ΕΛΕΟΝΩΡΑ- ΙΟΝΥΣΙΑ ΗΜΕΛΑ ß Η ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΙΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΙΑΛΕΚΤΟΥΣ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ιδακτορική ιατριβή Επόπτρια: Καθηγήτρια Αγγελική Ράλλη Μέλη συµβουλευτικής επιτροπής Καθηγήτρια έσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου Ερευνήτρια Β Βαθµίδας Ιώ Μανωλέσσου Πάτρα 2010 Πανεπιστήµιο Πατρών Τµήµα Φιλολογίας
ΕΛΕΟΝΩΡΑ- ΙΟΝΥΣΙΑ ΗΜΕΛΑ Η ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΙΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΙΑΛΕΚΤΟΥΣ ΣΥΓΧΡΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ιδακτορική ιατριβή Επόπτρια: Καθηγήτρια Αγγελική Ράλλη Μέλη συµβουλευτικής επιτροπής Καθηγήτρια έσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου Ερευνήτρια Β Βαθµίδας Ιώ Μανωλέσσου Πάτρα 2010 Πανεπιστήµιο Πατρών Τµήµα Φιλολογίας
Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή Αγγελική Ράλλη, Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Πατρών Δέσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου, Καθηγήτρια ΕΚΠΑ Ιώ Μανωλέσσου, Ερευνήτρια Β Ακαδημίας Αθηνών Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Καθηγητής ΕΚΠΑ Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Καθηγήτρια ΑΠΘ Άννα Ρούσσου, Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Πατρών Γιαννούλα Γιαννουλοπούλου, Επικ. Καθηγήτρια ΕΚΠΑ Η υποστήριξη της διδακτορικής διατριβής πραγματοποιήθηκε την 26η Απριλίου 2010. Στη συγκεκριμένη μορφή έχουμε λάβει υπόψη τα σχόλια και τις παρατηρήσεις της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής την οποία ευχαριστούμε θερμά.
Στη ζωή που είναι στο δρόμο
ΑΝΑΤ. Ἰστέκα ἰστέκα!... Τοῦτο οὗλο ἕνα λόγο εἶναι; ΛΟΓ. Μία λέξις προ, προ, ὑπεπαρασύνθετος. Καὶ δὴ ἐσθιοπινονταδοντορχουμενοευφραινομένων ΑΝΑΤ. Βάϊ βάϊ βάϊ βάϊ! Πῶς τ ὄβγανες ἀπ τὸ ἰστόμα σου τοῦτο ἄνταμ, καὶ ντὲν κόπηκε τὸ μισὸ μέσα; Τοῦτο τσεγκέλια τέλει νὰ τραβοῦνε ντέκα ἀντρῶποι, καὶ γκιοὺτζ μπελᾶ νὰ βγάνουνε!...ἑκατὸ πῆχες εἶναι τοῦτο ἀρτὶκ σωστό ηµήτριου Βυζάντιου, Η Βαβυλωνία
Ευχαριστίες Ένα από τα πρώτα πράγματα που άκουσα στο ξεκίνημα αυτής της προσπάθειας είναι ότι η εκπόνηση μιας διδακτορικής διατριβής είναι μοναχική διαδικασία. Περίεργο, γιατί δε θυμάμαι άλλη περίοδο της ζωής μου στην οποία να μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω και να επικοινωνήσω με τόσους πολλούς, διαφορετικούς μα συνάμα ενδιαφέροντες, ανθρώπους. Είναι πολύ δύσκολο να αποτυπώσω λεκτικά τις εμπειρίες και τις γνώσεις που αποκόμισα από όλους τους, παρ όλα αυτά η ανάγκη μου να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες για τη σύμπραξή τους στο παρόν εγχείρημα το επιτάσσει. Θα ήθελα καταρχάς να ευχαριστήσω ιδιαίτερα το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ), το οποίο, με την υποστήριξή του, μου έδωσε τη δυνατότητα να συνεχίσω τις σπουδές μου και να πραγματοποιήσω το στόχο μου. Από την ακαδημαϊκή κοινότητα, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην επόπτρια της συγκεκριμένης διατριβής και πρόεδρο του Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών, καθ. Αγγελική Ράλλη, για την αμέριστη και πολύπλευρη συμπαράστασή της σε κάθε στάδιο των σπουδών μου, για την ανεξάντλητη διάθεσή της να συζητά μαζί μου, και κυρίως για την ξεχωριστή επιστημονική καθοδήγησή της η οποία κέντρισε το ενδιαφέρον μου και με βοήθησε να μάθω, να ψάξω και να κατανοήσω. Τις θερμές μου ευχαριστίες θα ήθελα, επίσης, να εκφράσω και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, την καθ. Δέσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου, Καθηγήτρια του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και τη δρ. Ιώ Μανωλέσσου, Ερευνήτρια Β βαθμίδος του Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, οι οποίες με «μύησαν» στον κόσμο της ιστορικής γλωσσολογίας, και καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής, μου προσέφεραν απλόχερα τις συμβουλές τους και ανταποκρίνονταν με προθυμία σε κάθε μου αίτημα. Συμπαραστάτες σ αυτήν την προσπάθεια υπήρξαν και οι καθηγητές του Τομέα Γλωσσολογίας, του Τμήματος Φιλολογίας Πανεπιστημίου Πατρών. Ευχαριστώ ειλικρινά την Αναπληρώτρια καθηγήτρια, δρ. Άννα Ρούσσου η οποία μοιράστηκε μαζί μου τις ενδιαφέρουσες θεωρητικές της διαπιστώσεις, όχι μόνο κατά τα πρώτα έτη της εκπόνησης της διατριβής, ως μέλος της συμβουλευτικής μου επιτροπής, αλλά σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, και τους καθηγητές, δρ. Αργύρη Αρχάκη, δρ. Δημήτρη Παπαζαχαρίου, δρ. Γιώργο Ξυδόπουλο, για τη στήριξή τους και για το ότι υπήρξαν πραγματικοί δάσκαλοι που μου έδειξαν, ο καθένας από τη δική του οπτική γωνία, για πόσους διαφορετικούς λόγους αξίζει κανείς να ασχοληθεί με τη μελέτη της γλώσσας. Ένα θερμό ευχαριστώ, επίσης, οφείλω σε όλους τους ερευνητές και εργαζομένους του Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, και ιδιαίτερα στη διευθύντρια Χριστίνα Μπασέα-Μπεζαντάκου και τον δρ. Σταμάτη Μπέη, για την πολύτιμη συμβολή τους. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλο το διοικητικό προσωπικό του Τμήματος Φιλολογίας, την προϊσταμένη γραμματέα Σοφία Μιχελή, και τα
υπόλοιπα στελέχη της γραμματείας Γεωργία Σκαναβή, Φώτη Κασπίρη, Μαρία Κεραμόντε, Ευριδίκη Κοτταρίδου, Αλεξάνδρα Ντζελέπη, όπως και τη βιβλιοθηκονόμο Αγγελική Ανδρικοπούλου, για τη θετική τους ενέργεια και τη μόνιμη διάθεση να με βοηθήσουν όποτε το χρειαζόμουν. Επίσης, ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Στρατή Χατζηπαναγιώτη για την «πολύτροπη» βοήθειά του. Βεβαίως, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου σε όλους τους διαλεκτόφωνους που συντέλεσαν στην πραγματοποίηση της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Τους χρωστώ πολλά για την ενθουσιώδη συμμετοχή και τη ζεστή φιλοξενία τους, και τους θαυμάζω για την ακούραστη διάθεσή τους να μιλήσουν στην ή για την ντοπιολαλιά τους. Ένα μεγάλο ευχαριστώ θέλω να πω στους φίλους Σταύρο Λουλάκη, Χαράλαμπο Καλαμά, Δημήτρη Σιμήρη και Ελένη Μουστάκη που με βοήθησαν να προσεγγίσω τους πληροφορητές μου. Ίσως τη μεγαλύτερη απόδειξη ότι το διδακτορικό δεν είναι μία μοναχική διαδικασία αποτελούν οι φιλίες που κέρδισα. Σ αυτό έχω σταθεί πραγματικά τυχερή, καθώς στο πλάι μου βρίσκονταν φίλοι, τρόπον τινά «ομοιοπαθείς», με τους οποίους ζήσαμε έντονες, συχνά σουρεαλιστικές, στιγμές χαράς, αγωνίας, γέλιου, απογοήτευσης και ενθουσιασμού, με τους οποίους ανταλλάξαμε ιδέες, μοιραστήκαμε ανασφάλειες, προβληματιστήκαμε και συνεργαστήκαμε. Δήμητρα Μελισσαροπούλου, Βανέσσα Πετροπούλου, Αθανασία Καρρά, Μαρία Κολιοπούλου, Μαρία Γιακουμέλου, Μαρία Παυλάκου, Φωτεινή Σαραντοπούλου, Μιλένα-Μαρίνα Μιλένοβα, Χριστίνα Μανουηλίδου, Μάριε Ανδρέου, Metin Bağrıaçık, Νίκο Κουτσούκο, Χρήστο Βλάχο, Χρήστο Παπαναγιώτου, Θανάση Γεωργακόπουλε, Θανάση Καρασίμο, σας ευχαριστώ και πάντα τέτοια! Επίσης ευχαριστώ θερμά όλους τους συναδέλφους στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών για τα πολύ εποικοδομητικά σχόλιά τους. Ένα ευχαριστώ είναι λίγο για τις αδελφικές μου φίλες Τζέλενα Σπανοπούλου και Ειρήνη Γεωργαλά, οι οποίες υποστηρίζουν με ζέση κάθε μου επιλογή και είναι πάντα εκεί στα εύκολα και τα δύσκολα. Τέλος, όταν ο λόγος έρχεται στους πιο κοντινούς σου ανθρώπους, τα πράγματα δυσκολεύουν. Τι να γράψεις για τους ανθρώπους που μπορούν να διαβάσουν τα μάτια σου, και γιατί; Το μόνο που μπορώ είναι να πω στον πατέρα μου Βασίλη, στη μητέρα μου Μαρία και στον αδερφό μου Γιώργο είναι ότι χωρίς την αγάπη τους οι χαρές μου θα ήταν μισές. Και δεν ήταν... Ευχαριστώ από καρδιάς
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 1.1 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΘΕΜΑΤΟΣ 15 1.2 ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΙΑΤΡΙΒΗΣ 17 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 20 2.1 Η ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ 20 2.2 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ 22 2.2.1 ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ 24 2.2.2 ΣΗΜΑΣΙΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 32 2.2.2.1 Η προσέγγιση της Di Sciullo 32 2.2.2.2 Η προσέγγιση της Amiot 38 2.2.3 ΟΜΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 44 2.2.3.1 Η προσέγγιση του Iacobini 44 2.2.3.2 Η προσέγγιση της Ράλλη 51 2.3 Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ 56 2.3.1 ΟΡΙΑΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ: ΟΙ ΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ 56 2.3.2 Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΟΘΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΧΕΣ 66 2.4 Η ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 68 2.4.1 ΟΙ ΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 68 2.5 Η ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 74 2.5.1 Η ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 74 2.5.2 ΟΙ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 80 2.5.2.1 Φωνολογική παράµετρος 84 2.5.2.2 Σηµασιολογική παράµετρος 84 2.5.2.3 Μορφολογική παράµετρος 84 3. Ε ΟΜΕΝΑ 86 3.1 ΙΑΛΕΚΤΙΚΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ 86 3.2 ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ 89 3.2.1 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΙΑΛΕΚΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ 89 3.2.2 ΙΑΛΕΚΤΟΣ ΚΑΙ Ι ΙΩΜΑ 90 3.3. ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 91-11 -
3.4 ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΑ ΜΟΡΦΗΜΑΤΑ ΩΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΠΟΛΥΠΛΟΚΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΟΜΩΝ 95 3.5 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ 96 3.5.1 ΤΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΑΚΡΟ- 96 3.5.1.1 Λεξική και νέα σηµασία 97 3.5.1.2 ιαχρονική διάσταση 99 3.5.1.3 Η παρουσία του στις Νεοελληνικές ιαλέκτους 102 3.5.2 ΤΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΜΩΡΟ- 103 3.5.2.1 Λεξική και νέα σηµασία 104 3.5.2.2 ιαχρονική διάσταση 107 3.5.2.3 Η παρουσία του στις Νεοελληνικές ιαλέκτους 109 3.5.3 ΤΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΠΛΑΚΟ- 112 3.5.3.1 Λεξική και νέα σηµασία 113 3.5.3.2 Η παρουσία του στις Νεοελληνικές ιαλέκτους 120 3.5.4 ΤΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΙΟ-/ΣΟ- ΚΑΙ ΣΑ- 121 3.5.4.1 Λεξική και νέα σηµασία 121 3.5.4.2 ιαχρονική διάσταση 126 3.5.4.3 Η παρουσία των σιο-/σο και σα- στις Νεοελληνικές ιαλέκτους 129 3.5.5 ΤΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΧΑΜΟ- 132 3.5.5.1 Λεξική και νέα σηµασία 132 3.5.5.2 ιαχρονική διάσταση 135 3.5.5.3 Η παρουσία του στις Νεοελληνικές ιαλέκτους 137 3.6 ΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 138 4. ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 141 4.1 ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ 141 4.1.1 ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 141 4.1.2 ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 144 4.1.3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 153 4.2 ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ 154 4.2.1 ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 154 4.2.2 ΤΡΟΠΟΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΣΗΜΑΣΙΑ 156 4.2.3 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ 162 4.2.3.1 Η ποσοτική µεταβολή ως σηµασία «γενική και αφηρηµένη» 162 4.2.3.2 Κατευθύνσεις ποσοτικής µεταβολής 163 4.2.4 ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ 166-12 -
4.2.4.1 Στοιχεία µε εκφραστική και σηµασιολογική λειτουργία 167 4.2.4.2 Σηµασιολογικά ουδέτερα στοιχεία µε εκφραστική λειτουργία 168 4.2.5 Η ΣΧΕΣΗ ΠΑΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΝΕΑΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ 171 4.2.5.1 Λεξική αυτονοµία 171 4.2.5.2 Συνύπαρξη σηµασιών Πολυσηµία 174 4.2.5.3 Παράλληλη εξέλιξη σηµασιών 177 4.2.6 ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 181 4.2.7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 183 4.3 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ 184 4.3.1 ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 184 4.3.2 ΙΕΥΡΥΝΣΗ ΣΥΝ ΥΑΖΟΜΕΝΩΝ ΒΑΣΕΩΝ 187 4.3.2.1 Είδος και σηµασία της διεύρυνσης 188 4.3.2.2 Μηχανισµοί διεύρυνσης 190 4.3.3 ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ 193 4.3.3.1 ηµιουργία νεολογισµών 197 4.3.3.2 Μορφολογική ηµιουργικότητα 201 4.3.4 Α ΥΝΑΜΙΑ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ 204 4.3.5 ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΗ ΙΑ ΙΚΑΣΙΑ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 206 4.3.6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 207 5. ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ 210 5.1 ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ 210 5.2 ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΑΙ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 213 5.2.1 ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 213 5.2.2 ΕΠΑΝΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 216 5.2.3 ΛΕΞΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΘΗΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 220 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 224 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 236 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 236 ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 252 ΠΗΓΕΣ 261 ΛΕΞΙΚΑ-ΓΛΩΣΣΑΡΙΑ 261 ΚΕΙΜΕΝΑ 265-13 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 269 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 269 ΠΗΓΕΣ (ΛΕΞΙΚΑ, ΓΛΩΣΣΑΡΙΑ, ΚΕΙΜΕΝΑ) 269 ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ 270 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΠΙΝΑΚΕΣ 271 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑΤΑ 302-14 -
Η προθηματοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους: συγχρονική και διαχρονική προσέγγιση 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Οριοθέτηση θέµατος Στην παρούσα διατριβή εξετάζονται φαινόµενα προθηµατοποίησης που απαντούν στις νεοελληνικές διαλέκτους. Συγκεκριµένα, επιχειρείται η συστηµατική διερεύνηση αριστερών συστατικών πολύπλοκων µορφολογικά δοµών, τα οποία αποκλίνουν από το «λέξηµα-πηγή» (δηλαδή το λέξηµα από το οποίο προέρχονται), καθώς µελετάται η διαχρονική τους παρουσία στην Ελληνική αλλά και η συγχρονική τους παρουσία στις διαλέκτους της Νέας Ελληνικής. Το εξεταζόµενο υλικό έχει αµιγώς διαλεκτικό χαρακτήρα. Η επιλογή φαινοµένων τα οποία δεν απαντούν στην Κοινή Νέα Ελληνική αποσκοπεί στη δηµιουργία µίας αντιπροσωπευτικής εικόνας για τον τρόπο µε τον οποίο λειτουργεί η προθηµατοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους µεµονωµένα, ανεξάρτητα από τον τρόπο µε τον οποίο λειτουργούν αντίστοιχες διαδικασίες στην επίσηµη ποικιλία (Κοινή Νέα Ελληνική). Επιπροσθέτως, η δια-διαλεκτική προσέγγιση αποτελεί πρόσφορο έδαφος για τη µελέτη της µετάβασης από τη σύνθεση στην παραγωγή, και εν προκειµένω στην προθηµατοποίηση. Το ευρύτερο ζήτηµα της σχέσης µεταξύ σύνθεσης και παραγωγής αποτελεί προσφιλές θέµα µελέτης των σύγχρονων µορφολογικών θεωριών (βλ. µεταξύ άλλων Siegel 1979, Allen 1978, Aronoff 1976, Booij 1977, 2005, Lieber 1980, 1992a, Scalise 1984, Ralli 1988, 2003, 2004, 2009b, ten Hacken 2000, Bauer 2005b και Amiot 2005), καθώς πρόκειται για διαδικασίες σχηµατισµού λέξεων οι οποίες εµφανίζουν οµοιότητες αλλά και διαφορές. Τα υπό εξέταση δεδοµένα παρέχουν τη δυνατότητα διεξοδικής συζήτησης για το συγκεκριµένο ζήτηµα, γιατί, όπως θα δείξουµε, συνιστούν φαινόµενα γραµµατικοποίησης, συντελεσµένης ή εν εξελίξει, των οποίων ο πρόγονος δεν είναι πρόθεση αλλά ένα αυτόνοµο λεξικό στοιχείο, δηλαδή ένα επίθετο, ένα ρήµα, ένα επίρρηµα ή ένα ουσιαστικό. Με αφετηρία τον προσδιορισµό της σχέσης σύνθεσης και προθηµατοποίησης, και τον καθορισµό των βασικών τους χαρακτηριστικών, φιλοδοξούµε να παρακολουθήσουµε τη διαδικασία γραµµατικής µεταβολής των εξεταζόµενων µορφηµάτων, και τη µετατροπή τους από αυτόνοµα λεξήµατα και µέλη συνθέτων (compounds), σε δεσµευµένα προθήµατα και αριστερά συστατικά πολύπλοκων µορφολογικά δοµών (complex forms). Στη βιβλιογραφία (ξένη και ελληνική) έχουν υπάρξει σχετικές µελέτες (Αναστασιάδη Συµεωνίδη 2008, Amiot 2005, van Goethem - 15 -
Κεφάλαιο 1ο: Εισαγωγή 2007, 2008a, 2008b, Stevens 2004, Γιαννουλοπούλου 2000). Η καινοτοµία της παρούσας διατριβής έγκειται στο διττό προσανατολισµό της, συγχρονικό και διαχρονικό, και στην αξιοποίηση γραπτών (από λογοτεχνικά κείµενα, νοταριακά έγγραφα, χρονογραφίες, εφηµερίδες, ερωτηµατολόγια κ.ά.) και προφορικών δεδοµένων (από µαγνητοφωνήσεις, προφορικά ερωτηµατολόγια), προκειµένου να διερευνηθεί το φαινόµενο σε όλες τις επιµέρους φάσεις του. Η παρατήρηση όλων των σταδίων της µετάβασης από τη σύνθεση στην προθηµατοποίηση επιτρέπει τόσο την πρόταση συγκεκριµένων παραµέτρων οι οποίες την ερµηνεύουν, όσο και την ιεράρχηση αυτών. Η µετάβαση από τη σύνθεση στην προθηµατοποίηση, ή αλλιώς η προθηµατικοποίηση (prefixization, βλ. Amiot 2005), σκιαγραφεί ένα είδος µεταβολής γραµµατικού χαρακτήρα, ένα είδος γραµµατικοποίησης. Σύµφωνα µε το φαινόµενο αυτό, ένα στοιχείο το οποίο αποκτά λειτουργικό χαρακτήρα εµφανίζει σηµασιολογική απόκλιση από την αρχική λεξική σηµασία και χάνει την αυτονοµία του (Iacobini 2004). Η µεταβολή επιτελείται σταδιακά (βλ. µεταξύ άλλων Li 1977, Timberlake 1977, Givón 1979, Lehmann 1995, Hopper 1991, Lichtenberk 1991, Hopper & Traugott 1993), γεγονός που αποδεικνύει ότι τα όρια µεταξύ των δύο διαδικασιών δεν είναι διακριτά (Ralli forthcoming), και οδηγεί στην αποκατηγοριοποίηση (Hopper 1991, Heine 2003, Heine & Kuteva 2002, 2005, 2007). Με γνώµονα το γενικό σχήµα περιγραφής των κριτηρίων της γραµµατικοποίησης, όπως αυτό κωδικοποιήθηκε αρχικά από τον Lehmann ([1982] 1995) και διαµορφώθηκε από τους Heine & Kuteva (2002, 2005, 2007 αλλοίωση, αποσηµασιοποίηση, επέκταση, αποκατηγοριοποίηση), προτείνεται µία τριµερής διάκριση παραµέτρων που ελέγχουν τη διαδικασία της προθηµατικοποίησης. Ως υπώνυµη διαδικασία της γραµµατικοποίησης, η οποία επιτελείται στο πλαίσιο της µορφολογικοποίησης (morphologization, βλ. σχετικά τις αντιτιθέµενες απόψεις των Lehmann 1995 και Joseph 2003 για το ακριβές περιεχόµενο των όρων), η προθηµατικοποίηση αναφορικά µε τις παραµέτρους που την ελέγχουν εµφανίζει οµοιότητες αλλά και διαφοροποιήσεις από το γενικό σχήµα. Συγκεκριµένα, ι) η φωνολογική παράµετρος, η οποία αφορά στη φωνολογική αλλοίωση του εξεταζόµενου στοιχείου, δεν έχει σταθερή παρουσία στη διαδικασία και απαντά κατεξοχήν στα πρώτα στάδια αυτής. ιι) η σηµασιολογική παράµετρος, η οποία αφορά στη διεύρυνση προς µία σηµασία περισσότερο γενική και αφηρηµένη ή/και στην πολυσηµία, έχει υποχρεωτική παρουσία, δεν µπορεί όµως να εγγυηθεί την ολοκλήρωση της διαδικασίας. - 16 -
Η προθηματοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους: συγχρονική και διαχρονική προσέγγιση ιιι) η µορφολογική παράµετρος, η οποία αφορά στη διεύρυνση των επιλεγόµενων βάσεων και την παραγωγικότητα των νεοσύστατων δοµών, εξαρτάται άµεσα από τη σηµασιολογική παράµετρο, και εγγυάται τη µετάβαση από τη σύνθεση στην προθηµατοποίηση, εφόσον οι δύο υποπαράµετροι (διεύρυνση και παραγωγικότητα) απαντούν. Η δοµική αδιαφάνεια και η αποκατηγοριοποίηση συµπίπτουν µε το αποτέλεσµα της διαδικασίας και µαρτυρούν την ολοκλήρωσή της. Μία µορφολογική θεώρηση των εξεταζόµενων δεδοµένων, εναρµονισµένη µε τις σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις για τη γραµµατικοποίηση (ό.π.) και το µεταίχµιο σύνθεσης και παραγωγής (Ralli 2003, 2004, 2010, Amiot 2005, van Goethem 2008a, 2008b) στο φάσµα της διαχρονίας είναι σε θέση να αναδείξει, µέσα από το συσχετισµό των ανωτέρω παραµέτρων (φωνολογική, σηµασιολογική, µορφολογική), τον τρόπο µε τον οποίο οι τελευταίες συνδυάζονται και προκαλούν την ολοκλήρωση της προθηµατικοποίησης ενός µορφήµατος. Στα κεφάλαια που ακολουθούν επιχειρείται να καταστεί σαφές πως κάθε παράµετρος έχει ιδιαίτερο χαρακτήρα, θέση και επιρροή στη διαδικασία, καµία όµως δεν είναι σε θέση µεµονωµένα να εγγυηθεί την περάτωση της προθηµατικοποίησης. Ο χαρακτήρας των επιµέρους παραµέτρων, και συνακόλουθα της προθηµατικοποίησης, προσδιορίζεται, επίσης, από τη σχέση τους τόσο µε ευρύτερα φαινόµενα γλωσσικής µεταβολής (αναλογία, επανανάλυση και λεξικοποίηση), τα οποία µπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα από τη γραµµατικοποίηση, όσο και µε «γλωσσικά κατευθυνόµενες» φωνολογικές, σηµασιολογικές και µορφολογικές ιδιαιτερότητες, και εν προκειµένω µε τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες της Ελληνικής. 1.2 ιάρθρωση διατριβής Η παρούσα µελέτη διαρθρώνεται σε πέντε µέρη. Στο πρώτο µέρος (κεφάλαιο 2), µετά την αναλυτική αναφορά στις θεωρητικές προσεγγίσεις για την προθηµατοποίηση, το µεταίχµιο σύνθεσης και προθηµατοποίησης, και τη µετάβαση από τη σύνθεση στην παραγωγή, παρουσιάζεται η προτεινόµενη θεωρητική προσέγγιση. Στο δεύτερο µέρος (κεφάλαιο 3) παρατίθενται τα βασικά χαρακτηριστικά των πέντε εξεταζόµενων µορφηµάτων (ακρο-, µωρο-, πλακο-, σιο/σο-/σα- και χαµο-) αλλά και η µεθοδολογία συλλογής των δεδοµένων. Στο τρίτο µέρος (κεφάλαιο 4) πραγµατοποιείται η ανάλυσή - 17 -
Κεφάλαιο 1ο: Εισαγωγή τους µε βάση τις προτεινόµενες παραµέτρους, ενώ στο τέταρτο µέρος (κεφάλαιο 5) µέσα από τη συσχέτισή τους οι επιµέρους παράµετροι ιεραρχούνται, και επισηµαίνεται η σχέση της διαδικασίας της προθηµατικοποίησης µε ανεξάρτητους µηχανισµούς γλωσσικής µεταβολής. Τέλος, στο πέµπτο µέρος (κεφάλαιο 6) επιχειρείται η εξαγωγή συµπερασµάτων, τα οποία διατρέχουν το συνολικό εύρος της διατριβής. Συγκεκριµένα, στο κεφάλαιο 2 παρατίθενται και σχολιάζονται οι θεωρητικές προσεγγίσεις για την προθηµατοποίηση (2.2) µέσα από τις µελέτες των παραδοσιακών γλωσσολόγων και των γραµµατικών (2.2.1), τις σηµασιοκεντρικές προσεγγίσεις (2.2.2) και τις δοµοκεντρικές προσεγγίσεις (2.2.3). Επίσης, αντιµετωπίζεται θεωρητικά η µετάβαση από τη σύνθεση στην προθηµατοποίηση (2.3) τόσο µέσα από την παρουσίαση των µελετών για τις οριακές περιπτώσεις (2.3.1), όσο και µέσα από την παρουσίαση της ιδέας του µορφολογικού συνεχούς που συνδέει σύνθεση και παραγωγή (2.3.2). Στο ακόλουθο µέρος (2.4) παρουσιάζονται οι µελέτες για την προθηµατικοποίηση (2.4.1) µέσα από το πρίσµα της γραµµατικοποίησης. Τέλος, στο υποκεφάλαιο (2.5) παρατίθεται η προτεινόµενη προσέγγιση µε την παρουσίαση τόσο των γενικών χαρακτηριστικών (2.5.1) όσο και των ειδικών χαρακτηριστικώνπαραµέτρων (2.5.2) µιας θεώρησης για την προθηµατικοποίηση η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο της διαχρονικής µορφολογίας. Στο κεφάλαιο 3 συζητείται η σχέση των διαλεκτικών δεδοµένων µε τη γλωσσολογική θεωρία (3.1), επιχειρείται συνοπτική αναφορά στα βασικά χαρακτηριστικά της διαλεκτικής έρευνας (3.2) και παρουσιάζονται οι πηγές και η µέθοδος συλλογής του εξεταζόµενου προφορικού και γραπτού υλικού (3.3). Στο τελευταίο µέρος του κεφαλαίου παρουσιάζονται τα εξεταζόµενα συστατικά πολύπλοκων µορφολογικά δοµών (3.4.), περιγράφεται η διαχρονική και συγχρονική παρουσία του καθενός ξεχωριστά (3.5), αλλά και διατυπώνονται οι βασικοί προβληµατισµοί που εγείρονται από τη φύση του συγκεκριµένου υλικού (3.6). Στο κεφάλαιο 4 επιχειρείται ο συνδυασµός δεδοµένων και θεωρίας µέσα από την παρουσία ή απουσία των προτεινόµενων παραµέτρων στις εξεταζόµενες διαδικασίες προθηµατικοποίησης. Εξετάζονται αναλυτικά η φωνολογική παράµετρος (4.1), η σηµασιολογική παράµετρος (4.2) και η µορφολογική παράµετρος (4.3). Στο κεφάλαιο 5 οι επιµέρους παράµετροι συσχετίζονται (5.1) και ιεραρχούνται, όπως επίσης διερευνάται και η ευρύτερη σχέση της προθηµατικοποίησης µε φαινόµενα γλωσσικής µεταβολής (5.2), όπως η αναλογία (5.2.1), η επανανάλυση (5.2.2) και η λεξικοποίηση (5.2.3). - 18 -
Η προθηματοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους: συγχρονική και διαχρονική προσέγγιση Τέλος, στο κεφάλαιο 6 παρατίθενται τα συνολικά συµπεράσµατα στα οποία καταλήγουµε στην παρούσα διατριβή οργανωµένα και παρουσιασµένα σε τρεις άξονες: ως προς την ταυτότητα των εξεταζόµενων µορφηµάτων, τη σχέση προθηµατικοποίησης και γραµµατικοποίησης και τη σχέση προθηµατικοποίησης και διαλέκτων. - 19 -
Η προθηματοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους: συγχρονική και διαχρονική προσέγγιση 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.1 Η προθηµατοποίηση ως µορφολογική διαδικασία Ως στόχος του παρόντος κεφαλαίου τίθεται η επισκόπηση των βασικών µελετών που εξετάζουν τα επιµέρους χαρακτηριστικά της προθηµατοποίησης και της σχέσης της µε τη διαδικασία της σύνθεσης. Αν ανατρέξει κανείς σε όσα έχουν γραφτεί τις τελευταίες δεκαετίες για αυτήν τη διαδικασία παραγωγής λέξεων, θα διαπιστώσει ότι τα περισσότερα πονήµατα δεν αντιµετωπίζουν τη διαδικασία αυτή ως ένα φαινόµενο συνολικό το οποίο διέπεται από συγκεκριµένους κανόνες. Με άλλα λόγια, η πλειοψηφία ερευνητών περιγράφουν, εξετάζουν και αναλύουν τη συµπεριφορά συγκεκριµένων προθηµάτων σε µία ή περισσότερες γλώσσες µεµονωµένα (βλ. µεταξύ άλλων για τα ελληνικά Χατζιδάκις 1914, Delveroudi & Vassilaki 1999, Καραντζόλα & Γιαννουλοπούλου 2000, Ευθυµίου 2001, 2002, 2003, 2006, Γαβριηλίδου & Ευθυµίου 2003, Efthymiou 2008, ενώ για άλλες γλώσσες Amiot 1995, 2002a, 2002c), χωρίς να επιχειρούν να αποτυπώσουν τους «µηχανισµούς» της παραγωγικής αυτής διαδικασίας. Ο λόγος για τον οποίο η αποµονωτική εξέταση έναντι της συνολικής εξέτασης των προθηµάτων φαίνεται να κερδίζει περισσότερο έδαφος δεν διευκρινίζεται από τους µελετητές. Η πιθανή ερµηνεία αυτής της επιλογής των ανωτέρω αναφερόµενων ερευνητών µπορεί να αναζητηθεί σε δύο από τα βασικά χαρακτηριστικά των προθηµάτων, όπως αυτά παρατίθενται από τον ten Hacken (2000: 355). Αυξηµένη παραγωγικότητα, ιδιότητα που καθιστά δύσκολη την επεξεργασία και οµαδοποίηση ενός ευµεγέθους corpus, προκειµένου να αναζητηθούν σ αυτό καθολικά χαρακτηριστικά. Μειωµένη σηµασιολογική διαφάνεια, ιδιότητα η οποία, όταν µάλιστα προϋποθέτει προθηµατική πολυσηµία, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για µία εξειδικευµένη, ως επί το πλείστον σηµασιολογικά κατευθυνόµενη, µορφολογική ανάλυση. Ως εκ τούτου, αποδεικνύεται ιδιαίτερα περίπλοκη για έναν ερευνητή ο οποίος επιχειρεί να εξετάσει το φαινόµενο αυτό στο σύνολό του η επιλογή ενός θεωρητικού µοντέλου ικανού να δώσει εξηγήσεις για κάθε περίπτωση παραγωγής νέων προθηµατοποιηµένων δοµών. Εξαιρέσεις υπάρχουν βεβαίως, µεταξύ των οποίων οι µελέτες των Di Sciullo - 20 -
Κεφάλαιο 2ο: Θεωρητικό Πλαίσιο (1997), Ralli (2001, 2004), Ράλλη (2005), Amiot (2004), Iacobini (1998, 2004), οι οποίες ακολούθως θα παρουσιαστούν αναλυτικά. Η δυσκολία αναζήτησης του κατάλληλου µοντέλου για την πλαισίωση της διενεργηθείσας διαλεκτικής έρευνας πολλαπλασιάζεται, καθώς αυτό θα πρέπει να φέρει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: α) να αντιµετωπίζει την προθηµατοποίηση όχι ως µία διαδικασία στατική και στεγανή αλλά ως µία διαδικασία ανοιχτή και σε αλληλεπίδραση µε άλλες µορφολογικές διαδικασίες σχηµατισµού λέξεων, β) να συζητά τη σχέση προθηµατοποίησης και σύνθεσης και να προβλέπει ενδιάµεσες περιπτώσεις, γ) να λαµβάνει υπόψη του τη γλωσσική µεταβολή επιχειρώντας να ορίσει τις παραµέτρους αυτής στο βαθµό που το αφορά, δ) να προσφέρει τα κατάλληλη µεθοδολογικά εργαλεία όχι µόνο για µία συγχρονική αλλά και για µία διαχρονική προσέγγιση του φαινοµένου. Όπως θα καταστεί φανερό στο κεφάλαιο 3, στο οποίο παρουσιάζονται διεξοδικά τα επιµέρους χαρακτηριστικά των υπό εξέταση µορφηµάτων, η υπόστασή τους υπαγορεύει µία τέτοια προσέγγιση. Σε µια προσπάθεια να προσδιοριστεί συνοπτικά η «φύση» του συλλεχθέντος υλικού προκύπτει ότι τα εξεταζόµενα µορφήµατα, ακρο-, µωρο-, πλακο-, σιο-/σο-/σα- και χαµο-, ως αριστερά συστατικά πολύπλοκων µορφολογικά δοµών: α) σηµειώνουν απόκλιση από το λέξηµα-πηγή, καθώς - διαφοροποιούνται σηµασιολογικά από αυτό, - διαφοροποιούνται βαθµιαία και κατά περίπτωση µορφολογικά από αυτό, - διαφοροποιούνται βαθµιαία και κατά περίπτωση φωνολογικά από αυτό, β) εµφανίζουν βαθµιαία εξάρτηση από το δεξιό συστατικό του πολύπλοκου σχηµατισµού, γ) δεν απαντούν ως αυτόνοµες λέξεις σε ορισµένες περιπτώσεις, δ) δεν προσλαµβάνουν τις προαναφερθείσες ιδιότητες αυτόµατα αλλά σταδιακά. Η επισκόπηση των θεωρητικών αναλύσεων για την προθηµατοποίηση θα χωριστεί σε επιµέρους στάδια. Στο πρώτο στάδιο (βλ. 2.2), θα αναφερθούν µελέτες οι οποίες καταγίνονται µε τα επιµέρους χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας και έχουν - 21 -
Κεφάλαιο 2ο: Θεωρητικό Πλαίσιο παραδοσιακό, ιστορικό κατά κανόνα, προσανατολισµό (βλ. 2.2.1), σηµασιοκεντρικό προσανατολισµό (βλ. 2.2.2) και δοµοκεντρικό προσανατολισµό (βλ. 2.2.3). Στο δεύτερο στάδιο (βλ. 2.3), θα συζητηθεί η σχέση της προθηµατοποίησης µε τη σύνθεση, µέσα από τις σχετικές θεωρητικές προσεγγίσεις, στην προσπάθεια να αποτυπωθούν οι οµοιότητες και οι διαφορές τους, προκειµένου να οδηγηθούµε στο τρίτο και τελευταίο στάδιο, δηλαδή στις µελέτες που ασχολούνται µε τον τρόπο µετάβασης από τη µία διαδικασία στην άλλη (βλ. 2.4). Παράλληλα µε την παρουσίαση των υπαρχουσών θεωρητικών αναλύσεων για την προθηµατοποίηση επιχειρείται ο σχολιασµός αυτών, κυρίως ως προς το αν τα επιµέρους χαρακτηριστικά τους είναι συµβατά µε τις αρχές του ζητούµενου θεωρητικού µοντέλου, έτσι όπως παρουσιάστηκαν ανωτέρω. Στο τελευταίο µέρος του κεφαλαίου (βλ. 2.5), θα παρουσιαστεί η προτεινόµενη θεωρητική ανάλυση, η οποία εντάσσεται στο πλαίσιο της διαχρονικής µορφολογίας. 2.2 Θεωρητικές προσεγγίσεις για την προθηµατοποίηση Πριν από την περιγραφή των επιµέρους θεωρητικών προσεγγίσεων της προθηµατοποίησης, κρίνεται σκόπιµη µία συνοπτική αναφορά στο περιεχόµενο των βασικών όρων που θα χρησιµοποιήσουµε. Έχει ήδη επισηµανθεί ότι µε τον όρο προθηµατοποίηση 1 (prefixation) αναφερόµαστε σε µία µορφολογική διαδικασία σχηµατισµού λέξεων που επιτελείται στο πλαίσιο της παραγωγής. Ένας αδροµερής και κατά το δυνατόν αφαιρετικός ορισµός της προθηµατοποίησης, ο οποίος να εναρµονίζεται µε το περιεχόµενο όλων των θεωρητικών προσεγγίσεων που παρουσιάζονται αναλυτικά στη συνέχεια, είναι ο εξής o όρος προθηµατοποίηση αναφέρεται σε µία µορφολογική διαδικασία σχηµατισµού λέξεων η οποία προκύπτει από τον ελάχιστο συνδυασµό ενός λεξήµατος (θέµατος ή λέξης) µε ένα πρόθηµα. 1 Ο όρος, µεταφρασµένος στα ελληνικά από τη Ράλλη (1984), αποτελεί παράγωγο του όρου πρόθηµα (prefix, βλ. σχετικά Ράλλη 1984, Ράλλη 2005, Crystal [1996] 2003, Φιλιππάκη-Warburton 1992), το οποίο ορίζεται αρχικά ως το στοιχείο που προστίθεται στην αρχή µιας ρίζας ή ενός θέµατος. Παρόλο που το β συνθετικό (-ποιηση) της λέξης προθηµατοποίηση θα µπορούσε να παραπέµπει στη σηµασία της δηµιουργίας προθήµατος, ο όρος προθηµατοποίηση χρησιµοποιείται αποκλειστικά για να δηλώσει τη δηµιουργία δοµών µε πρόθηµα. - 22 -
Η προθηματοποίηση στις νεοελληνικές διαλέκτους: συγχρονική και διαχρονική προσέγγιση Τα µορφήµατα 2 (morphemes), ως ελάχιστα συστατικά των λέξεων που είναι φορείς µορφής και σηµασίας [ή λειτουργίας] (ορισµός από Ράλλη 2005), διακρίνονται σε ελεύθερα 3 και δεσµευµένα. Στη νέα ελληνική δεσµευµένα µορφήµατα, σύµφωνα µε τους Πετρούνια (1984) και Ralli (1988 και Ράλλη 2005), αποτελούν τα θέµατα (stems) και τα προσφύµατα (affixes 4 ), τα οποία διακρίνονται περαιτέρω σε προθήµατα (prefixes) και επιθήµατα (suffixes). Οι διαδικασίες σχηµατισµού λέξεων στις οποίες συµµετέχουν τα µορφήµατα (δεσµευµένα ή αδέσµευτα) είναι η κλίση, η παραγωγή και η σύνθεση. Η κλίση συνιστά µία διαδικασία παραδειγµατικού χαρακτήρα κατά την οποία οι διαφορετικές µορφές µιας λέξης προκύπτουν από το συνδυασµό ενός θέµατος µε ένα κλιτικό µόρφηµα (επίθηµα για τα ελληνικά). 5 Η παραγωγή είναι µία διαδικασία συνταγµατικού χαρακτήρα κατά την οποία ο συνδυασµός θέµατος και παραγωγικού προσφύµατος (προθήµατος ή επιθήµατος) δηµιουργεί τη λέξη. Τέλος, η σύνθεση, σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005, 2007), συνιστά µία περισσότερο πολύπλοκη µορφολογική διαδικασία, η οποία προϋποθέτει τουλάχιστον το συνδυασµό δύο θεµάτων. Τα όρια των διαδικασιών αυτών δεν είναι πάντοτε διακριτά, γεγονός το οποίο αποδεικνύεται όχι µόνο από την ύπαρξη ενδιάµεσων περιπτώσεων -εξάλλου ένα τέτοιο επιχείρηµα θα ήταν κυκλικό-, αλλά και από την ύπαρξη πολλών διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων αναφορικά µε τα επιµέρους χαρακτηριστικά κάθε διαδικασίας, όπως επίσης και το είδος και τις ιδιότητες των µορφηµάτων (βλ. Μελισσαροπούλου 2007 για µία εκτενή επισκόπηση αναφορικά µε όσα έχουν γραφτεί για τη δυσκολία σαφούς διάκρισης των µορφολογικών διαδικασιών). Στο πλαίσιο της 2 Η πρώτη συστηµατική ανάλυση των µορφηµάτων επιτελείται στο πλαίσιο της σχολής του αµερικανικού δοµισµού, βασικός εκπρόσωπος της οποίας είναι ο Bloomfield (1933). Η εισαγωγή του όρου µόρφηµα (morpheme) στη γλωσσολογία, καθώς και η επιµέρους κατάτµησή του σε ρίζα (root), επίθηµα (suffix), πρόθηµα (prefix) και κατάληξη, επιτελέστηκε στις αρχές του 20ου αι. από τον Baudouin de Courtenay, εκπρόσωπο της σχολής της Πράγας, σύµφωνα µε τον οποίο (1972: 153), ως µόρφηµα ορίζεται το µέρος της λέξης το οποίο προικίζεται µε ψυχολογική αυτονοµία και για τον ίδιο λόγο δεν µπορεί πλέον να διαιρεθεί. Ο πρωταρχικός αυτός ορισµός εµµένει στην αυτονοµία του µορφήµατος, χωρίς να προσδιορίζει τα επιµέρους χαρακτηριστικά του, κάτι το οποίο πραγµατοποιείται σε ακόλουθους ορισµούς (βλ. σχετικά Ράλλη 2005, Carstairs-McCarthy 2005). 3 Ελεύθερα είναι τα µορφήµατα των οποίων τα όρια συµπίπτουν µε τα όρια της λέξης, και ως εκ τούτου απαντούν ελεύθερα στο λόγο (βλ. Ράλλη 2005: 40). 4 Στον Πετρούνια (1984) ο όρος affix µεταφράζεται ως παράθηµα, ενώ στην ελληνική έκδοση του Martinet (1976) µεταφράζεται ως πρόσθεµα. 5 Βλ. Ράλλη (2005) για µία αναλυτική παρουσίαση των µορφολογικών διαδικασιών. - 23 -