτής της μορφής τουρισμού απαιτείται όχι μόνο βασική τουριστική υποδομή αλλά και ειδική υποδομή όπως προγράμματα με πλούσιες πολιτιστικές μορφωτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. 3.2.12 ΘΑΛΑΣΣΙΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο θαλάσσιος τουρισμός αναφέρεται στο σύνολο δραστηριοτήτων και υπηρεσιών που αναπτύσσονται στον θαλάσσιο χώρο μιας χώρας υποδοχής τουριστών. Οι υπηρεσίες και οι δραστηριότητες θα πρέπει να αποτελούν αναπόσπαστο και βασικό στοιχείο της τουριστικής μορφής και όχι μέσο για την πραγματοποίηση των διακοπών (Βελισσαρίου 2000). Αναμφίβολα ο θαλάσσιος τουρισμός αποτελεί μια από τις δυναμικότερες και επιλεκτικότερες μορφές του σύγχρονου τουρισμού αφού η σημασία του στις τουριστικές οικονομίες των χωρών που έχουν τόσο τις φυσικές προϋποθέσεις όσο και τις οικονομικές δυνατότητες να τον αναπτύξουν είναι κυριολεκτικά μεγάλες. 11

3.2.13 ΟΡΕΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο ορεινός τουρισμός αν και παρουσιάζει ορισμένες ομοιότητες με τον τουρισμό χειμερινών σπορ σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ταυτισθεί με αυτόν. Συγκεκριμένα δεν έχει χρονικούς περιορισμούς εκδήλωσης και αναφέρεται στο σύνολο δραστηριοτήτων υπαίθριας αναψυχής και τουρισμού που εκδηλώνεται αποκλειστικά και μόνο στις ορεινές περιοχές των χώρων υποδοχής τουριστών που επιθυμούν να αναπτύξουν αυτής της μορφής τουρισμό. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη του ορεινού τουρισμού είναι η δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων που δένουν με το φυσικό περιβάλλον και διαθέτουν όσο το δυνατό περισσότερους συμπληρωματικούς χώρους όπως εστιατόρια, μπαρ, καφετέριες, αίθουσες αναψυχής κλπ. 3.2.14 ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο τουρισμός χειμερινών σπορ είναι μια δυναμική μορφή τουρισμού που προσπαθούν να αναπτύξουν οι χώρες υποδοχής τουριστών στο πλαίσιο της προσπάθειάς τους να διαφοροποιήσουν το τουριστικό προϊόν και με αυτό τον τρόπο να αξιοποιήσουν και να εκμεταλλευτούν τους αδρανείς μήνες και να προσελκύσουν διάφορες κατηγορίες τουριστών, κυρίως δε, ψηλής εισοδηματικής στάθμης. Ο τουρισμός χειμερινών σπορ καλύπτει τις δραστηριότητες που διεξάγονται στη διάρκεια του χειμώνα. Συγκεκριμένα καλύπτει τις δραστηριότητες εκείνες που εκδηλώνονται σε συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και για την ακρίβεια συνήθως σε ορεινές περιοχές σε συνδυασμό πάντα με ορισμένες κλιματολογικές συνθήκες, όπως για παράδειγμα χαμηλές θερμοκρασίες που πλησιάζουν τους 0 βαθμούς Κελσίου ή και κάτω από αυτούς, πολύ χιόνι κλπ. 3.2.15 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑΣ Ο τουρισμός περιπέτειας πρόκειται για μια μορφή τουρισμού με έντονο το στοιχείο του κινδύνου, της δράσης, απροσδόκητου, και της έκπληξης. Οι κυριότερες δραστηριότητες του τουρισμού περιπέτειας είναι οι ακόλουθες: Τουρισμός εξερευνήσεων και προσπέλασης απρόσιτων περιοχών: Οι εξερευνήσεις αυτές πραγματοποιούνται σε δάση, ζούγκλες, βουνά κ.α. Τουρισμός ασκήσεων επιβίωσης και προσανατολισμού: Στόχος είναι η επιβίωση σε δυσμενείς συνθήκες και η εκμάθηση τεχνικών επιβίωσης. Κυνηγητικός τουρισμός και τουρισμός σαφάρι. (Βελισσαρίου 2000) 12

4. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 4.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ο τουρισμός και ο πολιτισμός υπήρξαν ανέκαθεν έννοιες στενά συνδεδεμένες σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η Ευρώπη αποτέλεσε ως γνωστόν ανά τους αιώνες σημαντικό πόλο έλξης για διάφορους πολιτιστικούς επισκέπτες εξ αιτίας της πλούσιας πολιτιστικής της κληρονομιάς. Καθώς οι κινητήριες δυνάμεις εξάπλωσης του τουρισμού και της πολιτιστικής κατανάλωσης είναι παρεμφερείς, συγκλίνουσα αναμένεται να είναι και η πορεία εκδήλωσης τόσο του μαζικού τουρισμού όσο και της μαζικής πολιτιστικής κατανάλωσης ως κοινωνικο-οικονομικού φαινομένου. Παρ όλη τη φιλολογία περί των αρνητικών επιπτώσεων του τουρισμού στον πολιτισμό, αποδεικνύεται ότι οι έννοιες τουρισμός και πολιτισμός είναι «αδιαίρετες». Η σύγκλιση του τουρισμού και της πολιτιστικής κατανάλωσης δεν είναι συμπτωματική, ενώ ο ίδιος ο πολιτιστικός τουρισμός δεν εκλαμβάνεται ως μία απλή νέα τάση της σύγχρονης αγοράς. H ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού αποτελεί συνέπεια ευρύτερων κοινωνικο-οικονομικών τάσεων, οι οποίες συνδέονται με την εποχή της μετα-νεωτερικότητας ή της ύστερης νεωτερικότητας. Μολονότι δεν υπάρχει ένας γενικά αποδεκτός ορισμός για τον πολιτιστικό τουρισμό, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό που δίνει η Επιτροπή Καναδικού Τουρισμού (CTC). Σύμφωνα με αυτόν, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ένα είδος τουρισμού ως πολιτιστικό όταν η συμμετοχή σε πολιτιστικές και εκπαιδευτικές εμπειρίες ή εμπειρίες που αναφέρονται στην πολιτιστική κληρονομιά αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα του ταξιδιού. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO) θεωρεί πως πολιτιστικός τουρισμός είναι το ταξίδι που γίνεται με κίνητρο βασικά πολιτιστικό περιλαμβάνοντας εκπαιδευτικές περιηγήσεις, θεατρικές παραστάσεις, φεστιβάλ, προσκυνήματα, επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και μουσεία, καθώς και τη μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος, του λαϊκού πολιτισμού και της τέχνης. Ο πολιτιστικός τουρισμός δεν είναι ανεξάρτητος από τις άλλες μορφές τουρισμού. Εξ ορισμού συσχετίζεται με τον θρησκευτικό τουρισμό, τον αγροτουρισμό, τον γαστρονομικό και οινικό τουρισμό, καθώς και τον οικοτουρισμό. O «πολιτιστικός τουρισμός» αποτελεί ένα από τα πιο παλιά και πιο δημοφιλή είδη τουρισμού. Από τους περασμένους αιώνες άτομα ή ολιγομελείς ομάδες περιηγητών, αναζητώντας τη γνώση, την εμπειρία και την προσωπική ανακάλυψη, πραγματοποιούσαν ταξίδια σε τόπους με αρχαιολογικό, ιστορικό, λαογραφικό ή πνευματικό-θρησκευτικό ενδιαφέρον, σε άγνωστα μέρη με διαφορετικό πολιτισμό και εθνολογικές ιδιομορφίες. Τα πολιτιστικά αυτά ταξίδια, αν και οργανωμένα από τους ίδιους, μπορούν να θεωρηθούν μια πρώιμη μορφή «πολιτιστικού τουρισμού» ο οποίος, σήμερα πλέον, έχει συγκροτηθεί σε δραστηριότητα με διαφορετικό χαρακτήρα και στόχο από τις υπόλοιπες μορφές τουρισμού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πολιτιστικό τουρισμό έχουμε όταν ο επισκέπτης θέλει να κατανοήσει και να εκτιμήσει την κουλτούρα μιας τοπικής κοινωνίας και τον πολιτισμό ενός λαού μέσα στον οποίο εγγράφεται και η έννοια της κουλτούρας. Λέγοντας κουλτούρα ενός τόπου εννοούμε τη συλλογική συνείδηση ενός λαού όπως εκφράζεται μέσα από τις καθημερινές κοινωνικές πρακτικές του, δηλαδή μέσα από τον τρόπο ζωής του. Τα ήθη, τα έθιμα, οι πίστεις και οι δοξασίες, οι πολιτιστικές και οι ηθικές αξίες, η γλώσσα, η λογοτεχνία, οι κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, οι τέχνες και οι τεχνικές, η ενδυμασία, οι 13

διατροφικές συνήθειες, ο λαϊκός πολιτισμός, καθώς και η θρησκευτικότητα είναι στοιχεία της κουλτούρας ενός λαού. Έτσι μιλάμε για την ελληνική κουλτούρα προσδιορίζοντας έναν τρόπο ζωής που διαφέρει από τον τρόπο ζωής άλλων λαών όπως του γαλλικού η του αμερικάνικου. Κάνουμε όμως επίσης λόγο για την Κρητική κουλτούρα, την Επτανησιακή, τη Μανιάτικη, την Κυκλαδική κ.λ.π. Συνεπώς ένα λαός η ένας πολιτισμός διακρίνεται από πολλές υπο-κουλτούρες που έχουν να κάνουν καταρχάς με το γλωσσικό ιδίωμα (την ντοπιολαλιά) και με τις κατά τόπο ιδιομορφίες όλων των ιδιαίτερων στοιχείων που προαναφέρθηκαν. Ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να αποτελέσει μια αειφόρο εναλλακτική πρόταση και ειδικότερα μια διαφορετική προσέγγιση στον τουρισμό, της οποίας το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι προσελκύει τουρίστες με ειδικά ενδιαφέροντα, όπως: 1. την αναζήτηση της αυθεντικότητας και την επαφή με τη φύση, 2. την άρνηση των απρόσωπων τουριστικών πακέτων, 3. την αποφυγή των κοσμικών παραλιών, 4. το συνδυασμό των διακοπών με την προσφορά εθελοντικής εργασίας. Εκσυγχρονισμός του πολιτιστικού τουρισμού Πολλοί είναι εκείνοι οι πολιτιστικοί οργανισμοί που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες του Internet για να εκπαιδεύσουν και να ενημερώσουν τους ταξιδιώτες μέσα από τα sites τους. Επιπλέον, άλλοι οργανισμοί πολιτιστικής κληρονομιάς εκμεταλλεύονται τα πλεονεκτήματα της κινητής τηλεφωνίας, για να βελτιωθούν, αλλά και να καινοτομήσουν. Έτσι, οι πολιτιστικοί οργανισμοί προσπαθούν να δημιουργήσουν λειτουργίες στα Smartphones, οι οποίες θα πληροφορούν τους ταξιδιώτες ακόμη και καθ οδόν για τον προορισμό που επιλέγουν. Τον Μάρτιο του 2010, η National Trust δίνει στους ταξιδιώτες τη δυνατότητα να «κατεβάζουν», μέσα από μία λειτουργία του iphone, πληροφορίες σχετικές με το μέρος στο οποίο βρίσκονται. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί ταξιδιωτικοί οδηγοί μπορούν να διαβαστούν στο Internet, αλλά και στα κινητά τηλέφωνα, ενώ παράλληλα είναι δυνατή και προβολή βίντεο πολλών προορισμών με πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Οικονομική κρίση και πολιτιστικός τουρισμός Εξαιτίας της υφιστάμενης οικονομικής κρίσης, τα άυλα χαρακτηριστικά του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός προορισμού με ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον βαραίνουν όλο και πιο πολύ στην αντίληψη των τουριστών. Με άλλα λόγια, η επίσκεψη σε μία χώρα με σημαντική πολιτιστική κληρονομιά, η εξερεύνηση της ταυτότητάς της και του τρόπου καθημερινότητας των πολιτών της κ.λπ. αποτελούν ουσιαστικά και αξιόλογα συστατικά ταξιδιωτών στην επιλογή επισκέψεων προορισμών που τους προσφέρουν τη δυνατότητα να ζήσουν αυτή την εμπειρία. Η οικονομική κρίση φαίνεται όμως, να επηρεάζει αρνητικά τα παραδοσιακά πολιτιστικά στοιχεία των προορισμών, όπως τα μουσεία και οι γκαλερί. 4.2 ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΑ Ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός επισκεπτών αποτελεί τη λεγόμενη ομάδα των πολιτιστικών τουριστών ειδικού ενδιαφέροντος, η οποία κινητοποιείται σε ταξιδιωτική δράση με στόχο την ικανοποίηση ειδικών πολιτιστικών ενδιαφερόντων. Ο πολιτιστικός τουρίστας είναι αυτός που θέλει πραγματικά να καταλάβει έναν τόπο, που θέλει να νιώσει την ιστορία του. Είναι αυτός που θέλει να αισθανθεί ότι ζει μέσα σε έναν άλλο πολιτισμό, που θέλει την εμπειρία μιας πολιτιστικής «περιπέτειας». Είναι αυτός που θέλει να 14

συγκρίνει το σήμερα με το χθες, να κατανοήσει τους λόγους των αλλαγών και της εξέλιξης στα εξής πεδία πολιτισμικού και τουριστικού ενδιαφέροντος: την ιστορία και την αρχαιολογία τον λαό και τον τρόπο ζωής του την πολιτιστική παράδοση και εξέλιξη ( μουσική, θέατρο, γιορτές, κλπ.) τις τέχνες και την αρχιτεκτονική το φαγητό και την τοπική κουζίνα, το κρασί και την τοπική παραγωγή την κοινωνική, οικονομική και πολιτική δομή τη μορφολογία της περιοχής τα διάφορα φεστιβάλ και τις εκδηλώσεις την αναβίωση παλιών εθίμων. (Λιναρδάτου, 2007) Οι πολιτιστικοί τουρίστες γενικού και ειδικού ενδιαφέροντος διαθέτουν υψηλό μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο και διακρίνονται από έντονη φιλομάθεια και διάθεση να γνωρίσουν την ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας- προορισμού και να γευτούν νέες εμπειρίες, συνδυάζοντας την επιμόρφωση, τη χαλάρωση και τη διασκέδαση. Τα εν λόγω χαρακτηριστικά προσιδιάζουν κατά γενική ομολογία περισσότερο στα άτομα της τρίτης ηλικίας, τα οποία απαρτίζουν μια σημαντική και σταθερή ομάδα πολιτιστικών τουριστών. Η έρευνα της Μintel δείχνει πως ένας στους 4 Ευρωπαίους επιλέγει το ταξιδιωτικό προορισμό του, δίνοντας πολύ μεγάλη βάση και στην πολιτιστική κληρονομιά του. Μεγάλα είναι τα ποσοστά των διεθνών ταξιδιωτών και επισκεπτών προορισμών με ιδιαίτερα πολιτιστικά στοιχεία. Οι συγκεκριμένοι ταξιδιώτες έχουν την ανάγκη να ζήσουν μία πιο «τοπική, πολιτιστική και αυθεντική εμπειρία», όταν ταξιδεύουν στο εξωτερικό και σε χώρες με πολιτιστικό χαρακτήρα, κάτι που θα επηρεάσει κατά πολύ την τουριστική βιομηχανία τα επόμενα χρόνια. Ετσι, σύμφωνα με τη στατιστική υπηρεσία ATLAS, στις πρώτες θέσεις των προτιμήσεων των τουριστών βρίσκονται τα μουσεία και τα μεγάλης ιστορικής σημασίας μνημεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ταξιδιώτες ηλικίας 15-24 ετών δεν προτιμούν τον πολιτιστικό τουρισμό, καθώς ενδιαφέρονται περισσότερο για τη διασκέδαση που προσφέρει ο προορισμός. Η γήρανση, όμως, του πληθυσμού ενισχύει ολοένα περισσότερο την τάση για πολιτιστικό τουρισμό και τουρισμό πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτό συμβαίνει, κυρίως γιατί οι μεγαλύτερης ηλικίας ταξιδιώτες, ηλικίας 54 ετών και άνω, προτιμούν σε μεγαλύτερο βαθμό πολιτιστικές εμπειρίες και προορισμούς που τις προσφέρουν. Ταυτόχρονα, και οι πιο μορφωμένοι ταξιδιώτες, ανεξαρτήτως ηλικίας, επιλέγουν σε μεγαλύτερο βαθμό προορισμούς για πολιτιστικό τουρισμό. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας των γνώσεων που έχουν αποκτήσει πάνω σε θέματα που αφορούν στα πολιτιστικά στοιχεία, στην κουλτούρα και στην κληρονομιά προορισμών με ιδιαίτερη πολιτιστική σημασία. Ο σύγχρονος πολιτιστικός τουρίστας διαθέτει ανεξάρτητη σκέψη και συμπεριφορά. Επιπλέον, είναι ευέλικτος στις απαιτούμενες ταξιδιωτικές διευθετήσεις- διαδικασίες και κάνει χρήση των νέων τεχνολογιών. Ο σημερινός πολιτιστικός τουρίστας αναζητεί επίσης υψηλότερο επίπεδο ικανοποίησης, θέλοντας να ικανοποιήσει τις μορφωτικές του επιδιώξεις και την έμφυτη περιέργειά του. Έχει ροπή προς τη μελέτη των πολιτιστικών στοιχείων του τόπου που επισκέπτεται και δραστηριοποιείται περισσότερο κατά το ταξίδι του, διαθέτοντας μειωμένη εμπιστοσύνη στους ταξιδιωτικούς πράκτορες και tour operators. Επίσης καθώς επιδίδεται στη δια βίου μάθηση, αναζητεί το φυσικό και το αυθεντικό. Ο πολιτιστικός τουρίστας του 21ου αιώνα απαιτεί την ποιότητα, τις καλές υπηρεσίες και επιθυμεί να λαμβάνει αυτό για το οποίο πληρώνει (value for money). Επιπρόσθετα, είναι περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένος και έχει μεγαλύτερες καταναλωτικές δυνατότητες, τις οποίες διευκολύνει το υπάρχον τραπεζικό σύστημα. 15

Συμπερασματικά, ο όρος «νέος πολιτιστικός τουρίστας» αναφέρεται στο άτομο εκείνο το οποίο είναι έμπειρο, ανεξάρτητο και ευέλικτο και του οποίου οι αξίες και το υπόδειγμα ζωής είναι διαφορετικό από εκείνο του μαζικού τουρίστα. Οι προτιμήσεις των ταξιδιωτών Η δαπάνη για τον πολιτιστικό τουρισμό από τους ταξιδιώτες που επιλέγουν τον συγκεκριμένο λόγο για την επίσκεψη ενός προορισμού, είναι συνήθως μεγαλύτερη από εκείνη του μέσου ταξιδιώτη που επιλέγει άλλους προορισμούς και διαφορετικό τρόπο τουρισμού. Ετσι, οι ιδιαίτερα εξεζητημένες προτιμήσεις τους και η επιθυμία τους να βιώσουν τις πιο αυθεντικές εμπειρίες σε κάποιον προορισμό, απαιτούν μεγαλύτερες δαπάνες. Επίσης, τα λεγόμενα city breaks αποτελούν μία κυρίαρχη τάση στον τουρισμό σήμερα. Η περαιτέρω διεύρυνση των αερομεταφορέων χαμηλού κόστους συνέβαλε στη δημιουργία επιλογών εναλλακτικού τουρισμού, που σχετίζονται με τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά ενός προορισμού, όπως η γαστρονομία, ο αγροτουρισμός, ο αθλητικός τουρισμός, ο μουσικός τουρισμός, ο οικολογικός τουρισμός κ.ά. Ο πολιτισμός και τα ιστορικά στοιχεία ενός τόπου βρίσκονται στον πυρήνα του τουριστικού προϊόντος κάθε προορισμού, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στη μετέπειτα διαφοροποίηση του brand του προορισμού. Χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία είναι συνυφασμένες με τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά και την πολιτιστική κληρονομιά που διαθέτουν. Επιπλέον, μεγάλο πολιτιστικό ενδιαφέρον και ως εκ τούτου αυξημένη προτίμηση από τους ταξιδιώτες αποτελούν και οι ΗΠΑ, η Βρετανία, η Ιρλανδία, οι Σκανδιναβικές χώρες, αλλά και η νέα μεσαία τάξη που δημιουργείται και αναπτύσσεται στις αναδυόμενες οικονομίες της Κίνας, της Ινδίας και της Βραζιλίας. Ελκυστικοί προορισμοί πολιτιστικού τουρισμού, τους οποίους όλο και περισσότερο προτιμούν οι ταξιδιώτες, είναι η Γερμανία, η Αυστραλία, το Περού, το Μεξικό και η Αργεντινή. 4.3 ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ - ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Πολιτικές σχετιζόμενες με τον πολιτιστικό τουρισμό αναπτύχθηκαν με διαφορετική κλίμακα στην Ευρώπη, μολονότι τοπικοί, περιφερειακοί, εθνικοί και υπερεθνικοί οργανισμοί συνέδραμαν σε μια ενιαία, πανευρωπαϊκή οριοθέτησή του. Στις μέρες μας οι πολιτικές πρακτικές στους τομείς του τουρισμού και του πολιτισμού εστιάζουν στην ενίσχυση της παραγωγής παρά στη χρηματοδότηση της κατανάλωσης. Για το λόγο αυτό, οι πολιτικές σχετιζόμενες με τον πολιτισμό και τον τουρισμό εμφανίζονται συγκλίνουσες σε ολόκληρη την Ευρώπη. Επιπλέον, σήμερα καθίσταται πλέον εμφανές ότι ο πολιτισμός και ο τουρισμός συναποτελούν θεμελιώδεις στρατηγικές οικονομικής ανάπτυξης καθώς και ότι η κατανομή των κοινωνικών και πολιτιστικών ωφελημάτων (όπως π.χ ο κοινωνικός τουρισμός ή η πρόσβαση στον πολιτισμό) σταδιακά εναποτίθενται στις δυνάμεις της αγοράς. Η ανάπτυξη πολιτικών πολιτιστικού τουρισμού είναι περισσότερο εμφανής σε τοπικό επίπεδο. Ο πολιτισμός υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία οικονομικής ανοικοδόμησης των ευρωπαϊκών πόλεων τα τελευταία 20 χρόνια. Επιπλέον, κατέστη ένα από τα κυριότερα εργαλεία marketing. Οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές σε περιφερειακές περιοχές (π.χ μεταναστευτικά κύματα, απαλλοτρίωση περιοχών κ.α) έδωσαν ώθηση για την ανάπτυξη του Π.Τ στην περιφέρεια. Προγράμματα αγροτουρισμού αποτελούν σήμερα το σήμα κατατεθέν για την ανάπτυξη του τοπικού τουρισμού και στρατηγικών marketing, ιδίως σε περιοχές της Νοτίου Ευρώπης. Σε επίπεδο αναπτυξιακού σχεδιασμού, στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού μιας περιοχής συμβάλλουν σημαντικά οι ακόλουθοι παράγοντες (Παπαγεωργίου και Γκαντούνα, 2012): 16

Η ανάδειξη και αξιοποίηση χώρων πολιτισμού (μουσεία, πολιτιστικά κέντρα, κ.ά.) Η ανάδειξη και αξιοποίηση χώρων και μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς Η διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων (φεστιβάλ, κ.ά.) Η χάραξη και υλοποίηση πολιτιστικών διαδρομών Εκσυγχρονισμός και προβολή πολιτιστικού προϊόντος μέσω υπηρεσιών διαδικτύου Ως αποτέλεσμα, οι περιοχές με σημαντικό «πολιτιστικό κεφάλαιο» και εδραιωμένη πολιτιστική βάση οδηγούνται στην αποκόμιση σημαντικών οικονομικών οφελών από τις υφιστάμενες πολιτιστικές υποδομές μέσω της ανάπτυξης πολιτιστικού τουρισμού. Η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank), η UNESCO, το Συμβούλιο της Ευρώπης και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού, εντάσσουν τον πολιτιστικό τουρισμό στα προγράμματά τους είτε ως τον κεντρικό στόχο τους, είτε ως ένα από τα σημαντικότερα μέσα για μια βιώσιμη ανάπτυξη με τη μικρότερη δυνατή επιβάρυνση στο περιβάλλον και τους τοπικούς πολιτισμούς. Ο «διεθνής κώδικα περί τουριστικής δεοντολογίας» του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού: αναφέρεται στα αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις όλων των φορέων της τουριστικής βιομηχανίας. θέτει τις βάσεις για την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιδράσεων του τουρισμού στο περιβάλλον, στην κοινωνία και στην πολιτιστική κληρονομιά και για τη μεγιστοποίηση των ωφελημάτων των κατοίκων στις διάφορες τουριστικές περιοχές και των ιδιωτικών φορέων των χωρών αποστολής και υποδοχής τουριστών. δημιουργεί σε συνεργασία με τουριστικούς φορείς, ΜΚΟ και συνδικαλιστικές ενώσεις, τους μηχανισμούς διασφάλισης της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης, σύμφωνα με την οποία «τα μακροπρόθεσμα κοινωνικά και οικολογικά οφέλη προηγούνται των βραχυπρόθεσμων κερδών». ενθαρρύνει την καθολική απαγόρευση της τουριστικής εκμετάλλευσης των ανηλίκων και γυναικών και την ανάπτυξη του οικοτουρισμού. Επίσης αναφερόμενος στις σχέσεις τουρισμού- πολιτιστικής κληρονομιάς αναγράφει στο άρθρο 4 τα εξής: 1. οι πηγές του τουρισμού ανήκουν στην κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας. Οι κοινότητες στο έδαφος των οποίων ευρίσκονται, έχουν ιδιαίτερα δικαιώματα και υποχρεώσεις για τις τουριστικές εστίες. 2. οι τουριστικές πολιτικές και συναφείς δραστηριότητες πρέπει να διεξάγονται με σεβασμό προς την καλλιτεχνική, αρχαιολογική και πολιτιστική κληρονομιά, την οποία οφείλουν να προστατεύσουν και να κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές. Ειδική μέριμνα πρέπει να αφιερώνεται στη διατήρηση και αναβάθμιση των μνημείων, των τόπων λατρείας, των μουσείων καθώς και των αρχαιολογικών και ιστορικών τόπων, οι οποίοι οφείλουν να είναι ανοιχτοί στις επισκέψεις τουριστών. Πρέπει επίσης να διευκολύνεται η είσοδος του κοινού στην ιδιωτική πολιτιστική περιουσία και στα μνημεία με σεβασμό προς τα δικαιώματα των ιδιοκτητών καθώς και στα εκκλησιαστικά κτίρια χωρίς να εμποδίζεται η κανονική άσκηση λατρείας. 3. τα έσοδα από επισκέψεις σε πολιτιστικούς χώρους και μνημεία πρέπει να διατίθενται για τη διατήρηση, διασφάλιση, ανάπτυξη και τον εξωραϊσμό της πολιτιστικής κληρονομιάς. 4. η τουριστική δραστηριότητα πρέπει να σχεδιάζεται κατά τρόπον ώστε να επιτρέπει παραδοσιακά πολιτιστικά προϊόντα, εργόχειρα και λαϊκή τέχνη να επιζούν και να ακμάζουν, αντί να εκφυλίζονται και να εμπορευματοποιούνται. Η υπογραφή το 1976 στις Βρυξέλλες της «Χάρτας του Πολιτιστικού Τουρισμού» στο πλαίσιο του ICOMOS, της Διεθνούς Οργάνωσης Μνημείων και Τόπων, απετέλεσε ένα κομβικό σημείο. Για πρώτη φορά δημιουργήθηκε ένα κανονιστικό πλαίσιο το οποίο περιλαμβάνει τις ηθικές, θα 17

λέγαμε, αρχές και αξίες που πρέπει να διέπουν τον πολιτιστικό τουρισμό ώστε να είναι βιώσιμος, να εξασφαλίζει τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και τα συμφέροντα του επισκέπτη αλλά και της κοινότητας που τον φιλοξενεί. Το ICOMOS υιοθέτησε τη Χάρτα στην 7η Γενική Συνέλευση το 1985 στο Ροστόκ της Γερμανίας και συμπεριέλαβε στις ειδικές επιτροπές του τη Διεθνή Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού η οποία εργάστηκε για την βελτίωση και την αναθεώρηση της Χάρτας, πράγμα που έγινε στο Μεξικό το 1999. Τελευταία σημειώνεται μεγάλη επιστημονική και ακαδημαϊκή κινητικότητα στο χώρο με τη διεξαγωγή συνεδρίων για τον πολιτιστικό τουρισμό σε όλο τον κόσμο. Η UNESCO ίδρυσε το 1999 δύο Έδρες για τον πολιτιστικό τουρισμό. Η μία στη Σορβόννη και η άλλη στη Ρωσική Διεθνή Ακαδημία για τον Τουρισμό. 4.4 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ (ΔΗΜΟ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ, ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ) Ο τουρισμός έχει έναν αριθμό από συγκριτικά πλεονεκτήματα τα οποία συμβάλλουν στη διαδικασία της τουριστικής ανάπτυξης σε περιφερειακό επίπεδο. Αυτό υποστηρίζεται από πολλούς ερευνητές οι οποίοι αποδέχονται το θετικό ρόλο που έχει η ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας στην προώθηση της αναπτυξιακής διαδικασίας και εκτιμούν ότι κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις μπορεί να αποτελέσει μια κατάλληλη στρατηγική για την οικονομική ανάπτυξη αναπτυσσόμενων περιοχών. Οι κυριότερες συνέπειες της ανάπτυξης των πολιτιστικών τουριστικών δραστηριοτήτων σε περιφερειακό επίπεδο εντοπίζονται σε τέσσερις τομείς: 1. Στον πολιτισμό: ειδικότερα ο πολιτιστικός τουρισμός συμβάλλει όχι μόνο στην ανάδειξη των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων που έχει ένας τόπος (πχ., ένα δήμος, μια κοινότητα,) αλλά και στην αναδιαμόρφωση και στην εξέλιξη της κουλτούρας που μπορεί να εκτιμήσει και να αναβιώσει τα στοιχεία της παράδοσης ( ήθη και έθιμα, πανηγύρια, παραδοσιακές τέχνες και τεχνικές όπως την παραδοσιακή αρχιτεκτονική η την κατασκευή παραδοσιακών προϊόντων κ.λ.π.). 2. Στην οικονομία: ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να ενισχύσει την οικονομία μιας τοπικής κοινωνίας με την παραγωγή και την προώθηση στην τουριστική αγορά τοπικών προϊόντων όπως αγροτικά προϊόντα (π.χ., λάδι, κρασί, τσίπουρο κ.λ.π), τοπικά γλυκίσματα (π.χ., μάντολες, χαλβάς κ.λ.π) είδη χειροτεχνίας και λαϊκής τέχνης ( π.χ., υφαντά, κεντήματα, κεριά, κοσμήματα κ.λ.π..) Η διεύρυνση της τουριστικής αγοράς σε περιφερειακό επίπεδο με την συνεργασία της ιδιωτικής και της κρατικής πρωτοβουλίας για τη δημιουργία τουριστικών επιχειρήσεων (αγροτουριστικών συνεταιρισμών, αγροτουριστικών καταλυμάτων κ.λ.π) αυξάνει την τουριστική καταναλωτική ζήτηση και ενισχύει την τοπική οικονομία και μεγιστοποιεί την εγχώρια προστιθέμενη αξία. 3. Για την τοπική κοινωνία η ανάπτυξη των πολιτιστικών τουριστικών δραστηριοτήτων έχει τις εξής συνέπειες: Ενίσχυση της αποκέντρωσης και επιστροφή του γηγενούς πληθυσμού στον τόπο καταγωγής του. Καταπολέμηση της ανεργίας με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Αύξηση της παραγωγής και του εισοδήματος. Ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας και δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων. 4. Στο περιβάλλον: Η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού στην περιφέρεια επιβάλλει τη δημιουργία επενδυτικών προγραμμάτων για έργα υποδομής (π.χ. μαρίνες, δρόμοι, 18

αεροδρόμια, λιμάνια, κ.λ.π.) προκειμένου να εξασφαλιστούν βασικές υπηρεσίες από τις οποίες εξαρτάται η συνέχιση της τουριστικής ανάπτυξης. Ωστόσο οι συνέπειες μιας τέτοιας αναπτυξιακής πολιτικής μπορεί να είναι και αρνητικές όταν δεν εφαρμόζονται τα κατάλληλα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος τα οποία οφείλουν να έχουν ως στόχο αφενός μεν την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος από μια ασύμφορη τουριστική ανάπτυξη και αφετέρου την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Το τρίπτυχο «τουρισμός, περιβάλλον και τοπική αυτοδιοίκηση» αποτελεί έναν ιδιαίτερο τομέα ευαισθητοποίησης στις στρατηγικές τουριστικής ανάπτυξης που εφαρμόζουν οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η αναγκαιότητα της προστασίας του περιβάλλοντος κρίνεται σκόπιμη ειδικά στο τομέα του πολιτιστικού τουρισμού δεδομένου ότι ο τομέας του τουρισμού που επικαλείται την πολιτιστική του διάσταση καλείται να είναι φιλικός με το περιβάλλον αφού πρωτίστως πολιτισμός είναι «ο σεβασμός στο περιβάλλον». Η βιώσιμη πολιτιστική τουριστική ανάπτυξη προϋποθέτει τις εξής βασικές αρχές: Ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας σε θέματα περιβαλλοντικής και πολιτιστικής εκπαίδευσης. Ο θεσμός της δια βίου εκπαίδευσης συμβάλλει δυναμικά σε μια ποιοτική αναβάθμιση της παροχής υπηρεσιών στον τομέα του πολιτιστικού τουρισμού. Ανάγκη συνεργασίας των εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης με την ηγεσία του ΕΟΤ και με τους τουριστικούς επιχειρηματίες για την υλοποίηση προγραμμάτων τουριστικής προβολής και ανάπτυξης της περιοχής με στόχο πάντοτε τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας. 4.5 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η σχέση πολιτιστικού τουρισμού και Ελλάδας ως χώρας προορισμού επισκεπτών είναι, από μία άποψη, πολύ πρόσφατη ενώ, από την άλλη, συνδέεται εξαρχής με την ειδική προτεραιότητα επισκεψιμότητας από ξένους του ελλαδικού χώρου ως λίκνου του δυτικού πολιτισμού. Η Ελλάδα αποτελεί τόπο τουριστικό από την πρώτη ήδη περίοδο του νεοελληνικού Κράτους για λόγους εξερευνητικούς, επιστημονικούς, αρχαιολογικούς και λαογραφικούς κυρίως, και φυσικά ως τόπος έμπνευσης για καλλιτέχνες. Η κατάσταση διαφοροποιείται κάπως μετά τους παγκόσμιους πολέμους,, όταν από τη δεκαετία του 1950 ο τουρισμός εντάσσεται στην επίσημη οικονομική πολιτική του κράτους και γίνεται συνειδητοποίηση της αναπτυξιακής του δύναμης. Ο Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού αυτονομείται το 1951 με έναν εκπαιδευτικό ρόλο προς τους κατοίκους των πρώτων τουριστικών ατραξιόν όπως οι Δελφοί, η Ολυμπία, η Κέρκυρα, η Αθήνα. Στις επόμενες δεκαετίες αν και γίνανε προσπάθειες για ανάπτυξη τουριστική όλης της χώρας, κατ ουσίαν πέρα από τους προορισμούς μαζικού τουρισμού σε παραθαλάσσιες περιοχές που απέκτησαν κάποιες αξιόλογες υποδομές, το υπόλοιπο κομμάτι του Ελληνικού εδάφους, μόνο από τη δεκαετία του 1990 και μετά άρχισε κάπως να αναπτύσσεται. Με δεδομένη την μονόπλευρη πολιτική-επικοινωνιακή προσέγγιση του τουρισμού πάνω στον άξονα «ήλιος-θάλασσα» και την εύκολη υποκατάστασή του από όμορους ανταγωνιστικούς προορισμούς, αναζητάται τα τελευταία χρόνια ένα πολυδιάστατο πλάνο τουριστικής επικοινωνίας και στρατηγικής ανάπτυξης που θα δώσει λύση και σε άλλα προβλήματα, όπως αυτό της εποχιακής μονάχα επισκεψιμότητας η οποία συρρικνώνεται εξαιτίας της οικονομικής κρίσης για εγχώριους και ξένους τουρίστες. Έγινε λοιπόν αντιληπτή η ανάγκη για στροφή σε πιο εξειδικευμένες μορφές τουρισμού παράλληλα με το μαζική μορφή του που να επικεντρώνεται ειδολογικά και περιφερειακά και να απευθύνεται σε ένα άλλο είδος τουρίστα πιο απαιτητικό και με άλλο εισοδηματικό και παιδευτικό επίπεδο. 19

Στην Ελλάδα, η πρώτη αναφορά για την ανάγκη ανάπτυξης διαφορετικών μορφών τουρισμού σε όλη την επικράτεια, απαντά στους στόχους του ΕΟΤ (Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού) το 1993. Πιο συγκεκριμένα, εκεί γίνεται λόγος για συνεδριακό, αγροτουρισμό, αθλητικό, ιαματικό, φυσιολατρικό, γυμνιστικό και πολιτιστικό (Λύρατζης Κ. 2010). Για την Ελλάδα ο πολιτισμός της είναι ένας πολύ μεγάλος τομέας. Πρόκειται για ένα μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα το μπορεί να οδηγήσει σε ανάπτυξη. Η Ελλάδα έχει να επιδείξει πολιτιστικές εστίες που αφορούν την κινητή κληρονομιά της (πανηγύρια, ήθη, έθιμα) και την ακίνητη (μουσεία, αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία, πολιτιστικοί σύλλογοι, κάστρα, τζαμιά, γεφύρια, παραδοσιακοί οικισμοί, παραδοσιακές τέχνες και τεχνικές όπως είναι η κατασκευή των υφαντών, των χειροποίητων ασημένιων κοσμημάτων, των γλυκών του κουταλιού κ.λ.π.) Η επαρκής αξιοποίηση του πολιτιστικού προϊόντος μπορεί να αποτελέσει πηγή για την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα. Η αλληλένδετη σχέση του τουρισμού και του πολιτισμού μπορεί να αποτελέσει τη «βαριά βιομηχανία» της Ελλάδας. Ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να συμβάλλει στον εκσυγχρονισμό και στην αναδιάρθρωση της τουριστικής αγοράς. Μέσα από μια εκσυγχρονιστική διαδικασία αναδιάρθρωσης ο τουρισμός στην Ελλάδα μπορεί να αναπτυχθεί σε μια φιλοσοφία προβολής και αξιοποίησης του πολιτιστικού προϊόντος. Μπορεί επίσης να συμβάλλει: 1. Στην καταπολέμηση της ανεργίας 2. Στην ενίσχυση της γυναικείας απασχόλησης και επιχειρηματικότητας 3. Στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση προγραμμάτων που στόχο έχουν την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και την προβολή του εγχώριου πολιτιστικού προϊόντος. Στη συνέχεια παρουσιάζονται ενδεικτικά προγράμματα του Υπουργείου Πολιτισμού που έχουν ως σκοπό την προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών πόρων και κατ επέκταση την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού. Πρόγραμμα «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» Το πρόγραμμα "ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ" είχε ως στόχο στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανάπτυξη του σύγχρονου πολιτισμού και την ανάπτυξη του τομέα του πολιτισμού στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Σ αυτά τα πλαίσια παρέχει και την ανάλογη τεχνική βοήθεια. Μέσω του προγράμματος επιχειρείται να συνδεθεί ο τομέας του πολιτισμού με άλλους τομείς καθώς και η ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη τόσο στους όρους προσφοράς, όσο και στη ζήτηση πολιστιστικών αγαθών και υπηρεσιών, λαμβανομένων υπ' όψη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και αναγκών. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Πολιτισμός" ήταν ένα από τα 24 Προγράμματα του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (2000-2006) για την Ελλάδα και στοχεύει μέσα από μια σειρά μέτρων και ενεργειών στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανάδειξη του σύγχρονου πολιτισμού. Οι σχετικές δραστηριότητες αφορούσαν στην αναβάθμιση της υφιστάμενης και τη δημιουργία νέας υποδομής μουσείων, τη βελτίωση των προσφερόμενων σ' αυτά υπηρεσιών, την προστασία και την ανάδειξη μνημείων, συνόλων και αρχαιολογικών χώρων, την ανάπτυξη σύγχρονου πολιτισμού, την ολοκλήρωση μητροπολιτικών συνεδριακών και πολιτιστικών κέντρων. Κόμβος ΟΔΥΣΣΕΥΣ Ο κόμβος ΟΔΥΣΣΕΥΣ αποτελεί μία πύλη του ελληνικού πολιτισμού στο διαδίκτυο όπου παρουσιάζονται τα μουσεία, οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μνημεία της χώρας. Ο κόμβος δίνει 20