ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΤΡΟΦΙΜΑ Ως βιολογικά τρόφιμα χαρακτηρίζονται τα τρόφιμα που προκύπτουν από ένα ειδικό είδος παραγωγής, τη βιολογική παραγωγή. Η βιολογική παραγωγή αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης και παραγωγής τροφίμων, το οποίο όχι μόνο εφαρμόζει πρότυπα υψηλού επιπέδου στην καλλιέργεια φυτικών οργανισμών και την εκτροφή ζώων, αλλά επιπλέον συνεισφέρει στην προστασία του περιβάλλοντος, μέσω αποφυγής της ρύπανσής του, μέσω διατήρησης των φυσικών πόρων, αλλά και μέσω εξασφάλισης της βιοποικιλότητας του οικοσυστήματος. Η ανάγκη για την παραγωγή βιολογικών τροφίμων προέκυψε ως απόρροια των σύγχρονων μεθόδων παραγωγής, οι οποίες πιθανολογείται ότι μπορεί να ενέχουν κινδύνους για την υγεία του καταναλωτή αλλά και για το περιβάλλον. Συγκεκριμένα, οι σύγχρονες μέθοδοι παραγωγής στη γεωργία και την κτηνοτροφία περιλαμβάνουν την ευρεία και εκτεταμένη χρήση διαφόρων χημικών ουσιών, δηλαδή χημικών λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και ζιζανιοκτόνων κατά την καλλιέργεια φυτών και ορμονών κατά την εκτροφή ζώων που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο, με στόχο τη βελτιστοποίηση της παραγωγής και την προστασία των φυτών και των ζώων αυτών από μικροοργανισμούς και ασθένειες. Ωστόσο, κάποιες από τις ουσίες αυτές έχουν κατά καιρούς κατηγορηθεί για ανεπιθύμητες επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου, στο περιβάλλον αλλά και στη θρεπτική αξία των παραγόμενων τροφίμων. Ως προς την υγεία του ανθρώπου, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα νιτρικά άλατα, των οποίων η αυξημένη πρόσληψη έχει συσχετιστεί με την εμφάνιση κάποιων μορφών καρκίνου, όπως ο καρκίνος του στομάχου, καθώς και τα υπολείμματα κάποιων εντομοκτόνων, αυξητικών ορμονών και ζιζανιοκτόνων, τα οποία έχουν βρεθεί να είναι τοξικά για τον άνθρωπο σε υψηλές ποσότητες. Μάλιστα, οι ουσίες αυτές μολύνουν σε μεγάλο βαθμό το έδαφος και τα υπόγεια ύδατα, υποβαθμίζοντας το περιβάλλον και προσβάλλοντας με αυτό τον τρόπο την τροφική αλυσίδα σε πολλά επίπεδα, καταλήγοντας στον άνθρωπο. Ως προς τη θρεπτική αξία των τροφίμων, η τεχνητή τους προστασία (π.χ. χρήση φυτοφαρμάκων, καλλιέργεια σε χώρους με ελεγχόμενες συνθήκες ηλιοφάνειας και θερμοκρασίας, κλπ.) θεωρείται ότι οδηγεί στη διατροφική τους υποβάθμιση, μέσω της μειωμένης παραγωγής συστατικών τα οποία αποτελούν φυσική προστασία έναντι απειλών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στους φυτικούς οργανισμούς αποτελούν οι πολυφαινόλες, συστατικά με ισχυρές αντιμικροβιακές και
αντιοξειδωτικές ιδιότητες, οι οποίες παράγονται από τα φυτά σε απάντηση απειλητικών εξωτερικών ερεθισμάτων, για παράδειγμα αντίξοων καιρικών συνθηκών, παθογόνων μικροοργανισμών ή ζιζανίων και αποσκοπούν στην προστασία τους από αυτά. Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάστηκε η ανάγκη για εύρεση εναλλακτικών τρόπων καλλιέργειας τροφίμων ή εκτροφής ζώων, με στόχο την παραγωγή τροφίμων υψηλής θρεπτικής αξίας, αλλά και την προστασία του καταναλωτή από τις προαναφερθείσες χημικές ουσίες, οι οποίες, μετά τη χρήση τους, παραμένουν ως υπολείμματα στην επιφάνεια των τροφίμων ή απορροφώνται σε κάποιο βαθμό στη σάρκα τους, και καταλήγουν στο ανθρώπινο σώμα κατά την κατανάλωση των τροφίμων αυτών. Ο όρος βιολογικά προϊόντα ή τρόφιμα αναφέρεται σε τρόφιμα που προκύπτουν μέσα από μεθόδους και διαδικασίες βιολογικής ή οργανικής παραγωγής και τα οποία παράγονται σύμφωνα με τις απαιτήσεις των σχετικών Ευρωπαϊκών Κανονισμών. Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία που διέπει τα βιολογικά τρόφιμα είναι εξαιρετικά αυστηρή και στοχεύει στην πλήρη τήρηση των προδιαγραφών των βιολογικών καλλιεργειών, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η πιστοποίηση των παραγόμενων από αυτήν προϊόντων, αλλά και η ασφάλεια του καταναλωτή. Σύμφωνα με την παραπάνω νομοθεσία, τα βιολογικά προϊόντα προκύπτουν από καλλιέργεια ή εκτροφή, κατά την οποία απαγορεύεται αυστηρά η χρήση κάθε χημικού φυτοφάρμακου, λιπάσματος και ορμόνης. Αυτή η μορφή βιολογικής παραγωγής γεωργίας ή κτηνοτροφίας στηρίζεται σε φυσικές και όχι χημικές διεργασίες, και στην αποφυγή της χρήσης χημικών ή άλλων προστατευτικών προϊόντων, που συνήθως χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση ασθενειών και μικροοργανισμών στη συμβατική παραγωγή. Αξίζει να αναφερθεί ότι η πιστοποίηση των βιολογικών προϊόντων ελέγχεται αυστηρά από ανεξάρτητους οργανισμούς, έτσι ώστε οι καταναλωτές να μπορούν να αναγνωρίσουν εύκολα αλλά και να τα εμπιστευτούν. Πιο συγκεκριμένα, από την 1η Ιουλίου 2010 όλα τα βιολογικά τρόφιμα και προϊόντα αυτών φέρουν επίσημο λογότυπο, το οποίο φαίνεται στη διαφάνεια και αποτελεί συνδυασμό του λογότυπου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της εικόνας ενός φύλλου, το οποίο συμβολίζει τη βιολογική παραγωγή. Λογότυπο βιολογικών τροφίμων Για τα σύνθετα προϊόντα διατροφής, δηλαδή αυτά που αποτελούνται από πολλά επιμέρους τρόφιμα και συστατικά, η σήμανσή τους ως βιολογικά προϋποθέτει την προέλευση ενός μεγάλου
ποσοστού των συστατικών τους από βιολογική καλλιέργεια ή εκτροφή. Πιο συγκεκριμένα ένα προϊόν χαρακτηρίζεται ως «100% βιολογικό» όταν όλα τα περιεχόμενα συστατικά του προέρχονται από βιολογική παραγωγή, ως «βιολογικό» όταν τουλάχιστον το 95% των συστατικών του προέρχονται από βιολογική παραγωγή και ως «φτιαγμένο από βιολογικά συστατικά» όταν τουλάχιστον το 70% των συστατικών του προέρχονται από βιολογική παραγωγή. Να σημειωθεί επίσης ότι φράσεις όπως φυσικό προϊόν, ελευθέρας βοσκής ή χωρίς ορμόνες, οι οποίες συχνά συναντώνται στις συσκευασίες ειδών διατροφής, δεν συνεπάγονται ότι τα προϊόντα αυτά είναι βιολογικά. Στις μέρες μας, η Αυστραλία είναι η ήπειρος με τη μεγαλύτερη βιολογική παραγωγή, με το ποσοστό βιολογικά καλλιεργούμενων εκτάσεων επί της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασής της να ανέρχεται στο 45%, ενώ ακολουθεί η Λατινική Αμερική με το αντίστοιχο ποσοστό να ανέρχεται στο 25%. Η καλλιεργούμενη με βιολογικά προϊόντα έκταση γης στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι από το 2002 μέχρι σήμερα έχει ουσιαστικά διπλασιαστεί, καλύπτοντας σήμερα περίπου 100 εκατομμύρια στρέμματα γης, έκταση που αντιπροσωπεύει περίπου το 5,5% της συνολικής καλλιεργούμενης ευρωπαϊκής γης. Η χώρα της Ευρώπης με το μεγαλύτερο ποσοστό καλλιεργούμενης με βιολογικά προϊόντα έκτασης επί του συνόλου γης είναι η Αυστρία, ακολουθούμενη από τη Σουηδία και την Εσθονία. Αντιστοίχως, ως προς την απόλυτη έκταση καλλιεργούμενης με βιολογικά προϊόντα έκτασης γης, τη μεγαλύτερη έκταση κατέχει η Ισπανία, ακολουθούμενη από την Ιταλία και τη Γερμανία. Ως προς το είδος των βιολογικών προϊόντων που παράγονται στην Ευρώπη σε μεγαλύτερη ποσότητα, σύμφωνα με δεδομένα του 2013, οι ελιές κατέχουν την πρώτη θέση στην Ευρωπαϊκή βιολογική παραγωγή και ακολούθως τα φρούτα, με κυριότερο το σταφύλι, και οι ξηροί καρποί. Τα αντίστοιχα δεδομένα για τη βιολογική εκτροφή ζώων είναι ελλιπή, ωστόσο σύμφωνα με εκτιμήσεις για το 2011, το μεγαλύτερο ποσοστό αυτής στην Ευρωπαϊκή Ένωση αφορά την εκτροφή αιγοπροβάτων, βοοειδών και πουλερικών. Σύμφωνα με αντίστοιχα δεδομένα για την Ελλάδα, η οποία εκτιμάται ότι κατέχει την 7η θέση μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών στη βιολογική παραγωγή, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με βιολογικές καλλιέργειες στο σύνολο της χώρας υπολογίζεται ότι ανέρχονται περίπου σε 3 εκατομμύρια στρέμματα γης, έκταση που αντιπροσωπεύει το 4% της συνολικής καλλιεργήσιμης γης και των βοσκότοπων της χώρας. Χωροταξικά η μεγαλύτερη παραγωγή εντοπίζεται στη Δυτική Ελλάδα, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία
και την Πελοπόννησο, ενώ οι σημαντικότερες καλλιέργειες είναι αυτές της ελιάς, των σιτηρών ή δημητριακών και των σανοδοτικών φυτών, δηλαδή φυτών που αποσκοπούν στην παραγωγή σανού για την εκτροφή των ζώων. Ως προς τη βιολογική κτηνοτροφία, η έκτασή της στην Ελλάδα είναι σαφώς μικρότερη της βιολογικής γεωργίας, ωστόσο υπάρχει μια σταδιακή αύξηση στην εκτροφή βιολογικών ζώων, κυρίως αιγοπροβάτων, βοοειδών, χοίρων και πουλερικών και σε μικρότερο βαθμό μελισσών, κατά τα τελευταία έτη. Παρά το γεγονός ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στην καλλιέργεια των φυτών και την εκτροφή των ζώων ανάμεσα στη συμβατική και τη βιολογική παραγωγή έχουν σημαντικές διαφορές, η υπεροχή των βιολογικών προϊόντων, έναντι των συμβατικών, ως προς τη θρεπτική τους αξία ή ως προς τα οφέλη τους στην υγεία βρίσκεται ακόμα υπό διερεύνηση. Ως προς τη θρεπτική τους αξία, σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατης ανασκόπησης, η οποία συμπεριέλαβε όλες τις υπάρχουσες αξιόπιστες μελέτες σύγκρισης συμβατικών και βιολογικών προϊόντων, διαφορές έχουν εντοπισθεί ως προς το άζωτο, με τα βιολογικά να έχουν μικρότερη περιεκτικότητα, και το φώσφορο, με τα βιολογικά να έχουν μεγαλύτερη περιεκτικότητα, αντιστοίχως, σε σχέση με τα συμβατικά. Ως προς την περιεκτικότητα σε άλλα απαραίτητα μικροθρεπτικά συστατικά της δίαιτας, μεταξύ αυτών βιταμίνες, μέταλλα και αντιοξειδωτικά συστατικά, όπως η βιταμίνη C, οι πολυφαινόλες, το μαγνήσιο, το ασβέστιο, το κάλιο, ο ψευδάργυρος και ο χαλκός, αυτή έχει βρεθεί παρόμοια μεταξύ των δύο κατηγοριών τροφίμων. Αντίστοιχες συγκρίσεις ανάμεσα σε συμβατικά και βιολογικά εκτρεφόμενα ζώα δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα, λόγω έλλειψης επαρκών δεδομένων, ωστόσο ως προς την περιεκτικότητά τους σε λίπος, χωρίς να προσδιορίζεται το είδος του, δεν έχει παρατηρηθεί σημαντική διαφορά. Συνεπώς, με βάση τα υπάρχοντα βιβλιογραφικά δεδομένα δεν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι τα βιολογικά τρόφιμα υπερέχουν διατροφικά έναντι των συμβατικών τροφίμων, και οι μικρές διαφορές που προαναφέρθηκαν θεωρείται ότι σχετίζονται με τις διαφορετικές μεθόδους παραγωγής τους. Αντιστοίχως, ως προς την υπεροχή τους στην προαγωγή και διατήρηση της υγείας σε σχέση με τα συμβατικά τρόφιμα, τα υπάρχοντα δεδομένα δεν αναδεικνύουν κάτι τέτοιο, με εξαίρεση ίσως τον προστατευτικό ρόλο της κατανάλωσης βιολογικού γάλακτος στην εμφάνιση εκζέματος σε βρέφη, κάτι που ωστόσο υποστηρίζεται από λίγες μόνο μελέτες. Μάλιστα μελέτες που συνέκριναν την επίδραση της κατανάλωσης συμβατικών και βιολογικών τροφίμων στα επίπεδα λιπιδίων του αίματος, στο μεταβολισμό της
γλυκόζης, σε δείκτες φλεγμονής αλλά και σε δείκτες οξειδωτικού στρες δεν ανέδειξαν κάποιο ξεκάθαρο όφελος των βιολογικών τροφίμων. Δεδομένου ότι η ραγδαία αύξηση στη ζήτηση βιολογικών προϊόντων από τους κατοίκους των ανεπτυγμένων χωρών τα τελευταία χρόνια απορρέει από την πεποίθηση των καταναλωτών ότι τα βιολογικά προϊόντα είναι πιο υγιεινά και ενδεχομένως να έχουν περισσότερα οφέλη για την υγεία σε σχέση με τα συμβατικά, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η υπεροχή τους αυτή δεν έχει έως τώρα αποδειχθεί. Συνολικά λοιπόν, τα βιολογικά προϊόντα δεν φαίνεται, τουλάχιστον σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα, να καλύπτουν όλες τις ανάγκες που οδήγησαν στην παραγωγή τους, με εξαίρεση ίσως την προστασία του περιβάλλοντος από τις χημικές επιμολύνσεις της συμβατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας. Παρόλα αυτά, δεδομένου ότι δεν ενέχουν κάποιον προφανή κίνδυνο για την υγεία του καταναλωτή και ότι συμβάλλουν τόσο στην προστασία του περιβάλλοντος όσο και στην οικονομική ενίσχυση των μικρών παραγωγών ανά τον κόσμο, εξακολουθούν να επιλέγονται ολοένα και περισσότερο από ανθρώπους, οι οποίοι αναζητούν φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα, που παράγονται με φυσικές διεργασίες. Βιβλιογραφία http://www.fao.org/organicag/oa-faq/oa-faq5/en/ http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/el/txt/html/?uri=uriserv:f86000&qid=1454944508862&from=en http://europa.eu/rapid/press-release_ip-12-706_el.htm