Το ξύπνημα και ηο ηαξίδι: νεαπέρ ηπωίδερ ηαξιδεύοςν ζε αναζήηηζη ηηρ ηαςηόηηηαρ. νθία Χαηδεδεκεηξίνπ-Παξάζρνπ, Σδίλα Καινγήξνπ

Το ξύπνημα και ηο ηαξίδι: νεαπέρ ηπωίδερ ηαξιδεύοςν ζε αναζήηηζη ηηρ ηαςηόηηηαρ νθία Χαηδεδεκεηξίνπ-Παξάζρνπ, Σδίλα Καινγήξνπ Ζ απνδεκία ζε μέλε γε εκθαλίζηεθε σο ινγνηερληθό κόξθσκα ηαπηόρξνλα κε ηελ εκθάληζε ηνπ ίδηνπ ηνπ ινγνηερληθνύ θαηλνκέλνπ, όπσο αζθαιώο θαηαδεηθλύεη ην αθεηεξηαθό θείκελν ηεο Οκεξηθήο Οδύζζεηαο. Από ηελ πξώηε αηζζεηηθή ηεο εκθάληζε θαη γηα δηάζηεκα πνιιώλ αηώλσλ, ε απνκάθξπλζε από ην γελέζιην ηόπν θαη ε ζπλαθόινπζε κεηεγθαηάζηαζε λνεκαηνδνηήζεθε σο επώδπλε ζηέξεζε ηεο παηξηδηθήο γεο, ηελ νπνία ν ινγνηερληθόο ήξσαο βηώλεη ηπξαλληθά κέζα από ηε δηαξθή ζύγθξηζε ηνπ μέλνπ ηόπνπ κε ηνλ δηθό ηνπ. Ζ αδηακθηζβήηεηε ππεξνρή ηνπ γελέζιηνπ ηόπνπ εγθαζηδξύεη ζηελ ςπρή ηνπ μεληηεκέλνπ ηνλ βαζαληζηηθό πόζν ηεο επηζηξνθήο, ςπρηθή θαηάζηαζε ηελ νπνία κνλαδηθά απέδσζε ε ειιεληθή γιώζζα κε ηνλ όξν «λνζηαιγία». Ζ ειιεληθή ινγνηερλία ηεο απνδεκίαο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηεξίρζεθε σο επί ην πιείζηνλ ζηελ έλλνηα ησλ γεσγξαθηθώλ νξίσλ, ησλ ζπλόξσλ, ε δηάβαζε ησλ νπνίσλ ζεκαηνδνηνύζε ην πέξαζκα ζε έλαλ άιιν θόζκν, άγλσζην θαη δηαθνξεηηθό, θάπνηε αθηιόμελν θαη ερζξηθό. ηα έξγα απηά ε κνλαδηθόηεηα ηεο ειιεληθήο ηζαγέλεηαο, απηό ην νπνίν απνδόζεθε σο «ειιεληθόηεηα», αληηπαξαβιήζεθε κε ηελ «επξσπατθόηεηα» θαη ηελ παγθνζκηόηεηα, πνπ αληίζηνηρα πξνβιήζεθαλ σο απεηιεηηθνί αληίπαινη. ήκεξα, σζηόζν, επνρή θαηά ηελ νπνία ε ίδηα ε έλλνηα ησλ ζπλόξσλ έρεη ακεηάθιεηα ηξσζεί θαη ην παξαδνζηαθό δίπνιν παηξίδα-μεληηηά (πην ζηελά: ειιεληθόηεηα-επξσπατθόηεηα) έρεη πξν πνιινύ μεπεξαζηεί, νη ζπγγξαθείο δηακνξθώλνπλ ηηο ηαπηόηεηεο κηαο ζεηξάο κπζνπιαζηηθώλ εξώσλ νη νπνίνη ηαμηδεύνπλ, κεηαθηλνύληαη θαη ππεξβαίλνπλ κε ραξαθηεξηζηηθή επθνιία ηα ζύλνξα ηεο παηξίδαο ηνπο, απέρνληαο βεβαίσο πνιύ από ηελ παξαδνζηαθή εηθόλα ηνπ Έιιελα κεηαλάζηε/μεληηεκέλνπ. Ζ απνδεκία ζε μέλε γε δελ ζπλνδεύεηαη αλαγθαζηηθά από αηζζήκαηα μεξηδσκνύ θαη παηξηδηθήο ζηέξεζεο, αιιά είλαη κηα κάιινλ ζπλεζηζκέλε δηαδηθαζία κέζα ζ έλαλ πιαλήηε πνιύρξσκν θαη παγθνζκηνπνηεκέλν πνπ επλνεί ηηο κεηαηρκηαθέο θαηαζηάζεηο θαη ηηο πνηθίιεο κείμεηο εζλνηήησλ, θπιώλ, γισζζώλ θαη πνιηηηζκώλ. Ζ θνζκνπνιίηηθε ηάζε ησλ ζύγρξνλσλ έξγσλ δηαθέξεη ξηδηθά από εθείλε κε ηελ νπνία ηξνθνδόηεζαλ ηελ πεδνγξαθία νη θνζκνπνιίηεο ινγνηέρλεο ηεο ιεγόκελεο γεληάο ηνπ 30, νη νπνίνη, έρνληαο σο επίθεληξν ηνλ Έιιελα, παξνπζίαδαλ κέζα από κηα κπζνπνηεηηθή δηόγθσζε, σο ζπάληα θαη κνλαδηθή εκπεηξία ηε δηακνλή ηνπ ζην εμσηεξηθό θαη ηελ νηθείσζή ηνπ κε ηελ επξσπατθή θνπιηνύξα. πάδνληαο ηα ζύλνξα ηεο θιεηζηήο ή θαη επαξρηώηηθεο ειιεληθήο θνηλσλίαο, νη κεζνπνιεκηθνί ήξσεο ζηε ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία άλδξεο βηώλνπλ ξηδηθά δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο ζηηο επξσπατθέο κεγαινππόιεηο. Αληίζεηα, νη ζύγρξνλνη ραξαθηήξεο, θνζκνπνιίηεο θαη παγθνζκηνπνηεκέλνη εμ απαιώλ νλύρσλ, γλσξίδνπλ πνιύ θαιά όηη ε δσή ζην εμσηεξηθό, έρνληαο πξν πνιινύ απσιέζεη ηελ ειεθηξηθή ζαγήλε ηεο θαη ηελ εμηδαληθεπηηθή ηεο αίγιε, ζπληίζεηαη 1

από αληηζέζεηο, αληηθάζεηο, εηεξόηεηεο, πνιπθσληθέο δώλεο επαθήο κε ηνλ ππόινηπν θόζκν. Ζ δηεύξπλζε ησλ γεσγξαθηθώλ νξίσλ, ε δηάβαζε ησλ πάζεο θύζεσο ζπλόξσλ, ν ζπγθξεηηζκόο θαη ε πβξηδηθόηεηα απνηεινύλ αλακθίβνια θύξηα ζεκαηηθά θαη κνξθνινγηθά γλσξίζκαηα ηεο ζύγρξνλεο κπζηζηνξηνγξαθίαο. Οη ζύγρξνλνη πεδνγξάθνη, εζηηάδνπλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζηελ αλάδεημε ηεο δηαθνξεηηθόηεηαο, ηεο ξηδηθήο εηεξόηεηαο ησλ αλζξώπσλ θαζώο θαη ζηε ζύγθιηζε αλζξώπσλ από δηαθνξεηηθνύο γεσγξαθηθνύο, εζλνηηθνύο θαη πνιηηηζκηθνύο ρώξνπο. 1 Ζ έκθαζε πιένλ κεηαηνπίδεηαη ζηελ απνηύπσζε θαη αλάδεημε ησλ εζηθώλ, ςπρνινγηθώλ, πνιηηηζκηθώλ θαη θνηλσληθώλ παξακέηξσλ πνπ επηηξέπνπλ ηελ αλάδπζε λέσλ ηαπηνηήησλ κέζα ζην ξεπζηό θαη ξαγδαία κεηαιιαζζόκελν ζύγρξνλν θόζκν ή, εηδηθόηεξα, κέζα ζηε Βαβέι ηεο ελσκέλεο Δπξώπεο. Μηα ελδηαθέξνπζα εθδνρή ηεο απνδεκίαο είλαη απηή πνπ αθνξά ηε κεζνξηαθή δηάβαζε ηνπ λεαξνύ ήξσα, ηελ νπνία επίζεο ζπλαληνύκε γηα πξώηε θνξά ζηελ νκεξηθή Σειεκάρεηα. Από ηελ ώξα πνπ ν λεαξόο Σειέκαρνο απνθαζίδεη λα ηαμηδέςεη έμσ από ηα ζύλνξα ηεο παηξίδαο ηνπ Ηζάθεο γηα λα αλαδεηήζεη θαη λα βξεη απαληήζεηο ζηα ελαγώληα εξσηήκαηά ηνπ, ε λεαληθή αθύπληζε θαη ην ηαμίδη ζπλδέζεθαλ αλαπόδξαζηα κέζα ζηε ινγνηερλία. Ζ επξσπατθή θαη ε παγθόζκηα ινγνηερλία καο έδσζαλ πνιιά έξγα ζηα νπνία ζεκαηηθόο ππξήλαο είλαη ην πέξαλ ησλ παηξηδηθώλ νξίσλ ηαμίδη ηνπ λεαξνύ ήξσα. ε πνιιέο πεξηπηώζεηο, ην κνηίβν ηνπ ηαμηδηνύ εκπεξηέρεηαη ζην γλσζηό (θαη ηδηαίηεξα δεκνθηιέο θαηά ηνλ 19 ν αη.) είδνο ηνπ bildungsroman, 2 δειαδή ηνπ κπζηζηνξήκαηνο καζεηείαο θαη εμέιημεο, θαηέρνληαο θνκβηθή ζέζε ζηελ απεηθόληζε ηεο εμειηθηηθήο πνξείαο ηνπ θεληξηθνύ ήξσα. Σα αληίζηνηρα κπζηζηνξήκαηα κε θεληξηθή εξσίδα κηα λέα γπλαίθα αλήθνπλ ζην ινγνηερληθό είδνο ην νπνίν έρεη απνδνζεί κε ηνλ όξν «fiction of female development» 3, δειαδή κπζηζηόξεκα γπλαηθείαο αλάπηπμεο. Σα κπζηζηνξήκαηα απηά ζεσξνύληαη παξαιιαγή ηνπ bildungsroman, θαη ζπλήζσο απεηθνλίδνπλ ηελ εμειηθηηθή πνξεία κηαο γπλαηθείαο κνξθήο πξνο κηα θαηάζηαζε απηνγλσζίαο θαη 1 Γηα ηε ζύγρξνλε ειιεληθή πεδνγξαθία ηεο κεηαλάζηεπζεο βι. Venetia Balta, Problèmes d'identité dans la prose grecque contemporaine de la migration, Paris: L Harmattan 1998. 2 Γηα ην ινγνηερληθό είδνο ηνπ bildungsroman βι. ελδεηθηηθά, ηελ θιαζηθή κειέηε ηνπ Μ. Μ. Bakhtin, The bildungsroman and its significance in the history of realism (Towards a historical typology of the novel), ζηνλ ηόκν M. M. Bakhtin, Speech Genres and Other Essays, ed. by C. Emerson and M. Holquist, translated by V. W. Mc Gee, Austin: University of Texas Press 1986, ζζ. 10-58. Βι. επίζεο, Φξαγθίζθε Ακπαηδνπνύινπ, Ζ Γξαθή θαη ε Βάζαλνο. Εεηήκαηα ινγνηερληθήο αλαπαξάζηαζεο, Αζήλα: Παηάθεο 2000, ζζ. 60-75. 3 Βι. ζρεηηθά The Voyage In. Fictions of Female Development, edited by E. Abel, M. Hirsch and E. Langland. Hanover and London: Published for Dartmouth College by University Press of New England 1983. Δπίζεο, Nancy Miller, The Heroine s Text: Readings in the French and English Novel. New York: Columbia University Press 1980. Βι. επίζεο, ην άξζξν ηεο Μ. Αλαζηαζνπνύινπ, «Ζ αλαδήηεζε ηαπηόηεηαο ζην Ζ αθύπληζε ηεο Kate Chopin θαη ην Ζ Μεγάιε Πξάζηλε ηεο Δπγελίαο Φαθίλνπ», πεξ. ύγθξηζε, η. 2-3,Ννέκβξεο 1991, ζζ. 3-19. 2

σξηκόηεηαο κπζηζηνξήκαηα όπσο ην The Voyage Out (1915) ηεο Virginia Woolf 4 ή ην The Awakening (1899) ηεο Kate Chopin ζεσξνύληαη αληηπξνζσπεπηηθά παξαδείγκαηα ηνπ είδνπο. Σα κπζηζηνξήκαηα γπλαηθείαο αλάπηπμεο ηνπ 19 νπ αηώλα ραξαθηεξίδνληαη είηε από επθνξηθή πινθή πνπ θαηαιήγεη ζην γάκν ηεο εξσίδαο (Jane Eyre 1847, ηεο Ch. Brondë) είηε από δπζθνξηθή πινθή πνπ θαηαιήγεη ζην ζάλαην ηεο εξσίδαο (The Mill on the Floss, 1860, ηεο George Eliot). ε θάζε πεξίπησζε, ε κόλε απόιπηε θαη αλαγλσξίζηκε αξρή γηα ηελ νξγάλσζε θαη λνεκαηνδόηεζε ηεο αθεγνύκελεο ηζηνξίαο είλαη ε (αλα)δηακόξθσζε ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηεο εξσίδαο. Σν ζύγρξνλν κπζηζηόξεκα γπλαηθείαο αλάπηπμεο εγγξάθεηαη ζ έλα θνηλσληθό πιαίζην ζύκθσλα κε ην νπνίν νη παξαδνζηαθνί ξόινη ηνπ γάκνπ θαη ηεο κεηξόηεηαο δελ ζεσξνύληαη επαξθείο γηα ηελ πξνζσπηθή νινθιήξσζε ηεο γπλαίθαο. ηνλ αληίπνδα ηνπ παξαδνζηαθνύ ξόινπ, ε δηάξξεμε ησλ αζθπθηηθώλ νηθνγελεηαθώλ πιαηζίσλ κέζσ ηνπ ηαμηδηνύ, ε αλακέηξεζε κε ηνλ εαπηό κέζα ζην άγλσζην πεξηβάιινλ ηνπ λένπ ηόπνπ, νη θάζε ινγήο ζπλαηζζεκαηηθέο εκπεηξίεο πνπ απνθηώληαη από ηελ επαθή κε ην δηαθνξεηηθό, κεηακνξθώλνπλ ηε λεαξή εξσίδα από άβνπιε θαη ζπλαηζζεκαηηθά αλώξηκε ύπαξμε ζε κηα γπλαίθα ε νπνία έρεη ραξηνγξαθήζεη ηελ πξνζσπηθή ηεο πνξεία ζηε δσή. ηα ζύγρξνλα δείγκαηα ηνπ είδνπο ην αθεγεκαηηθό θιείζηκν (closure) δελ παξνπζηάδεη ηελ απνιπηόηεηα πνπ εκπεξηέρεηαη ζην δίπνιν γάκνο/ζάλαηνο. Σν ηέινο ηεο αθήγεζεο βξίζθεη ηελ εξσίδα αλνηρηή ζηηο πξνθιήζεηο ηνπ αύξην, ζ έλα λέν μεθίλεκα γηα απηνθαζνξηζκό ηεο ηαπηόηεηάο ηεο. Σα ηέζζεξα κπζηζηνξήκαηα ηα νπνία εμεηάδνληαη ζηε ζπλέρεηα, γξακκέλα όια από γπλαίθεο Διιελίδεο πεδνγξάθνπο, λνεκαηνδνηνύληαη από ηελ έλλνηα ηνπ ηαμηδηνύ, ηεο δηάβαζεο ησλ ζπλόξσλ θαη ηεο κεηέπεηηα δσήο «ελ ηε μέλε». Οη εξσίδεο ησλ έξγσλ βηώλνπλ κηα νξηαθή εκπεηξία κεζνξηαθήο δηάβαζεο 5 πνπ ηνπο δίλεη ηε δπλαηόηεηα λα δηακνξθώζνπλ ή λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηελ ηαπηόηεηά ηνπο κέζα ζ έλα ξεπζηό πνιππνιηηηζκηθό ηνπίν. Σα ζπγθεθξηκέλα έξγα κπνξνύλ λα ζεσξεζνύλ ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ηεο θεληξόθπγεο ηάζεο, 6 ε νπνία αλαπηύζζεηαη ζηελ ειιεληθή πεδνγξαθία από ηε δεθαεηία ηνπ 80, θαζώο πνιιά κπζηζηνξήκαηα δηαδξακαηίδνληαη ελ κέξεη εθηόο Διιάδαο, ελώ ην ζηνηρείν ηνπ ηαμηδηνύ ή ηεο πεξηπιάλεζεο θπξηαξρεί. Πξόθεηηαη γηα ηα κπζηζηνξήκαηα: Ο ρνξόο ηεο δσήο (Παηάθεο 1998) ηεο Εσξδ αξή, Σα ρξόληα ηξέρνληαο (Παηάθεο 1999) ηεο Σνύιαο Σίγθα, Σν Μαγείν (Δζηία 1999) ηεο Γήκεηξαο Κνιηάθνπ θαη ην Αθξηθαληθό εκεξνιόγην (Παηάθεο 2008) ηεο ώηεο Σξηαληαθύιινπ. 4 Ζ δπζθνξηθή ηξνπή ηεο πινθήο ζην ζπγθεθξηκέλν κπζηζηόξεκα θαζώο θαη ην απνθαζηζηηθήο ζεκαζίαο ηαμίδη ηεο εξσίδαο ζηελ εμσηηθή Ν. Ακεξηθή είλαη ζηνηρεία πνπ ζπκίδνπλ ην Αθξηθαληθό Ζκεξνιόγην ηεο. Σξηαληαθύιινπ. Γηα ην κπζηζηόξεκα ηεο V. Woolf βι. The Voyage In, ό.π., ζζ. 3-4. 5 Βι. ζρεηηθά ηνλ ηόκν Α. ππξνπνύινπ - Θ. Σζηκπνύθε (επηκ.), ό.π. θαη εηδηθόηεξα ηε κειέηε ηνπ Β. Λακπξόπνπινπ, «Μεζνξηαθή ινγνηερλία θαη θξηηηθή», ζζ. 57-68. 6 Βι. Γεκήηξεο Σδηόβαο, «Σν επξσπατθό ίλδαικα θαη ν θιεηζηόο ηόπνο: θεληξόθπγεο θαη θεληξνκόιεο ηάζεηο ζην ειιεληθό κπζηζηόξεκα», ζηνλ ηόκν Α. ππξνπνύινπ - Θ. Σζηκπνύθε, (επηκ.), ό.π., ζζ. 89-90. 3

ην Υνξό ηεο δσήο εξσίδα είλαη ε εηθνζάρξνλε Χξηζηίλα, ε νπνία ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1947 επηβηβάδεηαη ζην πινίν «Κνξηλζία» κε πξννξηζκό ηε Μαζζαιία ηεο Γαιιίαο. ηε δνθεξή θαη αλειεύζεξε απηή επνρή γηα ηελ Διιάδα είλαη από ηνπο ιίγνπο ηπρεξνύο πνπ εμαζθάιηζαλ ην πνιππόζεην δηαβαηήξην γηα ηελ ειεπζεξία. Φηάλεη ζην κεηαπνιεκηθό θξύν θαη πεηλαζκέλν Παξίζη, 7 απνθαζηζκέλε «λα αξπάμεη ηνλ ηαύξν από ηα θέξαηα» (ζ. 21) θαη λα πξαγκαηνπνηήζεη ην κεγάιν ηεο όλεηξν λα ζπνπδάζεη εζνπνηόο. Εεηά θαηαθύγην, αζθάιεηα θαη ςεπδαίζζεζε παηξίδαο ζηελ εθεί ειιεληθή παξνηθία θαη μεθηλά ηνλ αγώλα ηεο επηβίσζεο. Σα ηξαύκαηα ηνπ πνιέκνπ θαη ηα νδπλεξά «Γεθεκβξηαλά» είλαη λσπά κέζα ηεο, ε κνλαμηά πνιιέο θνξέο αβάζηαρηε, αιιά αληίβαξν ζηηο δπζθνιίεο είλαη ηα όλεηξα θαη νη θηινδνμίεο ηεο. «Θέισ λα ζθαξθαιώζσ ζηελ θνξπθή, λα γίλσ ζεκαληηθή» (ζ. 111) είλαη ην όλεηξν πνπ ηελ ελδπλακώλεη. Με ηε ζθιεξή θαη αδηάθνπε δνπιεηά απνθνηκίδεη ηηο ηύςεηο ηεο όηη ε ίδηα είλαη αζθαιήο θαη ειεύζεξε ελώ νη θίινη ηεο ζηελ Διιάδα είλαη θπιαθηζκέλνη ή εθηνπηζκέλνη. Ζ πιεγή σζηόζν πνπ δελ θιείλεη κέζα ζηελ ςπρή ηεο εξσίδαο είλαη ε ζθέςε όηη δεη κηα «θιεκκέλε δσή», κηα δσή πνπ ζηεξίρζεθε ζην ζάλαην ηεο αδεξθήο ηεο. Όπσο καο απνθαιύπηεη ε αλακλεζηηθνύ ηύπνπ αθήγεζε, ε Χξηζηίλα θαη ε δίδπκε αδειθή ηεο Λεπθή κνηάδνπλ ζαλ δπν ζηαγόλεο λεξό. ηελ θαηνρή ε ίδηα έγηλε ελεξγό κέινο ηεο Αληίζηαζεο ελώ ε Λεπθή παξέκεηλε ακέηνρε. ε έθνδν όκσο ε νπνία έγηλε ζην ζπίηη ηεο νη γεξκαλνί ζπλέιαβαλ ηελ αδεξθή ηεο λνκίδνληάο ηεο γηα ηελ ίδηα. Ζ κεηέξα ηεο, ε νπνία ήηαλ παξνύζα ζηε ζύιιεςε, θώλαμε ην όλνκα «Χξηζηίλα» επηζθξαγίδνληαο ηελ παξεμήγεζε. Ζ Λεπθή πέζαλε από ηα βαζαληζηήξηα ζην 7 Δηδηθά γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο πόιεο ησλ Παξηζίσλ ζην κπζνπιαζηηθό θόζκν ηεο Εσξδ αξή, βι. Γηακάληε Αλαγλσζηνπνύινπ, «Λεηηνπξγίεο ησλ ηόπσλ ζηα κπζηζηνξήκαηα ηεο Εσξδ αξή» ζην [επηκ.] Άληα Καηζίθε-Γθίβαινπ, Όηαλ ε Εσξδ αξή. Πξαθηηθά εκεξίδαο, Αζήλα: Παηάθεο 2009, ζζ. 161-162: «Ο ηόπνο ηνπ Παξηζηνύ είλαη έλαο κύζνο ηεο λεόηεηαο, ε ζπλάληεζε κε ην άγλσζην θαη ην πεπξσκέλν ηνπ πξνζώπνπ ε κεηαθνξά γηα ηελ επηζπκία ηνπ λα θαηαθηήζεη ην ζέαηξν, ηνλ θόζκν θαη ηελ ειεπζεξία ν ηόπνο έρεη κηα θπξηνιεθηηθή θαη κηα ζπκβνιηθή αμία, κηα ιεηηνπξγία ηαπηόρξνλα γεσγξαθηθή θαη κεηαθνξηθή. Σν Παξίζη είλαη ν ρώξνο ηεο εμνξίαο αιιά θαη ηεο ηέρλεο, ηεο θνπιηνύξαο, ηεο αξηζηεξήο ηληειηγθέληζηαο. Δπηδξά ζην πξόζσπν θαη κέζα από απνρσξηζκνύο, ζπλαληήζεηο, απώιεηεο, ην δηακνξθώλεη θαη ηνπ επηηξέπεη λα σξηκάζεη κέζα από ηελ εκπεηξία ηεο ειεπζεξίαο ην βνεζά λα δηεξγαζηεί ην πέλζνο θαη ηελ νπζία ηεο απώιεηαο ηεο «άιιεο πόιεο», ηεο Αζήλαο. Ζ αξρηθή αίζζεζε ηεο αλεζηηόηεηαο ηε βνεζά λα δηεξγαζηεί ηελ απώιεηα ηεο παηξίδαο θαη ησλ ζπληξόθσλ». Δπίζεο Βίθπ Πάηζηνπ, «Ζ απηνβηνγξαθία σο εμηζηόξεζε. Παξαδείγκαηα από ην πεδνγξαθηθό έξγν ηεο Εσξδ αξή» ζην [επηκ.] Γ. Παπαλησλάθε, Πξόζσπα θαη πξνζσπεία ηνπ αθεγεηή ζηελ ειιεληθή παηδηθή θαη λεαληθή ινγνηερλία ηεο ηειεπηαίαο ηξηαθνληαεηίαο, Αζήλα: Παηάθεο 2006, ζζ. 303-304: «ην Υνξό ηεο δσήο» ν ηόπνο σο ηδηαίηεξνο θνηλσληθόο ρώξνο, πνπ πξνθαιεί νηθεηόηεηα ή αληίζηξνθα ηελ αίζζεζε ηεο απνμέλσζεο, ζπλδέεηαη άκεζα θαη βησκαηηθά κε ηελ ελήιηθε δσή ηεο απηνβηνγξαθνύκελεο εξσίδαο. Ζ ηζηνξία ηεο ζην πιαίζην ησλ κεηαβαιιόκελσλ αλαπαξαζηάζεσλ ηνπ εαπηνύ επηκέλεη κε πείζκα ζρεδόλ λα δηαζηαπξώλεηαη κε ηελ επνρή ηεο Πξνζπαζώληαο λα νξίζεη κε ηξόπν αζπλερή ηε ζπλέρεηα ηνπ εαπηνύ θαη ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηνλ εμσηεξηθό θόζκν ην ζπγγξαθηθό ππνθείκελν κεηαηξέπεηαη ζε απηνπξγό ηεο κεηαγξαθήο ηεο αλάκλεζεο Γίλνληαο έκθαζε όρη ζην παξόλ ηνπ πξσηαγσληζηή αιιά ζε εθείλν ηνπ αθεγεηή ε απζηζηόξεζε απνκαθξύλεηαη από ην εξγνβηνγξαθηθό πξόηππν ηεο απηνβηνγξαθίαο θαη δίλεη έλα ζρήκα ζηε δσή...». 4

θνιαζηήξην ηεο νδνύ Διπίδνο, ε κεηέξα ηεο ηξειάζεθε θαη ν παηέξαο ηεο ζεσξεί έθηνηε ηελ ίδηα σο ππαίηηα ηεο θαηεζηξακκέλεο ηνπ νηθνγέλεηαο. Μέζα από ηηο δηαδνρηθέο αλαπαξαζηάζεηο ηεο εμσηεξηθήο πξαγκαηηθόηεηαο θαη ηνπ ζπλεηδεζηαθνύ θόζκνπ ηεο εξσίδαο, ν αλαγλώζηεο αληηιακβάλεηαη όηη ην ηαμίδη ηεο Χξηζηίλαο ζηε Γαιιία είλαη πξσηαξρηθά ε πξνζπάζεηά ηεο λα μεθύγεη από ηνπο πξνζσπηθνύο ηεο εθηάιηεο θαη ιηγόηεξν λα πξαγκαηνπνηήζεη ηα όλεηξα θαη ηηο θηινδνμίεο ηεο. Ζ εκπεηξία ηνπ μέλνπ ηόπνπ ηε βνεζά λα αλαζηνραζηεί ηα γεγνλόηα ηεο δσήο ηεο, ηηο ζρέζεηο κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο θίινπο ηεο θαη ηέινο λα θαηαθηήζεη ηελ επηζπκία γηα δσή, δεκηνπξγηθόηεηα θαη έξσηα. Ο «ηξαγηθόο ρνξόο» από ηνλ νπνίν πξνεξρόηαλ (θπξηνιεθηηθά θαη κεηαθνξηθά αθνύ ζηελ Διιάδα είρε παίμεη ζε ηξαγσδία κε ην Ρνληήξε) έγηλε ν «ρνξόο ηεο δσήο» αθνύ ζην Παξίζη γλώξηζε ηελ αιεζηλή αγάπε, πξαγκαηνπνίεζε ηα θαιιηηερληθά ηεο όλεηξα θαη απνδέρζεθε ην κεξίδην επζύλεο ην νπνίν ηεο αλαινγνύζε ζηελ νηθνγελεηαθή ηξαγσδία. Ζ θαηαιπηηθή αιιαγή ε νπνία έρεη ζπληειεζηεί κέζα ηεο απνδίδεηαη ζην ηέινο ηνπ βηβιίνπ κε ελάξγεηα κέζα από ηελ πεξηγξαθή ηεο Μνλκάξηξ πνπ ζθύδεη από δσή: «ζα γεξάζσ, ζα αζπξίζνπλ ηα καιιηά κνπ θη εγώ ζα ζπκάκαη πάληα ηελ Κπξηαθή καο πάλσ ζην ιόθν ηεο Μνλκάξηξ» (ζ. 235) ην κπζηζηόξεκα Σν Μαγείν ηεο Γήκεηξαο Κνιηάθνπ ην ηαμίδη ηεο λεαξήο εξσίδαο, ηεο Μαξίλαο, θαίλεηαη λα απνηειεί ηελ ηδαληθή εθδνρή ηεο απνκάθξπλζεο από ηνλ γελέζιην ηόπν, αθνύ ζπλδέεηαη κε ηελ επηινγή ηεο λα θάλεη ζην εμσηεξηθό κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο. Πίζσ σζηόζν από απηή ηελ, θαηλνκεληθά ηδαληθή, ζπλζήθε ππνβόζθεη ην πξόβιεκα ηεο παξαηεηακέλεο εθεβείαο ηεο εξσίδαο, ε νπνία κεηεσξίδεηαη αλάκεζα ζηελ ςπρνινγηθή αλαζθάιεηα θαη ηελ αζθάιεηα ησλ αθαδεκατθώλ θηινδνμηώλ ηεο. Ζ Μαξίλα πεγαίλεη ζην Δδηκβνύξγν γηα κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο ζηε Γισζζνινγία. Μαδί ηεο βξίζθεηαη θαη ν Γηάλλεο, ν ζύληξνθόο ηεο, επίζεο κεηαπηπρηαθόο θνηηεηήο. Ζ αθήγεζε πξνσζείηαη ζε δύν επίπεδα: Σν έλα παξαθνινπζεί ηε θνηηεηηθή δσή ηεο εξσίδαο (πξνζεγγίδνληαο ην είδνο ηνπ campus novel), ηε ζπκβίσζε κε ην Γηάλλε θαη ηελ επαθή ηεο κε ηελ θνπιηνύξα ηεο μέλεο ρώξαο. ε έλα δεύηεξν επίπεδν ε αθήγεζε απνθαιύπηεη ηε δσή ηεο εξσίδαο πξηλ ην ηαμίδη. Σελ εθεβηθή ηεο ειηθία πνπ ζεκαδεύηεθε από αλαζθάιεηα ζρεηηθά κε ηελ πξνο απηήλ αγάπε ηεο κεηέξαο ηεο, ηε δήιεηα γηα ηε κηθξόηεξε αδεξθή ηεο, ηελ εξσηηθή πξνδνζία από ηνλ καζεηηθό ηεο έξσηα θαη ηελ ζύγρπζε γύξσ από ηε ζεμνπαιηθή ηεο ηαπηόηεηα, απνηέιεζκα θνξηηζίζηηθσλ νκνθπινθηιηθώλ πεηξακαηηζκώλ. Απηά ηα παηδηθά ηξαύκαηα θνπβαιά ε λεαξή εξσίδα ζην Δδηκβνύξγν, είλαη νη απιήξσηνη ινγαξηαζκνί ηεο δσήο ηεο. Οη εκπεηξίεο σζηόζν ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ζε μέλν ηόπν, νη επαγγεικαηηθνί θαη πξνζσπηθνί ζηόρνη, ε απνπζία ηνπ παξακνξθσηηθνύ πξίζκαηνο ηεο θιεηζηήο νηθνγέλεηαο θαη ε απηνλόεηε αλάγθε γηα επηβίσζε θαη απηνπξαγκάησζε ζα νδεγήζνπλ ηε λεαξή εξσίδα ζε ξηδηθή επαλαδηαπξαγκάηεπζε ηεο δσήο θαη ησλ ζηόρσλ ηεο. Κιείλεη έλαλ-έλαλ ηνπο ινγαξηαζκνύο ηεο: Χσξίδεη πξνδνκέλε από ηνλ «θαιό γακπξό», ην Γηάλλε, εξσηεύεηαη ηνλ Δβξαίν αξώλ θαη ηνλ επηβάιιεη ζηελ νηθνγέλεηά ηεο, ζπδεί καδί ηνπ θάλνληαο ηηο αλαγθαίεο παξαρσξήζεηο ζηε δηαθνξεηηθή πνιηηηζκηθή θνπιηνύξα ηνπ 5

αιιά θαη δηαηεξώληαο ην δηθαίσκα ηεο πξνζσπηθήο θαη επαγγεικαηηθήο ηεο απηνλνκίαο. Ο ζάλαηνο από θαξθίλν ηεο αγαπεκέλεο ηεο ζείαο θαη ζηε ζπλέρεηα ηεο κεηέξαο ηεο είλαη ηα δπν νξηαθά γεγνλόηα ηα νπνία ζα ηελ ζπκθηιηώζνπλ κε ηελ νδπλεξή αίζζεζε ηεο απώιεηαο, ελώ ε πξνώζεζε ησλ επαγγεικαηηθώλ ηεο ζηόρσλ ζε δηάθνξεο επξσπατθέο ρώξεο θαη ε ραξά ησλ επηηπρηώλ παγηώλνληαη σο αζθαιήο πεγή επραξίζηεζεο γηα ηε λεαξή εξσίδα. Σν ηέινο απηήο ηεο πεξηπιάλεζεο βξίζθεη ηε Μαξίλα λα ζηεξίδεηαη ζηα πόδηα ηεο. Οη ηξαπκαηηθέο εηθόλεο ηεο πξνζσπηθήο ηεο πηλαθνζήθεο, ηνπνζεηεκέλεο ζην «Μαγείν», ηνλ ππαξθηό καγηθό ρώξν ηεο παηδηθήο ηεο ειηθίαο, απνθαζειώλνληαη θαη ην παξαηεηακέλν ςπρνινγηθό ηεο κνξαηόξηνπκ παίξλεη ηέινο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε ηειεπηαία ζθελή, όηαλ ε εξσίδα βξίζθεη ζηε βεξάληα ηεο έλα ςόθην πεξηζηέξη θαη αλαδεηά θάπνην θίιν ή γλσζηό λα ην καδέςεη από θεη γηα λα ην πεηάμεη. «ην ηέινο αλαγθάζηεθα λα παξαδερηώ απηό πνπ ήμεξα ήδε από ηελ αξρή: θαλέλαο δελ ππήξρε λα βνεζήζεη, θαη ην θνπθάξη ζα έπξεπε λα ην καδέςσ κόλε κνπ θαη κόλε κνπ λα απνθαζίζσ ηη λα ην θάλσ» (ζ. 388). Δίλαη κόλε, ζε μέλε ρώξα θαη έρεη λα αληηκεησπίζεη έλα ζάλαην. Σε ζηηγκή θαηά ηελ νπνία καδεύεη ην λεθξό πεξηζηέξη, ε εξσίδα πεξλά αλεπηζηξεπηί ζην ζηάδην ηεο ςπρνινγηθήο σξίκαλζεο. Δίλαη απηό ην απηό θέξδνο ηεο απνδεκίαο ηεο. Αλ ζηα κπζηζηνξήκαηα ηεο Κνιηάθνπ θαη ηεο αξή ην ηαμίδη απνηειεί ην θαζνξηζηηθό ζηάδην ηεο ςπρνινγηθήο απειεπζέξσζεο ηεο εξσίδαο, ζην βηβιίν Σα ρξόληα ηξέρνληαο ηεο Σνύιαο Σίγθα, ην ηαμίδη ζε μέλν ηόπν είλαη απιά ην κέξνο κηαο εμειηθηηθήο δηαδηθαζίαο ή θαιύηεξα ην θαηαιεθηηθό ζηάδην κηαο δηαδηθαζίαο σξίκαλζεο ε νπνία έρεη ηελ απαξρή ηεο ζηα εληόο ησλ παηξηδηθώλ ζπλόξσλ ηαμίδηα ηεο. Σν κπζηζηόξεκα Σα ρξόληα ηξέρνληαο πιεζηάδεη πεξηζζόηεξν από όια ηα πξνεγνύκελα ηνλ ηύπν ηνπ bildungsroman, αθνύ παξαθνινπζεί όια ηα ζηάδηα δσήο ηεο εξσίδαο από ηα καζεηηθά ρξόληα ζην Βόιν θαη ηα θνηηεηηθά ζηε Θεζζαινλίθε σο ηα ρξόληα ηεο λεόηεηαο ζηελ Αζήλα θαη ην Παξίζη. Ζ θεληξηθή εξσίδα, ε 25ρξνλε Δύα, είλαη έλα εξσηηθά αλαζθαιέο άηνκν. Οινθιεξώλεηαη κόλν κέζα από ηελ αγάπε ελόο άληξα, ελώ βηώλεη ηελ εξσηηθή απνηπρία ζαλ θαζνιηθή απόξξηςε. ηε δεθαεηία ηνπ 80 εγθαζίζηαηαη ζην Παξίζη, αθνινπζώληαο έλαλ θαινθαηξηλό έξσηα ζην πξόζσπν ηνπ γνεηεπηηθνύ ηέθαλνπ. Ζ άθημή ηεο ζηε γαιιηθή πξσηεύνπζα είλαη ηξαπκαηηθή θαη ε πξνζαξκνγή ηεο ηδηαίηεξα δύζθνιε. Πεξηθέξεηαη ζηνπο δξόκνπο ρσξίο ζθνπό. 8 «Έλα ηεξάζηην δειθίλη πνπ είδα ζε κηα ηακπέια κόιηο θαηεβήθακε, κνπ ζύκηζε ην Αηγαίν. Ση γπξεύεη έλα δειθίλη κέζα ζηα ζηελά ηεο νδνύ Ρακπηηό; Αλαξσηήζεθα. Ό,ηη 8 Σν ίδην ζέκα ηεο αλαδήηεζεο ηνπ έξσηα πέξα από ηα παηξηδηθά ζύλνξα έρεη θαη ην κπζηζηόξεκα ηεο Ακάληαο Μηραινπνύινπ, Όζεο θνξέο αληέμεηο (Καζηαληώηεο 1998). Ζ λεαξή εξσίδα, αλαδεηώληαο ηα ίρλε ηνπ εξσηηθνύ ηεο ζπληξόθνπ, ηνπ Σζέρνπ Ηγθόξ (αιιά θαη ηα ίρλε ηεο ινγνηερληθήο γξαθήο,) ηαμηδεύεη δηαδνρηθά ζηελ Πξάγα, ην Μόλαρν, ηε Γελεύε, ηε Μαδέξα. Ζ αθήγεζε όκσο εδώ δελ επηθεληξώλεη ζηελ εξσηηθή αθύπληζε ή ηνλ πξνζδηνξηζκό ηαπηόηεηαο ηεο εξσίδαο, αιιά απνθαιύπηεη όηη ε αηέιεησηε πεξηπιάλεζή ηεο δελ ζηνρεύεη ηειηθά ζηελ αλεύξεζε ηνπ εξσηηθνύ ππνθεηκέλνπ, αιιά απνηειεί απηνζθνπό. Όπσο επηζεκαίλεη ε Δι. Κνηδηά, ην κπζηζηόξεκα «ζπληζηά ηελ παξσδία ηεο πεξηπιάλεζεο κε ηε ζηαδηαθή εμαθάληζε ηνπ επηδησθόκελνπ ζηόρνπ» (Δθ. ΚΑΘΖΜΔΡΗΝΖ, 3-1-1999). 6

θη εζύ, κνπ απάληεζε άθεθα ν εαπηόο κνπ. Πεξηπέηεηεο. Αιιά είζαζηε θαη νη δπν έμσ απ ηα λεξά ζαο θαη ην δείρλεηε» (ζζ. 322-323). ην Παξίζη ε Δύα δελ έρεη πξνζσπηθή δσή, δεη κέζα από ην νινθιεξσηηθό ηεο δόζηκν ζην ηέθαλν θαη πξνζδηνξίδεηαη ζπλαηζζεκαηηθά από ηε δηθή ηνπ εξσηηθή αληαπόθξηζε. Μνλαδηθόο ζηόρνο ηεο είλαη λα ηνπ θάλεη ηε δσή εύθνιε θαη όκνξθε, πξνζδνθώληαο απηό λα έρεη αληαλάθιαζε θαη ζηε δηθή ηεο δσή. Ωζηόζν ην θπλήγη ηεο επηπρίαο απνβαίλεη αιπζηηειέο. «Αξθεηέο θνξέο έλησζα απειπηζκέλε. Έρσ έλα πηπρίν, έιεγα θαη μέξσ ηη λα ην θάλσ. Έρσ έλα έξσηα θαη δελ μέξσ πώο λα ηνλ ραξώ. Έρσ θαη κηα πίθξα κόληκε θάησ απ ηε γιώζζα κνπ θαη δελ μέξσ πνύ νθείιεηαη. Γελ έρσ ζπίηη, αιιάδσ ζπλερώο παξέεο, έπαςα πηα λα βιέπσ θεγγάξηα ζηα όλεηξά κνπ θαη δελ ζα θαηαθέξσ πνηέ λα ραίξνκαη κ απηά πνπ έρσ Ση θάλσ; Πνύ βξίζθνκαη; Πνύ πάσ; Ση ζέισ;» (ζ. 346). ηνλ πάην ηεο απηνακθηζβήηεζεο βξίζθεηαη ε αξρή ηεο ιύηξσζεο. Ζ απώιεηα ηεο ηαπηόηεηαο πνπ είλαη ε πξώηε εκπεηξία ηεο εξσίδαο ζηνλ μέλν ηόπν, γίλεηαη ε θηλεηήξηνο δύλακε γηα έλα λέν απηνπξνζδηνξηζκό. Βαδίδνληαο πάλσ θάησ ζηηο γέθπξεο ηνπ Παξηζηνύ, αλαδεηώληαο ζπληξνθηέο έμσ από ηελ επηξξνή ηνπ ηέθαλνπ, απνιακβάλνληαο ηηο βόιηεο ζε γεηηνληέο, κνπζεία, θαθέ θαη ζέαηξα, ε Δύα αλαθαιύπηεη ηνλ εαπηό ηεο θαη αξρίδεη λα ηνλ εθηηκά θαη λα ηνλ εκπηζηεύεηαη. «Με ελνρινύζε πηα ε ηδέα ηεο ππνηαγήο. Ο έξσηαο δελ είλαη ππνηαγή έιεγα είλαη κνίξαζκα. Καη δελ έβιεπα λα κνηξάδεηαη ηίπνηε ν ηέθαλνο καδί κνπ παξά κνλάρα ην δηακέξηζκα θαη ην θξεβάηη ηνπ» (ζ. 346). Ζ εξσηηθή ηεο σξίκαλζε ζεκαηνδνηεί θαη ηελ νπζηαζηηθή απηνγλσζία ηεο. «Σν κόλν πνπ θαηάθεξα λα θάλσ είλαη λα γλσξίζσ θάπσο θαιύηεξα ηνλ εαπηό κνπ», ιέεη αλαινγηδόκελε ην ηαμίδη ηεο ζηε Γαιιία. Ο ηειηθόο απνινγηζκόο ηεο θαζώο εηνηκάδεη ηηο βαιίηζεο ηεο γηα λα θύγεη από ην Παξίζη ύζηεξα από 7 κελώλ παξακνλή είλαη: «Τπάξρνπλ κεξηθά πξάγκαηα πνπ κόλν όηαλ ηα δήζεηο ηα θαηαιαβαίλεηο» (ζ. 380). Δίλαη θαλεξό όηη νη ςπρηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο εηθόλεο πνπ ε εξσίδα βίσζε ζηνλ ηόπν ηεο απνδεκίαο απόθηεζαλ κνλαδηθή επθξίλεηα γηα ηελ παξαπέξα πνξεία ηεο ζηε δσή. Σν Αθξηθαληθό Ζκεξνιόγην, αθήγεκα γηα λένπο, έηζη όπσο απηνπξνζδηνξίδεηαη ζηελ πεξηθεηκεληθή δώλε ηνπ ηίηινπ, είλαη έλα πεδνγξάθεκα ραξαθηεξηζηηθό ηνπ ύθνπο θαη ηνπ ήζνπο ηεο ζπγγξαθέσο ώηεο Σξηαληαθύιινπ, ηεο νπνίαο ηα πεξηζζόηεξα έξγα ηνπνζεηνύληαη ζθεληθά εθηόο Διιάδαο θαη έρνπλ σο ήξσεο αιινεζλείο ή δηαζπνξηθνύο Έιιελεο (όπσο ζην Δξγνζηάζην ησλ Μνιπβηώλ) νη νπνίνη θηλνύληαη κε άλεζε ζε δηάθνξα ζεκεία ηνπ παγθόζκηνπ ράξηε θαηά ηε δηάξθεηα δηαθνξεηηθώλ ηζηνξηθώλ πεξηόδσλ. Σν δηθαίσκα ζηε δηαθνξεηηθόηεηα, ν ζεβαζκόο ησλ πνιηηηζκηθώλ ηαπηνηήησλ, ε ξηδηθή εηεξόηεηα, ν αληηξαηζηζκόο, ε θαηαδίθε ησλ ζηεξενηύπσλ θαη ησλ ζπκβαηηθώλ ηδεώλ απνηεινύλ ζεκειηώδε γλσξίζκαηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ βηβιίνπ θαη γεληθόηεξα ηνπ κπζνπιαζηηθνύ θόζκνπ ηεο Σξηαληαθύιινπ 9. 9 Ζ ίδηα αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά: «Σν δήηεκα δελ είλαη ν θνζκνπνιηηηζκόο, αιιά λα μεπεξλάεη θαλείο ηα αζθπθηηθά όξηα ηεο παηξίδαο: ν παηξησηηζκόο, ε ζξεζθεία, ε εκκνλή ζηελ παξάδνζε ηζνδπλακνύλ γηα κέλα κε άκεζν ζάλαην». Βι.. Σξηαληαθύιινπ, «Διιεληθή πεδνγξαθία: c est bon 7

Σν Αθξηθαληθό Ζκεξνιόγην απνηειεί κπζνπιαζηηθή ζπλέρεηα ή, θαιύηεξα, παξαθιάδη ηνπ κπζηζηνξήκαηνο ηεο Σξηαληαθύιινπ Λίγν από ην αίκα ζνπ (2008), ζην νπνίν θεληξηθή εξσίδα ήηαλ ε δεθαηεηξάρξνλε Μπέζαλπ ηακπο. 10 Ζ Μπέζαλπ είλαη ε αγγιίδα θεληξηθή εξσίδα θαη ζην Αθξηθαληθό Ζκεξνιόγην, αθνύ ε ππόζεζε αλαπαξάγεη ην πεξηερόκελν ηνπ εκεξνινγίνπ ηεο κε ηηο εκπεηξίεο πνπ απνθόκηζε ζηε ζύληνκε παξακνλή ηεο ζηελ Κέλπα ηεο Αθξηθήο, ηελ πεξίνδν ηεο βξεηαληθήο απνηθηνθξαηηθήο θαηνρήο. Από ην πξνζσπηθό ηεο εκεξνιόγην καζαίλνπκε ηελ εξσηηθή ηεο ηζηνξία κε ηνλ θαιύηεξν θίιν ηνπ αδεξθνύ ηεο, ηνλ Ηεξώλπκν ληε Μπηνπη, έλαλ επγελή, αξηζηνθξάηε, πηζηό θαη επζεβή θαζνιηθό. Ο Ηεξώλπκνο, αθνύ απνβιήζεθε από ηελ Ομθόξδε, κεηαλάζηεπζε ζηελ Κέλπα πξνθεηκέλνπ λα εξγαζηεί σο λνζνθόκνο, βνεζώληαο ηνπο θησρνύο θαη βαζαληζκέλνπο Αθξηθαλνύο. Ζ ζπγγξαθέαο ζθηαγξαθεί έλαλ ηύπν αγλνύ ηδενιόγνπ κε ηεξαπνζηνιηθό πλεύκα, αιιά θαη έλαλ άλδξα εξσηηθό θαη ξνκαληηθό, ν νπνίνο δελ δηζηάδεη λα εξσηεπηεί θαη λα νινθιεξώζεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηελ Μπέζαλπ, παξά ην όηη εθείλε είλαη κόιηο δεθαηεζζάξσλ εηώλ. Σν Αθξηθαληθό Ζκεξνιόγην εμαξρήο αξλείηαη ηελ ηαπηόηεηά ηνπ σο κπζνπιαζία θαη κεηακθηέδεηαη ζε εκεξνιόγην. Ζ ζπγγξαθέαο, ρξεζηκνπνηώληαο ην ηέρλαζκα ηνπ πιαηζίνπ, 11 παξνπζηάδεη ην αθήγεκα σο πξαγκαηηθό εκεξνιόγην, ην νπνίν αλαθάιπςε ηπραία ν αδεξθόο ηεο Μπέζαλπ κεηά ην ζάλαηό ηεο θαη απνθάζηζε λα ην δεκνζηεύζεη κε ηε κνξθή βηβιίνπ. Πξόθεηηαη γηα κηα ζηξαηεγηθή αιεζνθάλεηαο πνπ θαηλνκεληθά ζεκαδεύεη ην θείκελν επηβεβαηώλνληαο ην αιεζέο ηνπ θνζκνεηδώινπ ηνπ αλ θαη όπσο ζα δνύκε ζηε ζπλέρεηα ε ζπγγξαθέαο αλαηξεί ηε ξεαιηζηηθή ςεπδαίζζεζε. Δμαηηίαο ηεο ρξήζεο πιαηζίνπ ε αθεγεκαηηθή δνκή παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ. Σν βηβιίν ρσξίδεηαη ζε δύν κέξε: ην πξώην κέξνο θαηαιακβάλεη ην εκεξνιόγην ηεο κηθξήο Μπέζαλπ, ελώ ην δεύηεξν κέξνο είλαη γξακκέλν ζε αθήγεζε ηξίηνπ πξνζώπνπ κε αθεγεκαηηθή παληνγλσζία εθηόο από έλα ηκήκα γξακκέλν από ηνλ Δπγέλην ζε πξσηνπξόζσπν εμνκνινγεηηθό ηόλν. Σν δεύηεξν κέξνο εγθηβσηίδεη ην εκεξνιόγην ηεο Μπέζαλπ θαη ηαπηόρξνλα πιεξνθνξεί ηνλ αλαγλώζηε γηα ην «ηη έγηλε κεηά» ηνλ πξόσξν ζάλαην ηεο εξσίδαο. Ζ ππόζεζε ηνπ έξγνπ δηαδξακαηίδεηαη ζηελ αλαηνιηθή Αθξηθή ηελ πεξίνδν ηεο βξεηαληθήο απνηθηνθξαηηθήο θαηνρήο ζηελ πεξηνρή. Ο αθεγεκαηηθόο ρξόλνο θαιύπηεη ρνλδξηθά κηα δεθαεηία, από ην 1929, ρξνληά εγθαηάζηαζεο ηεο Μπέζαλπ, ζηε Μαύξε Ήπεηξν, έσο ην 1939, έηνο ζαλάηνπ ηεο λεαξήο πξσηαγσλίζηξηαο αιιά pour l Orient», ζηνλ ηόκν Α. ππξνπνύινπ - Θ. Σζηκπνύθε (επηκ.), ύγρξνλε Διιεληθή Πεδνγξαθία. Γηεζλείο πξνζαλαηνιηζκνί θαη δηαζηαπξώζεηο, Αζήλα: Αιεμάλδξεηα 2002, ζ. 326. 10 Σν Λίγν από ην αίκα ζνπ πξαγκαηεύεηαη ηε δσή δύν νιηγνκειώλ νηθνγελεηώλ από ηε Μ. Βξεηαλία, ησλ ηάκπο θαη ησλ ληε Μπηνπη, νη νπνίνη κεηαθόκηζαλ ζηελ Κέλπα ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 30. Βαζηθόο πξσηαγσληζηήο είλαη ν Δπγέληνο ηάκπο (ινγνηερληθή persona ηεο ζπγγξαθέσο λα ζεκεηώζνπκε), ν νπνίνο, ζε ειηθία 57 εηώλ, ην 1966, απνθαζίδεη λα γξάςεη ην ρξνληθό ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ ζηελ Αθξηθή κε ηίηιν Λίγν από ην αίκα ζνπ. Βαζηθό πξόζσπν ηνπ βηβιίνπ είλαη ε αδεξθή ηνπ Δπγέληνπ, ε λεαξή Μπέζαλπ ηάκπο, πνπ γελλήζεθε ζην Λνλδίλν ην 1924 θαη πέζαλε ζηελ Κέλπα ην 1939 ζε ειηθία κόιηο 15 εηώλ. 11 Γηα ην αθεγεκαηηθό πιαίζην βι. ηε κειέηε ηεο Mary Ann Caws, Reading Frames in Modern Fiction, Princeton University Press 1985. 8

θαη «ζσηήξηνλ έηνο» έλαξμεο ηνπ Β Παγθόζκηνπ Πνιέκνπ. Σν αθήγεκα εηζάγεη ηνλ αλαγλώζηε ζην πνιηηηθό, θνηλσληθό θαη πνιηηηζηηθό θιίκα ηεο Δπξώπεο θαηά ηηο θξίζηκεο κεζνπνιεκηθέο δεθαεηίεο 20-30, δίλνληαο παξάιιεια κηα εηθόλα ηεο δσήο ζηελ απνηθηνπνηεκέλε αθξηθαληθή ήπεηξν, ηελ επνρή ηεο παληνδπλακίαο ησλ ιεπθώλ απνίθσλ ηεο. ηνλ ηζηνξηθό θακβά ηνπ βηβιίνπ αλήθεη θαη ε βίαηε θαηαζηνιή ηεο εμέγεξζεο ησλ Κηθνύγηνπ ελάληηα ζηνπο ιεπθνύο απνηθηνθξάηεο ηνπο. Ζ ζπγγξαθέαο αλαπαξηζηά ηε δσή ζηε βξεηαληθή απνηθία ηεο Κέλπαο, ελώ παξάιιεια απνδίδεη θαη ηελ αηκόζθαηξα ηεο δσήο ζηε κεηξόπνιε, ηα «ειεθηξηζκέλα» κεζνπνιεκηθά ρξόληα πνπ πξνεηνίκαζαλ ηελ άλνδν ηνπ λαδηζκνύ θαη ηελ έθξεμε ηνπ κεγάινπ πνιέκνπ. Σν ζθεληθό πιαίζην ηεο αθήγεζεο ιεηηνπξγεί θαηαιπηηθά ζηε δξακαηνπνίεζε ηεο κπζνπιαζίαο θαη ζηε ζθπξειάηεζε ηεο ηαπηόηεηαο ηεο βαζηθήο εξσίδαο, εθπιεξώλνληαο έηζη κηα εκβιεκαηηθή ιεηηνπξγία ζηελ αθεγεκαηηθή νηθνλνκία ηνπ κπζηζηνξήκαηνο. Απηό ην νπνίν γίλεηαη εμαξρήο αληηιεπηό από ηνλ αλαγλώζηε είλαη όηη ε ζπγγξαθέαο δελ αλαπαξηζηά κηα ακηγώο ξεαιηζηηθή εηθόλα ηεο Αθξηθήο, δεδνκέλνπ όηη ε πεξηγξαθή εγγξάθεη κελ ην κπζνπιαζηηθό ηόπν ζην αιεζνθαλέο, αιιά ηαπηόρξνλα ηνύ πξνζδίδεη ραξαθηεξηζηηθά πνπ αλήθνπλ ζηε ζθαίξα ηνπ ζαπκαζηνύ: ε Αθξηθή, κε ηελ εθζακβσηηθή θπζηθή νκνξθηά ηεο θαληάδεη ζηα κάηηα ηεο λεαξήο εξσίδαο ζαλ ηόπνο ζαπκάησλ, παξακπζέληνο θαη καγηθόο, έλαο ρώξνο πξσηαξρηθήο αζσόηεηαο θαη πξσηόγλσξεο ειεπζεξίαο: «Ζ Αθξηθή γηα κέλα ήηαλ ζαλ έλα ζέαηξν πνπ ερνύζε από ρεηξνθξνηήκαηα» (ζ. 34). Δίλαη πξνθαλέο όηη αλάκεζα ζηνλ θόζκν ηεο Αθξηθήο θαη ηνλ θόζκν ηεο Γύζεο ππάξρεη κηα αγεθύξσηε απόζηαζε πνπ δηαζπά ηνπο δύν θόζκνπο ζε δύν εληειώο αζπκθηιίσηεο, αληηζεηηθέο θαηεγνξίεο. ηελ αξρεηππηθή αγλόηεηα ηεο αθξηθαληθήο θύζεο αληηηίζεηαη ε ζθνηεηλή, δηεθζαξκέλε θαη επηθίλδπλε Δπξώπε, ζηελ νπνία επσάδεηαη ξαγδαία ην απγό ηεο λαδηζηηθήο έρηδλαο. Μεγαιώλνληαο ζηελ Αθξηθή, ε εξσίδα ηνπνζεηείηαη θαηά θάπνηνλ ηξόπν εθηόο ηεο Ηζηνξίαο, εθηόο ηνπ θύθινπ ηεο δνθεξήο πξαγκαηηθόηεηαο: «Έηζη, ελώ ζηελ Δπξώπε επηθξαηνύζε αλαηαξαρή (ζηε Γεξκαλία είρε γίλεη αξρεγόο ν Αδόιθνο Υίηιεξ), ζηελ Κέλπα δσδεθάρξνλα παηδηά ζαλ εκέλα θαη ηελ Σδνπαλίηα Κάξκπεξξπ από ην Νπέξη πεηνύζακε κε θόξνπο, κηινύζακε ζνπαρίιη, θνηκόκαζηαλ κε «duma» θπλαίινπξνπο όπσο ε Νηάξιηλγθ θαη θαβαιηθεύακε καύξνπο ηζαγελείο όπσο ν Κάγθπ από ηνπο ώκνπο ησλ νπνίσλ βιέπακε ηνλ θόζκν από ςειά ρεηξηδόκαζηαλ θαξακπίλεο θαη ηξεθόκαζηαλ κε αθξηθαληθά θαγεηά (ρσξίο λα ρξεζηκνπνηνύκε πηξνύληα: «ζαλ ηνπο Ννξκαλδνύο ηελ επνρή ηνπ Δξξίθνπ ηνπ ΗΗ» είρε πεη ν Ηεξώλπκνο), κε απνηέιεζκα, θαηά ηε γλώκε ηεο ιαίδεο ληε Μπηνπη, ζθνπιεθηαζκέλα έληεξα [ ]» (ζζ. 63-64). Ζ Μπέζαλπ είλαη αληηπξνζσπεπηηθή θηγνύξα ηεο πεδνγξαθίαο ηεο Σξηαληαθύιινπ. Αληηζπκβαηηθή, ηνικεξή θαη παξάθνξε, έλα ιηγλό θαη άγνπξν, αηηζάζεπην πιάζκα ζε κηα δηαδηθαζία πξντνύζαο ζεμνπαιηθήο αθύπληζεο. Ζ Μπέζαλπ είλαη πάλσ απ όια έλα πιάζκα ηεο θύζεο, πξσηόγνλν θαη αλεμεκέξσην, πνπ πεξηθξνλεί ηε ζπκβαηηθή εζηθή θαη ζπγθξνύεηαη δηαξθώο κε ηηο αλειαζηηθέο ζπκβάζεηο ηηο νπνίεο επηβάιινπλ ζην θύιν ηεο ε παηξηαξρηθή θνηλσλία θαη ε ζξεζθεία. Ζ εγγξαθή ηεο ζην νηθνηξνθείν ζειέσλ ην επηέκβξην ηνπ 39 βηώλεηαη 9

από ηελ ίδηα σο εγθιεηζκόο ζε θειί, σο κηα ζσκαηηθά θαη ςπρηθά νδπλεξή δνθηκαζία πνπ απεηιεί ηελ ςπρή, ηα όλεηξα θαη ηε θαληαζία ηεο εξσίδαο, δειαδή ην ίδην ην δηθαίσκά ηεο ζηε δσή. Ζ εγθαηάζηαζε ζηελ Αθξηθή απνθαιύπηεη ζηελ Μπέζαλπ ηνλ αιεζηλό εαπηό ηεο. ηελ αλνινθιήξσηε πνξεία ηεο πξνο ηελ ελειηθίσζε, ε λεαξή εξσίδα πεξλά από ηξεηο κεηακνξθώζεηο ηαπηόηεηαο: γίλεηαη Μόγιεο (αδάκαζην θαη «απνιίηηζην» πιάζκα ηεο δνύγθιαο), Πήηεξ Παλ (έλα αηώλην παηδί) αιιά θαη Οθειία (ιόγσ ησλ ππεξβνιηθά καθξηώλ καιιηώλ ηεο). Αο πξνζέμνπκε όκσο όηη νη δύν ηειεπηαίεο κεηακνξθώζεηο πξνζεκαίλνπλ ηνλ πξόσξν ζάλαην ηεο εξσίδαο, ε νπνία, θεύγνληαο από ηε δσή ζηα δεθαπέληε ηεο ρξόληα, θεξδίδεη ηελ αηώληα λεόηεηα. Ο ζάλαηνο ηεο Μπέζαλπ παξνπζηάδεηαη σο ην ηίκεκα ηεο παξάθνξεο ζπκπεξηθνξάο ηεο. Σν επίζεκν ηαηξηθό πηζηνπνηεηηθό έγξαθε «ηξνπηθόο ππξεηόο κε εζσηεξηθή αηκνξξαγία», όκσο ε πξαγκαηηθή αηηία ζαλάηνπ ήηαλ ε «ζεςαηκία κεηά από έθηξσζε κε ζύξκα» (ζ. 137). Ζ κηθξή εξσίδα πέθηεη ηειηθά ζύκα ησλ ίδησλ ζπκβάζεσλ πνπ κε ηόζε καλία πνιέκεζε. Ζ κήπσο όρη; Παξά ην γεγνλόο όηη ην αθεγεκαηηθό θιείζηκν είλαη ηππηθά δπζθνξηθό θαη απόιπην (ζάλαηνο ηεο εξσίδαο) ζηελ πξαγκαηηθόηεηα είλαη επεπίθνξν κηαο πεξηζζόηεξν «αηζηόδνμεο» αλάγλσζεο. Ζ λεαξή εξσίδα επηζηξέθεη ζηε θύζε, ζ έλαλ ηδηόηππν Παξάδεηζν ρσξίο εζραηνινγία, έρνληαο θάλεη πξάμε ην ηδεώδεο «ardor et glaudium», δειαδή κηαο δσήο γεκάηεο θιόγα θαη ραξά. ην ζπγθεθξηκέλν κπζηζηόξεκα ην ηαμίδη πξνβάιιεηαη σο θνκβηθό ζεκείν εθθίλεζεο ηνπ αθεγεκαηηθνύ ιόγνπ ην ηαμίδη είλαη ε ώζεζε γηα λα αξρίζεη ε πεξηπέηεηα ηεο εμηζηόξεζεο θαη ηαπηόρξνλα ε πεξηπέηεηα κηαο πξνζσπηθήο ηζηνξίαο πνπ είλαη κεησλπκία κηαο νιόθιεξεο δσήο. Ζ κεηάβαζε ζηελ Αθξηθή απνηειεί ην βαζηθόηεξν κέξνο ηνπ κπεηηθνύ ζελαξίνπ δσήο ηεο εξσίδαο. Μέζα ζηελ άγξηα νκνξθηά ηεο αθξηθαληθήο ζαβάλαο, βηώλνληαο ηνλ παγαληζκό θαη ηε ζπκνζνθία ησλ απηόρζνλσλ, ε Μπέζαλπ απειεπζεξώλεηαη, αξλνύκελε λα ππνηαρηεί ζην θαηεζηεκέλν πξόηππν γπλαηθείαο παζεηηθόηεηαο θαη ππνηαθηηθόηεηαο. Ζ δσή ζηελ Αθξηθή αιιά θαη ν έξσηάο ηεο γηα ηνλ Ηεξώλπκν, γίλνληαη νη θαηαιπηηθνί παξάγνληεο πνπ επηηξέπνπλ ζηελ εξσίδα λα αλαγλσξίζεη ηε ζεμνπαιηθόηεηά ηεο παξάιιεια κε ηελ αθύπληζε ηεο αηνκηθήο ηεο ζπλείδεζεο. Ζ εξσίδα εξσηεύεηαη έλα πηζηό θαζνιηθό, αλ θαη ε ίδηα ζπκκεξίδεηαη ηελ αζεΐα θαη ηνλ αθξαηθλή αγλσζηηθηζκό ηεο νηθνγέλεηάο ηεο. Σα πξαγκαηνινγηθά θαη ηα ηδενινγηθά ζηνηρεία ηεο αθήγεζεο ζρεκαηνπνηνύλ έληνλεο αληηζέζεηο: ζξεζθεπηηθή πίζηε-αζεΐα, παγαληζκόο-ζξεζθεπηηθόηεηα, Μαύξνη-Λεπθνί, απηόρζνλεο-άπνηθνη, θύζε-πνιηηηζκόο θ.ά. Σν θείκελν, πνιπθσληθό θαη εηεξόγισζζν, δηάζηηθην από ιέμεηο ζνπαρίιη, ελζσκαηώλεη ζπαξάγκαηα από πνηθίινπο αληίπαινπο ιόγνπο (discourses), κε θύξην ζηόρν όρη κόλν ηελ πιήξε απνκπζνπνίεζε ηεο ζξεζθεπηηθήο κεηαθπζηθήο αιιά θαη ηελ απνδόκεζε ηεο απνηθηνθξαηίαο θαη ησλ ζηπγλώλ πξαθηηθώλ ηεο. Γεζπόδνπζα ηνπ θεηκέλνπ είλαη ε θαηάδεημε ηνπ θαξηζατζκνύ ηεο ζξεζθείαο, ε θαηαγγειία ηνπ απνηθηνθξαηηθνύ ηκπεξηαιηζκνύ. ην ηέινο ηνπ βηβιίνπ ε ζπγγξαθέαο θξνληίδεη λα άξεη ηε ξεαιηζηηθή ςεπδαίζζεζε πνπ ηόζν επηκειώο θξόληηζε λα δεκηνπξγήζεη, ιέγνληαο πσο «όια είλαη 10

αιήζεηα ηίπνηα όκσο δελ είλαη βέβαην». Σειηθά, ην θείκελν πνπ δηάβαζε κόιηο ν αλαγλώζηεο είλαη έλα εκεξνιόγην ή έλα κπζνπιαζηηθό πξντόλ ζπγγξαθηθήο δηάλνηαο; Αζθαιώο ην δεύηεξν. Γη απηό θαη σο εξσίδα κπζνπιαζίαο ε Μπέζαλπ θεξδίδεη ηειηθά ηελ αέλαε ύπαξμε. Γίλεηαη κηα αηώληα πεξηπιαλώκελε ζηνλ θόζκν ηεο γξαθήο, έλαλ θόζκν ζηνλ νπνίν ηε ζέζε ηεο ρξηζηηαληθήο κεηαθπζηθήο έρεη πάξεη ην παλάξραην παξάδνμν ηνπ regressus ad infinitum ηεο ινγνηερλίαο. πλνςίδνληαο ζην ζεκείν απηό ηελ παξνπζίαζε ησλ ηεζζάξσλ κπζηζηνξεκάησλ σο πξνο ην θεληξηθό ζέκα ηεο κεζνξηαθήο κεηάβαζεο, παξαηεξνύκε όηη νη ζπγγξαθείο ρξεζηκνπνηνύλ ην κνηίβν ηνπ ηαμηδηνύ σο ζεκείν ην νπνίν ζέηεη ζε θίλεζε ηελ πινθή ηεο αλαδήηεζεο ηαπηόηεηαο γηα ηηο εξσίδεο θαη ην κπεηηθό ζελάξην ηεο πξνζσπηθήο ηνπο δηαδξνκήο. Οη εξσίδεο επηιέγνπλ ην ηαμίδη θαη ηε κεηεγθαηάζηαζε ζε κηα άιιε ρώξα πξνθεηκέλνπ λα αλαθαιύςνπλ ηνλ εαπηό ηνπο πέξα από πξνθαζνξηζκέλα πξόηππα ζπκπεξηθνξάο. Πξέπεη λα επηζεκαλζεί όηη ην βαζηθό ζπλεθηηθό ζηνηρείν ηεο πινθήο όισλ είλαη ε θαίξηα ζύλδεζε πξνζώπνπ θαη ηόπνπ: ν κπζνπιαζηηθόο «ηόπνο» ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κπζηζηνξεκάησλ σο γεσγξαθηθόο ρώξνο αιιά θαη σο πνιπδύλακν πνιηηηζκηθό θαη θνηλσληθό πεξηβάιινλ 12 απνθηά πνιιαπιέο ζεκαζηνδνηήζεηο, πιαηζηώλεη ζθεληθά ηε δξάζε, θαη ζπκβάιιεη δπλακηθά ζηε δηακόξθσζε ηεο ηαπηόηεηαο ησλ εξσίδσλ. Ο μέλνο ηόπνο, ελ πξνθεηκέλσ ην κεηαπνιεκηθό ή ην ζύγρξνλν Παξίζη ή ην Δδηκβνύξγν, κε ηα ζηεξενηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο πλεπκαηηθήο κεηξόπνιεο θαη ηεο αζηηθήο πνιππνιηηηζκηθήο κεγαινύπνιεο ζπλδέεηαη κε ηε δπλαηόηεηα πξαγκαηνπνίεζεο εμαηξεηηθώλ ζπνπδώλ, θαηάθηεζεο ηεο γλώζεο, δεκηνπξγηθήο επαθήο κε ηα επηηεύγκαηα ηεο ηέρλεο αιιά θαη κε ηε δπλαηόηεηα κηαο δσήο δπλεηηθά πην πινύζηαο ζε εκπεηξίεο θαη επθαηξίεο. Γηα ηελ εξσίδα ηεο Σξηαληαθύιινπ, εηδηθόηεξα, ν μέλνο ηόπνο βηώλεηαη σο θπζηθόο παξάδεηζνο, έλαο ηόπνο ζαπκαζηόο θαη αλνίθεηνο, ν νπνίνο πξνζθέξεη ηε δπλαηόηεηα κηαο δσήο αδέζκεπηεο από ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο ζπκβάζεηο ηεο Γύζεο. Οη ηέζζεξηο γπλαίθεο ζπγγξαθείο «ζθεληνλίδνπλ» ηηο εξσίδεο ηνπο «ζηα κεγάια ζηαπξνδξόκηα ηνπ δηεζλνύο βίνπ», ζύκθσλα κε παιαηόηεξε ραξαθηεξηζηηθή έθθξαζε ηνπ Η. Μ. Παλαγησηόπνπινπ, 13 δεκηνπξγώληαο έηζη κηα ζεηξά γπλαηθείσλ ραξαθηήξσλ πνπ δηαπλένληαη από έλαλ βαζηά βησκέλν θνζκνπνιηηηζκό ή, κάιινλ, γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηελ εύζηνρε επηζήκαλζε ηνπ Αιέμε Εήξα, «έλαλ θνζκνπνιηηηζκό γπξηζκέλν ηειείσο αλάπνδα». 14 12 Γηα ηηο έλλνηεο ηνπ κπζνπιαζηηθνύ ηόπνπ βι. ελδεηθηηθά, C. D. Malmgren, Fictional Space in Modernist and Postmodernist American Novel. London and Toronto: Bucknell University Press 1985 Αγγέια Καζηξηλάθε, Ζ θσλή ηνπ γελέζιηνπ ηόπνπ. Αζήλα: Πόιηο 1997. 13 Βι. Σα Πξόζσπα θαη ηα Κείκελα. Β, Αλήζπρα Υξόληα, Αζήλα: Οη Δθδόζεηο ησλ Φίισλ 2 1980, ζ. 149. 14 Αι. Εήξαο, «Σαπηόηεηεο θαη εηεξόηεηεο ζηελ ειιεληθή πεδνγξαθία κεηά ην 1975. Μηα γξακκαηνινγηθή θαη θξηηηθή επηζθόπεζε», πεξ. Κ, η. 17, Γεθέκβξηνο 2008, ζ. 18. 11