ΜΗΑ ΝΔΑ ΟΠΣΗΚΖ ΣΖ ΓΗΑ ΣΑ Ζ ΜΔΣΑΞΤ ΣΖ ΣΡΗΣΟΒΑΘΜΗΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤ Ζ ΚΑΗ ΣΧΝ ΠΡΟΟΠΣΗΚΧΝ ΑΠΑ ΥΟΛΖ Ζ ΚΑΣΑ ΣΖΝ ΔΠΟΥΖ ΣΧΝ ΔΗΚΟΝΧΝ

ΜΗΑ ΝΔΑ ΟΠΣΗΚΖ ΣΖ ΓΗΑ ΣΑ Ζ ΜΔΣΑΞΤ ΣΖ ΣΡΗΣΟΒΑΘΜΗΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤ Ζ ΚΑΗ ΣΧΝ ΠΡΟΟΠΣΗΚΧΝ ΑΠΑ ΥΟΛΖ Ζ ΚΑΣΑ ΣΖΝ ΔΠΟΥΖ ΣΧΝ ΔΗΚΟΝΧΝ Γπ. Ζλίαρ Δμ. Κοπομηλάρ Κνηλσληνιφγνο, Πάληεην Παλεπηζηήκην Ζιεθηξνληθή Γηεχζπλζε Δπηθνηλσλίαο: kantianos@gmail.com ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ ππφ εμέηαζηλ έξεπλα έρεη κία πξνυπφζεζε (Α) θαη κία ππφζεζε εξγαζίαο (Β). Α: Απφ ην ηέινο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα θαη κέρξη ηηο κέξεο καο, εθηπιίζζεηαη θαη γηγαληψλεηαη ε Δπνρή ησλ Δηθφλσλ πνπ αηηείηαη ελφο θαηά ην κάιινλ ή ήηηνλ, ακηγνχο Οπηηθνχ Πνιηηηζκνχ. Β: Σα ελλνηνθξαηηθά κνληέια πνπ βαζίζηεθαλ ζηε θηινζνθία ηεο γιψζζαο θαη γελλήζεθαλ θαηά ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα, παξνπζηάδνπλ φιν θαη κεγαιχηεξε δπζιεηηνπξγία ζηελ εθπαίδεπζε ησλ θνηηνχλησλ, θαζψο νχηε κπνξνχλ πιένλ λα πξνζδηνξίζνπλ απνηειεζκαηηθά ηα ηξέρνληα γλσζηηθά πεδία, νχηε λα εγθαηαζηήζνπλ απνηειεζκαηηθέο απνθξίζεηο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ πξνο ηηο εξγαζηαθέο απαηηήζεηο ηνπ ηξέρνληνο Zeitgeist. Σίζεηαη επί ηάπεηνο, ελ πξνθεηκέλσ, ε απφπεηξα δηεξεχλεζεο ελφο πξνηεηλφκελνπ αηζζεζηνθξαηηθνχ κνληέινπ θαη ε ζεκειίσζή ηνπ, ηφζν λεπξνθπζηνινγηθά, φζν θαη θνηλσληνινγηθά. Με απηφ σο εθαιηήξην πξνηείλνληαη δχν ελεξγά πξνγξάκκαηα εθαξκνγήο ζηε Μέζε Δθπαίδεπζε (έλα ζηνλ αγγινζαμνληθφ θαη έλα ζηνλ ειιεληθφ ρψξν) κε κία πιεηάδα πξψησλ απνηειεζκάησλ πνπ θαηαδεηθλχνπλ πξσηνγελή επηηπρία ζην επίπεδν ηεο ππνβάζκηζεο ηεο επηζεηηθφηεηαο παξάιιεια κε επειημία ζηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε, ηεο αχμεζεο ηεο καζεζηαθήο εηνηκφηεηαο θαη ηεο φμπλζεο ηεο θξηηηθήο ηθαλφηεηαο απέλαληη ζε εηεξνγελή νπηηθά αληηιήκκαηα. Λέξειρ κλειδιά: Οπηηθφο Πνιηηηζκφο, Δπνρή ησλ Δηθφλσλ, αηζζεζηνθξαηηθφ ελλνηνθξαηηθφ παηδεπζηαθφ κνληέιν, νπηηθά αληηιήκκαηα, πξνζνκνηψζεηο (simulacra). ΔΗ ΑΓΧΓΖ Ήδε, απφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, παξνπζηάδεηαη φιν θαη επηηεηλφκελν ην θαηλφκελν ηεο δηάζηαζεο κεηαμχ ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επαγγεικαηηθήο απνθαηάζηαζεο πνπ αληηζηνηρεί ζηα αλάινγα γλσζηηθά πεδία. Απφ πνιχ λσξίο, ην θαηλφκελν έγηλε αληηθείκελν κειέηεο ηφζν ησλ θνηλσληνιφγσλ ηεο εθπαίδεπζεο φζν θαη απηψλ πνπ κειεηνχλ ηηο δηαπνιηηηζκηθέο θαη ηηο εζσηεξηθέο κεηαλαζηεχζεηο ζηνλ δπηηθφ θφζκν. Ζ επηθξαηνχζα άπνςε θαηέιεμε - ζε γεληθέο γξακκέο - λα είλαη πσο ε δηάζηαζε νθείιεηαη ζπλήζσο, ηφζν ζηε δηελεθή κεηαθίλεζε ησλ πιεζπζκψλ ζην εζσηεξηθφ ησλ επξσπατθψλ αιιά θαη ησλ ακεξηθαληθψλ ζπλφξσλ, φζν θαη ζην γεγνλφο φηη ε ζπλερήο ξεπζηφηεηα θαη πνιπκνξθία ησλ ζχγρξνλσλ νηθνλνκηψλ δελ επηηξέπνπλ ηελ ελαζρφιεζε ηνπ ζχγρξνλνπ ππνθεηκέλνπ κε έλα κφλν γλσζηηθφ αληηθείκελν. Απαηηείηαη, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, κηα ζπλερήο εγξήγνξζε θαη ηθαλφηεηα πξνζαξκνγήο ησλ γλψζεσλ πνπ απνθηήζεθαλ θαηά ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε πξνο δηαθνξεηηθέο επηβησηηθέο πξαθηηθέο. Χζηφζν, ην θαηλφκελν δελ είλαη άκνηξν ηνπ γεγνλφηνο ηεο ίδηαο ηεο κεηακφξθσζεο απηνχ 24

πνπ ήηαλ δεδνκέλν σο ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, κέρξη πεξίπνπ ηα κέζα ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. ρεηίδεηαη κάιηζηα κε κηα ζεηξά πξαγκάησλ φπσο: 1. ηηο ελδηαθέξνπζαο κνξθήο πιεξνθνξηθέο εμεηδηθεχζεηο πνπ παξαηεξήζεθαλ ζηηο ζχγρξνλεο ηερλνινγηθέο ζρνιέο κεηά ην 1970 2. ηελ αλακφξθσζε έσο θαη ηελ εμαθάληζε ζπγθεθξηκέλσλ γλσζηηθψλ πεδίσλ ησλ αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ πνπ αλαγθάζηεθαλ λα εηζαγάγνπλ πξνο ην ηέινο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, φιν θαη ζθιεξφηεξεο πξαθηηθέο ινγηθήο, απηνπξνζδηνξηζκνχ, έσο θαη πξαθηηθέο ηερλεηψλ γισζζψλ, ψζηε λα κπνξέζνπλ λα απνθαζάξνπλ ηηο κεζνδνινγηθέο ηνπο βάζεηο απφ ηελ δηνγθνχκελε ακθηζεκία πνπ βάξπλε ηελ αμηνπηζηία ησλ επηζηεκψλ απηήο ηεο ηάμεο. Με ηελ ππφζεζε εξγαζίαο κνπ πξνηείλσ κηα δηαθνξεηηθή νπηηθή ηνπ πξνβιήκαηνο, επεηδή ζεσξψ φηη ην ράζκα νθείιεηαη ζηελ παξαηεηακέλε ρξήζε ησλ ελλνηνθξαηηθψλ θπξίαξρσλ εμηζνξξνπήζεσλ (dominant equilibria) θαηά ην zeitgeist1 (πλεχκα ηεο επνρήο) ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, ελψ ηνχην ήδε ραξαθηεξίδεη ηνλ νπηηθφ πνιηηηζκφ 2 ζηελ Δπνρή ησλ Δηθόλσλ 3, ηδηαηηέξσο θαηά ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία. Τπάξρεη δειαδή ε εζσηεξηθή αληίθαζε ησλ επηηαγψλ ηεο θηινζνθίαο ηεο γιψζζαο θαη ηνπ παηδαγσγηθνχ παξειζφληνο ησλ δχν πξνεγνχκελσλ αηψλσλ πνπ απηή ζηεξίδεη (λεσηεξηθφηεηα), θαη' αληίζεζε πξνο κία πξαγκαηηθφηεηα παξαγφκελε απφ πξνζνκνηψζεηο (simulacra 4 ), νη νπνίεο, ζε επίπεδν θαζεκεξηλψλ πξαθηηθψλ θνηλσληθήο αξέλαο, παξάγνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξεο θαλνληζηηθέο εμηζνξξνπήζεηο (normative equilibria) αηζζεζηνθξαηηθνχ ηχπνπ. 1 Tν Zeitgeist (εθ ηνπ γεξκαληθνχ Zeit = επνρή + Geist = πλεχκα) ζεκαίλεη Πλεχκα Δπνρήο θαη εκπεξηέρεη ην ζχλνιν ησλ πεξηξξεφλησλ νξηζκψλ ηεο ιατθήο επηζηεκνληθήο γλψζεο (folk science), ην επηθξαηνχλ γνχζην, ηα δεζπφδνληα ήζε θαη ηνπο επξχηεξνπο πνιηηηζκηθνχο ραξαθηήξεο κηαο πεξηφδνπ. Ο φξνο εηζήρζε απφ ηνλ Johann Gottfried Herder ζε κηα θξηηηθή πνπ έγξαςε ην 1769 γηα ην έξγν ηνπ Christian Adolph Klotz φηαλ θαη κεηέθξαζε ηε ιαηηληθή θξάζε genius seculi (genius = πλεπκαηηθφο θχιαθαο + saeculi = ηνπ αηψλνο) ελψ ρξεζηκνπνηήζεθε θαη έγηλε επξχηεξα γλσζηφο απφ ηνλ Hegel αιιά θαη απφ Γεξκαλνχο εθθξαζηέο ηνπ Ρνκαληηθνχ Κηλήκαηνο. Πβ. θαη Rotenstreich, N.: Zeitgeist, Dictionary of the History of Ideas, Charles Scribner's Sons, New York, 1973, ζ. 536, Vol. 4. Mautner, T. (ed.): Dictionary of Philosophy, Penguin, London, 2000, ζει. 607. 2 Ο φξνο νπηηθφο πνιηηηζκφο (ή νπηηθή θνπιηνχξα visual culture) απνδίδεηαη πξσηίζησο ζηνλ Ηζηνξηθφ Σέρλεο M. Baxandall πνπ κειέηεζε ηελ αλαγελλεζηαθή δσγξαθηθή ζηελ Ηηαιία ηνπ 15 ν αηψλα. αθνινχζσο δε ζηελ Ηζηνξηθφ Σέρλεο Svetlana Alpers πξνθεηκέλνπ λα ηνλίζεη ηνλ βαξχλνληα ξφιν ησλ παληνίσλ νπηηθψλ εηθφλσλ ζην πιαίζην ηεο νιιαλδηθήο θνηλσλίαο ηνπ δέθαηνπ έβδνκνπ αηψλα. Χζηφζν, κεηά ην 90 αξρίδεη λα ζπκπήγλπηαη ζε απηφλνκν, ή ηνπιάρηζηνλ αλαγλσξίζηκν, γλσζηηθφ πεδίν, αλ θαη νη ελαζρνινχκελνη πεξί απηφ έρνπλ δηαθνξεηηθέο επηζηεκνληθέο πξνειεχζεηο (θνηλσληνιφγνη, θηιφζνθνη, γλσζηηθνί επηζηήκνλεο, αλζξσπνιφγνη, εγθιεκαηνιφγνη, θιπ.). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή δε ε ζχλδεζε κε ηελ εηθαζηηθή ηέρλε θαη ηνπο ηξφπνπο δνκηθνχ ζρνιηαζκνχ ηεο θαη αληηδηαζηνιή πξνο ηηο ππφινηπεο. Πβ Baxandall., Μ.: Painting and Experience in Fifteenth Century Italy; A Primer in the Social History of Pictorial Style, Oxford, 1972, ζ. 145. Alpers, S.: The Art of Describing: Dutch Art in the Seventeenth Century, Univ. Of Chicago Press, Chicago, 1984. 3 Παξεκθεξή πξνζέγγηζε παξνπζηάδεη θαη ν Regis Debray: «ηε ινγφζθαηξα ζα αληηζηνηρνχζε ε επνρή ησλ εηδψισλ κε ηελ επξχηεξε έλλνηα (απφ ην ειιεληθφ είδσινλ, εηθφλα). Δθηείλεηαη απφ ηελ εθεχξεζε ηεο γξαθήο, έσο απηήλ ηεο εθηχπσζεο. ηε γξαθφζθαηξα, ηελ επνρή ηεο ηέρλεο, ε νπνία εθηείλεηαη απφ ηνλ θαηξφ ησλ ηππνγξαθείσλ, έσο απηφλ ηεο έγρξσκεο ηειεφξαζεο (ζρεηηθά δηαθνξνπνηεκέλε, φπσο ζα δνχκε απφ ηε θσηνγξαθία ή ην θηικ). ηε βηληεφζθαηξα, ηελ επνρή ηνπ νπηηθνχ (βάζεη ηνπ νξηζκνχ πνπ πξφηεηλε ν Serge Daney). ε απηήλ βξηζθφκαζηε...», {απφ ην άξζξν ηνπ «The Three Ages of Looking», ζην Critical Inquiry, Vol. 21, No. 3, Άλνημε, 1995, ζζ. 529-555, [κεη. δηθή κνπ]}. 4 Ο φξνο simulacrum (εληθφο ηνπ simulacra) έρεη κεηαθξαζηεί ζηα ειιεληθά ηφζν σο νκνίσκα φζν θαη σο πξνζνκνίσζε. Έγηλε επξχηεξα γλσζηφο απφ ηνλ Γάιιν θνηλσληνιφγν Jean Baudrillard (1929 2007). Πβ. Baudrillard, J.: Simulacra and Simulation (κεη. S. F. Glaser), The Univ. of Michigan Press, Michigan, 1994. 25

Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαιείηαη λα πξνκεζεχζεη ζηνλ εθπαηδεπφκελν δχν εηδψλ γλσζηηθά εξγαιεία. Αθ' ελφο ηα αληηιήκκαηα (percepts) κε ηα νπνία ζα κπνξεί λα αλαγλσξίδεη θαη λα δηαρεηξίδεηαη κε πςειή αληαπφθξηζε ηελ γλσζηηθή ηνπ ηθαλφηεηα. Αθ εηέξνπ, ηηο έλλνηεο (concepts) κε ηηο νπνίεο ζα πξέπεη λα απεπζχλεηαη ηφζν ζην θνηλφ πνπ απνιακβάλεη ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο πξαθηηθήο (ηελ πειαηεία ηνπ), φζν θαη ζηελ επξχηεξε αζηηθή νκάδα ππνδνρήο ηνπ. Παξαηεξνχκε, ελ πξνθεηκέλσ, δχν ζεκαληηθά δεηήκαηα πνπ αλαπηχζζνληαη ζε φιεο ηηο ζχγρξνλεο κεγαπφιεηο (megacities ή postmetropolis 5 ) πνπ πεξηθιείνπλ δηαθνξεηηθήο πνιηηηζκηθήο πξνέιεπζεο θαη αλζξσπνινγηθνχ ελδηαθέξνληνο ζξπαιιίδεο ππννκάδσλ. Σν έλα είλαη ηα θνηλά νπηηθά αληηιήκκαηα ηεο πιεξνθνξηθήο (θπξίσο κέζσ ρξήζεο δηαδηθηχνπ), ηεο δηαθήκηζεο θαη ησλ πξνζνκνηψζεσλ ηεο θαζεκεξηλήο αζηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο πνπ δξνπλ σο ζπγθνιιεηηλνγφλν ζπλελλφεζεο κεηαμχ ησλ σο άλσ νκάδσλ θαη δηακνξθψλνπλ ηηο θαζεκεξηλά αλακελφκελεο ζπκπεξηθνξέο ηνπο (σο θπξίαξρεο εμηζνξξνπεηηθέο ηάζεηο). Σν άιιν είλαη ηα δηαθνξεηηθά ελλνηαθά δεδνκέλα (conceptual data) πνπ απνηεινχλ ην πξνελλνηαθφ δίθηπν6 ηεο εηδηθήο πνιηηηζκηθήο ηερλνγλσζίαο θαη ηερλνκεζνδνινγίαο (know how & know that) ησλ ίδησλ νκάδσλ, πνπ εληνπίδνληαη ζην εμίζνπ εηδηθφ πνιηηηζκηθά δηαθνξνπνηεκέλν παξειζφλ. Ο ΚΟΠΟ ΣΖ ΣΡΗΣΟΒΑΘΜΗΑ ΔΚΠΑΗΓΔΤ Ζ Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ζήκεξα πξέπεη, γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθή, επέιηθηε θαη πξνζαξκφζηκε, λα δίλεη ζηνλ εθπαηδεπφκελν ηα εξγαιεία γεθχξσζεο ησλ δχν πξνεγνχκελσλ δεηεκάησλ. Σα εξγαιεία απηά κάιηζηα, πξέπεη λα έρνπλ ηηο ζηαζεξφηεξεο (ην δπλαηφλ) βάζεηο θαη λα θαηαιήγνπλ ζε πξνηάζεηο κε πςειή απαίηεζε ηηκήο αιεζείαο. Σνχην πξνυπνζέηεη δηαθνξεηηθέο δηαδηθαζίεο εηζδνρήο, δηαθνξεηηθή νξηνζέηεζε ησλ γλσζηηθψλ πεδίσλ θαη άιιεο ηάμεο πηζηνπνίεζε ησλ ηθαλνηήησλ ησλ απνθνηηνχλησλ. ΤΠΟΘΔ Ζ ΔΡΓΑ ΗΑ ηαλ μεθίλεζα ηε δηεξεχλεζε απηήο ηεο ππφζεζεο εξγαζίαο, βξηζθφκνπλ ήδε ζηελ εμαηξεηηθά ελδηαθέξνπζα ζέζε λα πξέπεη λα αλαζεσξήζσ, αλ φρη λα ζέζσ ελ ακθηβφισ, ηα ίδηα ηα κεζνδνινγηθά εξγαιεία ηξηψλ ηνπιάρηζηνλ γλσζηηθψλ πεδίσλ πνπ κνπ ρξεηάδνληαλ γηα λα εθκαηεχζσ ηελ δηεπηζηεκνληθή ζρέζε πνπ ζα κνπ επέηξεπε λα ζηεξίμσ ην πξνηεηλφκελν κνληέιν κνπ. Σα γλσζηηθά πεδία πνπ επηζηξάηεπζα ήηαλ: 5 Soja, E. W.: Postmetropolis: Critical Studies of Cities and Regions, Blackwell, Oxford, 2000. Σα πξν-ελλνηαθά επίπεδα δελ έρνπλ ιεθηηθή έθθξαζε. Οη πξν-έλλνηεο είλαη αλψλπκεο θαη ην δίθηπφ ηνπο είλαη ζαλ έλα δίθηπν δξφκσλ ρσξίο νλφκαηα. Σν κφλν θνηλφ ζε φιεο απηέο ηηο δηαθνξεηηθέο έλλνηεο είλαη φηη έλαο θηλαηζζεηηθφο αληηιεπηηθφο κεραληζκφο ζηνλ εγθεθαιηθφ θινηφ, πνπ δηαρεηξίδεηαη φια ηα αληηθείκελα πνπ νκνηάδνπλ κε έλαλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν απηνκάησο, δειαδή δίρσο ινγηθφ ζπκπεξαζκφ θαη πνιιή ζθέςε. Δάλ, γηα παξάδεηγκα, δηαπηζηψζσ ηελ ρξεζηηθφηεηα ελφο αληηθεηκέλνπ κε ζπγθεθξηκέλεο ηδηφηεηεο (π.ρ. ελφο γπάιηλνπ κπνπθαιηνχ) ηφηε φια εθείλα ηα αληηθείκελα κε παξφκνηεο ηδηφηεηεο ηα ρξεζηκνπνηψ θαηά ηνλ ίδην ηξφπν ρσξίο πξφηεξε ινγηθή ζθέςε (φηη δει. θάζε ηέηνην αληηθείκελν ζα κνπ ρξεζηκέςεη ψζηε λα ην γεκίζσ κε λεξφ). 6 Πβ. Horgan, J.: The Undiscovered Mind, Touchstone, New York, 1999. Jill de Villiers & P.A.: Early Language, Fontana Open Books, London, 1979. 26

Ζ Αλζξσπνινγία, ε Κνηλσληνινγία θαη ε Πνιηηηθή Φηινζνθία. Καη ηνχην γηαηί ε νπνηαδήπνηε παξέκβαζε ζε έλα πξνηεηλφκελν παηδαγσγηθφ ordino πξνυπνζέηεη νπσζδήπνηε ηελ πιήξσζε ησλ παξαθάησ ζπλζεθψλ: 1νλ Σελ κειέηε πξνέιεπζεο ηνπ zeitgeist ησλ εθπαηδεπφκελσλ κε αλζξσπνινγηθά εξγαιεία 2νλ Σν θνηλσληνινγηθφ πιαίζην πνπ ηνπο επηηξέπεη λα θαηεπζχλνληαη πξνο ηηο ζπλζήθεο ηεο αλαγλσξίζηκεο θνηλσληθήο αξέλαο 3νλ Σηο πνιηηηθέο-θηινζνθηθέο αξρέο ππφ ηηο νπνίεο - νη νπνηεζδήπνηε επηβησηηθνχ ραξαθηήξα επηδηψμεηο - επελδχνληαη κε ηξέρνπζεο ηδενινγίεο. πσο πξναλέθεξα, θαη ηα ηξία γλσζηηθά πεδία, ζπγθαηαιέγνληαη αλάκεζα ζε εθείλα πνπ ππνρξεψζεθαλ ηελ ηειεπηαία ηνπιάρηζηνλ δεθαπεληαεηία, λα επηζηξαηεχζνπλ ινγηθνχο φξνπο, ψζηε λα κπνξέζνπλ λα απνζαθελίζνπλ ηνλ δηαρσξηζκφ κεηαμχ ηνπ επηζπκεηνχ θαη ηνπ απνδεηθηένπ. Χο πιηθφ είρα, θαηά πξψηνλ, ην γεγνλφο ηεο διάζηαζηρ κεηαμχ ηεο γισζζηθήο αλνκνηνγέλεηαο δηαθφξσλ πνιηηηζκηθψλ ζξπαιιίδσλ εγθαηεζηεκέλσλ ζε ζχγρξνλνπο κεγααζηηθνχο ππνδνρείο, θαζψο θαη ηνπ πάγηνπ αηηήκαηνο νκνγελνπνίεζεο ησλ ζξπαιιίδσλ απηψλ, ψζηε λα απνθηήζνπλ θνηλά θνηλσληθά αιιά θαη θαηαλαισηηθά αλαθιαζηηθά. Καηά δεχηεξνλ, αληηκεηψπηδα έλα αθφκα πξαθηηθφ ράζκα πνπ πξνέθππηε απφ ηε κειέηε ησλ θιαζηθψλ παηδαγσγηθψλ ζπζηεκάησλ ελλνηνθξαηηθήο δνκήο. Καη ηνχην δηφηη, νζάθηο απηά απεπζχλνληαλ ζε αλζξψπνπο πνπ ε γιψζζα ζπνπδήο ηνπο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ήηαλ κηα δεχηεξε ηεο κεηξηθήο ηνπο γιψζζα, φπνηε ρξεζηκνπνηνχλ πάγηα νξνινγία δει. θνηλά ζήκαηα (tokens) ν θαζέλαο απφ απηνχο δηαθπιάζζεη δηαθνξνπνηεκέλνπο ηχπνπο (types) ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθήο ηνπο ρξήζεο θαη εμ αηηίαο ηεο εηδηθήο πνιηηηζκηθήο ηνπο πξνέιεπζεο7. Σέινο, έπξεπε λα αληηκεησπίζσ θαη ην ράζκα πνπ πξνθαιεί ε θνηλή ζπλψζεζε δηαθνξεηηθψλ εζηκηθψλ ηδενινγηψλ θαη παξαδφζεσλ, ελψ νη δηνηθεηηθνί κεραληζκνί πνπ απεπζχλνληαη ζε απηνχο ηνπο αλζξψπνπο, νζνδήπνηε ραιαξνί, απνηεινχλ ηνλ θνηλφ δηακνξθσηηθφ κεραληζκφ επηβνιήο ηξερoπζψλ θπξίαξρσλ εμηζνξξνπήζεσλ. Κάπνηα απφ ηα αξρηθά ζπκπεξάζκαηα, μεθίλεζα λα ζπιιέγσ απφ ηε δηδαθηηθή κνπ ζηαδηνδξνκία. Χζηφζν, ηα πεξηζζφηεξα κπφξεζα λα ηα ζπλαγάγσ θαηά ηε κειέηε κηαο κεγάιεο έξεπλαο ηνπ Δζληθνχ Κέληξνπ Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ (θαηά ηελ πεξίνδν 2005-7) ζηελ νπνία είρα ιάβεη κέξνο σο εξεπλεηήο πεδίνπ8. Σν αληηθείκελφ ηεο ήηαλ ε πνζφζησζε 7 Οη φξνη Σχπνο ήκα (type-token) εηζήρζεζαλ απφ ηνλ C.S. Peirce θαη ε δηάθξηζή ηνπο νκνηάδεη κε απηή ησλ Καζ φινπ θαη ησλ Δπηκέξνπο. ξνη πνπ ρξεζηκνπνηνχκε θαζεκεξηλψο φπσο έπηπιν, δψν θιπ, αλαθέξνληαη ηφζν ζε Σχπνπο (types) φζν θαη ζηα εκεία (tokens) απηψλ ησλ Σχπσλ. Γηα παξάδεηγκα, ππάξρεη κφλνλ κία ιέμε-άξζξν- ην. Χζηφζν, νη ιέμεηο ην ππάξρνπλ ζε πνιιά ζεκεία ζην θείκελν πνπ δηαβάδεη θαλείο απηή ηε ζηηγκή. Πβ. Peirce, C.S. (1931-58) Collected Papers of Charles Sanders Peirce, ed. C. Hartshorne and P. Weiss, Cambridge, MA: Harvard University Press, vol. 4, para. 537; vol. 8, para. 334; vol. 2, para. 243-6.(The eightvolume collection of Peirce s papers.) Quine, W.V. (1987) Type versus Token, Quiddities: An Intermittently Philosophical Dictionary, Cambridge, MA: Harvard University Press, 216-19.. 8 Ο ηίηινο ηεο έξεπλαο ήηαλ: «Αζήλα θαη Μεηαλάζηεπζε, Δκείο θαη νη Άιινη, νη Άιινη θη Δκείο, 2005-2007». Σα απνηειέζκαηα ζπκπεξάζκαηα εμεδφζεζαλ ζε ζπιινγηθφ ηφκν ζηνλ νπνίν παξαζέησ ηηο δηαπηζηψζεηο κνπ γηα ηελ πεξίπησζε ηεο πφιεο ησλ Αζελψλ. Πβ. Κοπομηλάρ, Ζ.: «Τβξηδηθέο εθθάλζεηο ηνπ κεηακνληεξληθνχ αζηηθνχ κνληέινπ: Μηα ειιεληθή Πεξίπησζε», ςεηο κεηαλάζηεπζεο θαη κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο ζηελ Διιάδα ζήκεξα, (επηζηεκνληθή ππεχζπλε Η. Σζίγθαλνπ - επηκ. Υ. Βαξνπμή, Ν. αξξήο, Α. Φξαγθίζθνπ), εθδ. Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, Αζήλαη 2010. 27

νκαιήο ππνδνρήο δηαθνξεηηθψλ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ θαη νη δπλαηφηεηεο απνγθεηνπνίεζήο ηνπο, ζην θιαζηθφ εκπνξηθφ ηξίγσλν ηεο πφιεο ησλ Αζελψλ. Σελ ίδηα πεξίνδν βξηζθφκνπλ ζην ηειηθφ ζηάδην ηεο δηδαθηνξηθήο κνπ δηαηξηβήο - πνπ πξφηεηλε κεηαμχ άιισλ κηα ζθέςε κή βαζηζκέλε ζηε γιώζζα (thinking without words 9 ) κε ηηο δπλαηφηεηεο εθαξκνγήο ελφο παηδεπζηαθνχ κνληέινπ ζπκβαηνχ πξνο ηελ επνρή ησλ εηθφλσλ. χκθσλα κε απηφ, πξφηεηλα έλαλ ηξφπν φμπλζεο ηεο θξηηηθήο ηθαλφηεηαο κέζα απφ ζχγθξηζε εηθφλσλ ρξεζηκνζεξηθνχ πεξηερνκέλνπ θαη εηθφλσλ θνξκαιηζηηθά απηφλνκσλ (per se). Σνχην βέβαηα πξνυπέζεηε ηελ εηζαγσγή ακηγνχο νπηηθήο παηδείαο ζε πξνγξάκκαηα ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. ΓΗΔΤΚΡΗΝΗ Ζ ΟΡΧΝ Δδψ είλαη απαξαίηεην λα δηεπθξηληζηνχλ νη ηξεηο φξνη. Χο εικόνερ σπηζιμοθηπικού πεπιεσομένος εθιακβάλνληαη φιεο εθείλεο ησλ νπνίσλ ε δνκή πξνηείλεη ηζρπξά θαη αλαπφδξαζηα θάπνηνλ εμσγελή ζθνπφ, φπσο ε δηαθήκηζε, ν εκπνξηθφο θηλεκαηνγξάθνο (mainstream cinema), ηα video games, ην νμχ νπηηθφ ξεπνξηάδ θιπ. Δικόνερ θοπμαλιζηικά αςηόνομερ (per se) είλαη εθείλεο ησλ νπνίσλ ε δνκή παξνπζηάδεη ζρέζεηο πςειήο εθδήηεζεο, ζε βαζκφ πνπ λα καο πιεξνθνξνχλ κφλνλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο, ρσξίο λα παξαπέκπνπλ ζε θαλέλα εμσγελή παξάγνληα. Γηα λα ζεσξείηαη έλα δεκηνχξγεκα έξγν ηέρλεο, ζπλνδεχεηαη απφ κηα ζπλζήθε sine qua non: Σελ απνπζία ηήο ιεηηνπξγηθήο ηειηθφηεηαο θαη ηε δήισζε αηζζεηηθήο ηειηθφηεηαο, πνπ φπσο ν Καλη δηαηππψλεη ζηελ Σξίηε Κξηηηθή ηνπ απνηειεί κηα ζθνπηκόηεηα ρσξίο ζθνπό 10. πλήζσο, ε απνηειεζκαηηθφηεηα απηήο ηεο θαηεγνξίαο εηθφλσλ εμαξηάηαη απφ ην πφζν ηζρπξά κπνξνχλ λα ζρνιηάζνπλ ηνπο ζπλήζεηο αληηιεπηηθνχο κεραληζκνχο κε ηνπο νπνίνπο ν ζεαηήο ηνπο πξνζιακβάλεη θαη επεμεξγάδεηαη ηελ θνηλφηνπε θαζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα (πξαγκαηηθή ή πξνζνκνησηηθή). Απηέο είλαη νη εηθφλεο ηέρλεο. Σέινο, αμιγώρ οπηική εκπαίδεςζη ζεκαίλεη δπλαηφηεηα λα θαηαδείμεηο ζηνλ εθπαηδεπφκελν ηξφπνπο επηζήκαλζεο, απνθξππηνγξάθεζεο θαη ζρνιηαζκνχ ησλ δνκηθψλ ζηνηρείσλ ησλ εηθφλσλ, ελψ ζπγρξφλσο ηνπ δηδάζθεηο κεζφδνπο θαηαζηνιήο ή θαη άξζεο ησλ πνιηηηζκηθψλ πξνθαηαιήςεσλ πνπ κπνξνχλ λα ηνλ εκπνδίζνπλ λα δεη ηελ εηθφλα. Γηα παξάδεηγκα, κε πνηνλ ηξφπν ν αθξαηθλήο ρξηζηηαλφο πξνηεζηάληεο ή ν κνπζνπικάλνο κπνξεί λα αληηκεησπίζεη δνκηθά ηελ γπκλή Ολςμπία ηνπ Μαλέ11. Με άιια ιφγηα, ε νπηηθή εθπαίδεπζε δξα αληηζεηηθά πξνο ηελ εθπαίδεπζε άιισλ γλσζηηθψλ πεδίσλ επεηδή, θαη απηήλ, ν δηδάζθσλ πξέπεη λα παξέκβεη αθαηξεηηθά, ή κάιινλ απνθνξηηζηηθά ζε επίπεδν ελλνηψλ. Δλψ, γηα νπνηαδήπνηε άιιε γλψζε, ν δηδάζθσλ επεκβαίλεη ζπζζσξεπηηθά. ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΑ ΔΡΓΑΛΔΗΑ ΣΖ ΝΔΧΣΔΡΗΚΟΣΖΣΑ ΚΑΗ Ζ ΑΓΤΝΑΜΗΑ ΔΦΑΡΜΟΓΖ ΣΟΤ Δ ΤΝΘΖΚΔ ΜΔΣΑΝΔΧΣΔΡΗΚΟΣΖΣΑ Σα παηδεπηηθά εξγαιεία ηεο λεσηεξηθφηεηαο είλαη ελλνηαθά ζπζηήκαηα πνπ εθπαηδεχνπλ ην θνηλσληθφ ππνθείκελν, ψζηε λα θαηαζθεπάζεη επφκελα ελλνηαθά ζπζηήκαηα. Καη κάιηζηα ηφζν πην επηηπρεκέλα, φζν πην νιηζηηθήο αληίιεςεο κπνξνχλ λα γίλνπλ. Έρνπκε δειαδή ηνλ νπηηκηζκφ ησλ εζσηεξηθψλ αλαγσγψλ ελλνηψλ ζε έλλνηεο φιν θαη πην γεληθέο, ψζηε ηειηθά λα πεξηιακβάλνπλ ζρεδφλ ηα πάληα ζε κηα ζχκπξαμε Γελψλ Γεληθσηάησλ 12. Καη βέβαηα, 9 Πβ. θαη Bermudez J. L.: Thinking without Words, Oxford University Press Inc., 2003. Kant, I.: Κξηηηθή ηεο Κξηηηθήο Γύλακεο (κεη. Κ. Αλδξνπιηδάθεο), Ηδεφγξακκα, Αζήλαη, 2002, ζ. 132. 11 Πβ. Δηθφλα 1 ζην Παξάξηεκα Δηθφλεο. 12 Σα Γέλε Γεληθψηαηα είλαη ηξφπνη αλαθνξάο ζε θαηεγνξίεο πνπ δελ δηαζέηνπλ ππεξθεηκέλε εηδνπνηφ δηαθνξά. Καη ηα Δίδε Δηδηθψηαηα είλαη αηνκηθέο πεξηπηψζεηο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ φιν ην θάζκα ησλ εηδνπνηψλ 10 28

θάηη ηέηνην είλαη εμαηξεηηθά βνιηθφ γηα ηελ επνρή ηνπ ιφγνπ θαη ησλ γξαπηψλ θαηαγξαθψλ ηνπ. Αλ φκσο απηά ηα εθπαηδεπηηθά εξγαιεία θιεζνχλ λα επηθέξνπλ ηζρπξφ γλσζηαθφ απνηέιεζκα ζε έλαλ πνιηηηζκφ νπηηθήο θνπιηνχξαο, ηφηε ην πξφβιεκα παξνπζηάδεηαη απηφ. Γηαηί κηα νιηζηηθή επηδίσμε, φηαλ δελ ιακβάλεη ππ φςηλ ηελ αξρή ηεο θαηαθεξκαηηζκέλεο πξαγκαηηθφηεηαο, θαη θαηά ζπλέπεηα ηεο θαηαθεξκαηηζκέλεο πιεξνθνξίαο, ηφηε είλαη πηζαλφ πσο ζα θαηαιήμεη ζε αληηθαηηθέο πεξηγξαθέο. Καη ηνχην δηφηη ε αλαγσγηζηηθή ηεο επειημία θαηαιήγεη θξνχδα θαη άρξεζηε. Δπεηδή κε έλα αιινηξησκέλν εξγαιείν, ην ιφγν, θαιείηαη λα αληηκεησπίζεη εηθφλεο. πλεπψο, ηα ζπκπεξάζκαηα είλαη: Πξψηνλ, ρξεηάδεηαη επεηγφλησο έλαο επαλαπξνζαλαηνιηζκφο ησλ παηδεπζηαθψλ πξνυπνζέζεσλ φισλ ησλ θνηλσληθψλ ππννκάδσλ πνπ ζπλσζνχληαη ζε κεηακνληέξλνπο κεγα αζηηθνχο ππνδνρείο. Γεχηεξνλ, ζπρλά, εμαηηίαο ηεο σο άλσ πεξηγξαθείζαο θαηάζηαζεο, θαη γηα ιφγνπο επθνιίαο, νη εηθφλεο κεηακθηέδνληαη ζε ιφγν θαη παξηζηάλνπλ πσο είλαη αθήγεζε ξνήο. Απηή ε αιιεινεπηθάιπςε γίλεηαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο εθ ηνπ πνλεξνχ, επηρεηξψληαο λα επαλαθέξεη ηελ εζηθή ζε θάζε είδνπο εηθφλα ηέρλεο κε ζαθείο θαη καθξνπξφζεζκεο πνιηηηθέο επηδηψμεηο. Ο επαλαπξνζδηνξηζκφο ησλ παηδεπζηαθψλ πξνυπνζέζεσλ ζπλίζηαηαη ζηελ ππνθαηάζηαζε ηεο παξαδνρήο γλσξίδσ ό,ηη κπνξώ λα πεξηγξάςσ, απφ ηελ παξαδνρή γλσξίδσ ό,ηη κπνξώ λα ζθεθηώ (κε λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο), άξα γλσξίδσ ό,ηη κπνξώ λα εμεηθνλίζσ. Γηα λα γίλεη δπλαηή κηα ηέηνηα ππνθαηάζηαζε, πξέπεη νιφθιεξν ην παηδεπζηαθφ κνληέιν ηνπ Γηαθσηηζκνχ πνπ ζπλσζνχζε ζεσξίεο ππφ κηα εληαία αθήγεζε, λα αληηθαηαζηαζεί απφ έλα λέν κνληέιν. χκθσλα κε απηφ, πξέπεη λα πξνέρεη ε εθπαίδεπζε ησλ αηζζεηεξηαθψλ ελεξγεηψλ έηζη, ψζηε λα γίλνπλ δηεηζδπηηθέο θαη νμείεο (ελεξγεηηθή φξαζε13, ελεξγεηηθή αθνή, ελεξγεηηθή αθή θιπ.). Καη νμείεο ζεκαίλεη ηθαλέο λα αλαιχζνπλ πεξίπινθεο θφξκεο (νπηηθέο, ερεηηθέο, απηηθέο θιπ.) πνπ ηηο πξνζβάιινπλ. Καη κάιηζηα, λα ηηο αλαιχζνπλ έηζη, ψζηε λα κπνξνχλ λα θαηαιήμνπλ ηειηθά ζε έλλνηεο φρη κφλνλ ζαθείο, αιιά θαη απνιχησο δηαθξηηέο. Μία ηέηνηα παηδεία ζα κπνξνχζε λα εμνπιίζεη ηνλ θνξέα ηεο κε πςειή αληίζηαζε σο πξνο ηελ ζπκηθή δηέγεξζή ηνπ απφ νπνηαδήπνηε εηζεξρφκελε νπηηθή πιεξνθνξία, θαη κάιηζηα απφ ηα παληνία simulacra πνπ ζπλσζνχληαη ζην αληηιεπηηθφ ηνπ πεδίν. Βέβαηα, ην εγρείξεκα ζα απαηηνχζε κηα δηαθνξεηηθή αλάγλσζε ηφζν ηνπ Descartes, φζν θαη ηνπ Leibniz. Θα απαηηνχζε αθφκα κηα ζαθή κεηάβαζε απφ κία επηζηεκνινγηθή ζε κία νληνινγηθή νπηηθή14. Γελ πξέπεη λα μερλάκε πσο ηα παηδεπζηαθά ζπζηήκαηα απνηεινχλ ηε βάζε ησλ θπξίαξρσλ εμηζνξξνπήζεσλ ελφο πνιηηηζκνχ. Καη απηφ ην αλαθέξσ, γηα λα δηαρσξίζσ ηελ δηαθνξψλ12. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν κία νκάδα αλαθέξεηαη ζηα νηθεία ηεο Γέλε Γεληθψηαηα, θαζψο θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν απηά εθαξκφδνληαη ζηα Δίδε Δηδηθψηαηα, απνηειεί ηνλ ππξήλα εθαξκνγήο Γεληθψλ Αξρψλ (Principia Generalia) πνπ δηαπλένπλ ηελ νκάδα. Απφ απηέο ηηο αξρέο απνξξένπλ νη λφξκεο (λφκνη), ε πνιηηηζκηθή πεξηνπζία θαη νη δηαθαλνληζηηθέο ζπλζήθεο πνπ ζπλέρνπλ ηελ νκάδα. Δπνκέλσο απνηεινχλ θαη εμνρήλ πιηθφ ηνπ γλσζηηθνχ πεδίνπ ηνπ πνιηηηθνχ θηινζφθνπ. ηελ πεξίπησζε βέβαηα ησλ κεηακνληέξλσλ ζπλζεθψλ, ε εθαξκνγή εμαηξεηηθά ζπλεθηηθψλ Γελψλ Γεληθσηάησλ θαηαιήγεη λα γίλεηαη ζε δηαθνξεηηθήο πξνέιεπζεο Δίδε Δηδηθψηαηα, θαη ζπρλά αληηθαηηθά κεηαμχ ηνπο. Έηζη δπλακηηίδεηαη πξαθηηθά a priori ε δπλαηφηεηα ηνπ πνιηηηθνχ θηινζφθνπ λα πξνηείλεη γεληθά εξκελεπηηθά κνληέια. 13 Σνλ φξν ελεξγεηηθή όξαζε (active vision) εηζήγαγε πξψηνο ν λεπξνεπηζηήκνλαο Richard Gregory ζην Eye and Brain, (Princeton Univ. Press, Princeton, 1966, ζ. 9). 14 Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο πνπ αθνξνχλ ζηε ζηξνθή ησλ θνηλσληνιφγσλ απφ ηελ επηζηεκνινγία πξνο ηελ νληνινγία, πβ. θαη ζην SociologyOnline: http://www.sociologyonline.co.uk/post_essays/popontology.htm. 29

έλλνηα ηνπ πνιηηηζκνχ απφ εθείλε ηεο θνπιηνχξαο. Ζ θνπιηνχξα δηαρσξίδεηαη απφ ηνλ πνιηηηζκφ, θαζψο αθνξά ζε νκάδεο κηθξφηεξεο ηνπ άζηεσο15, ελψ ν πνιηηηζκφο πξνυπνζέηεη γηα ηελ απνηχπσζή ηνπ επξχηεξνπο αζηηθνχο ππνδνρείο. Σν Zeitgeist φκσο ζπλδέεηαη άκεζα κε ηνπο πνιηηηζκνχο πνπ ραξαθηεξίδεη θαη ηηο θνηλσλίεο πνπ ηνπο νξγαλψλνπλ. Δπνκέλσο, κπνξνχκε λα πνχκε πσο δηαθνξεηηθέο θνπιηνχξεο ππννκάδσλ θαζίζηαληαη ζπγγελείο κέζσ ηνπ ζπλεθηηθνχ ηζηνχ ελφο πνιηηηζκνχ ππνδνρέα, θαζψο επαλαηνπνζεηνχλ ηηο αξρέο ζπγγελείαο ηνπο (ζπλήζσο παηδεπζηαθέο ζξεζθεπηηθέο), ππφ ηελ θαζνδήγεζε ηνπ θνηλνχ ηνπο Zeitgeist θαη απνθηνχλ θνηλά αλαγλσξίζηκα ζχκβνια. Ζ εξκελεία απηψλ ησλ ζπκβφισλ πξνκεζεχεη ζηηο ππννκάδεο κηα θνηλή αθεγεκαηηθή γιψζζα, κηα αδξή πεξηγξαθή (thick description), ηχπνπ C. Geertz16. Έλα παηδεπζηαθφ ζχζηεκα πνπ ζα πξνεηνίκαδε ηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα πεξηνξίδνπλ ηε ζπκηθή ηνπο αληαπφθξηζε απέλαληη ζηηο εηθφλεο, ζα ηηο θαζηζηνχζε πεξηζζφηεξν ζπκβαηέο πξνο νπνηαδήπνηε θνπιηνχξα. Αλ κάιηζηα νη ππννκάδεο σο θνξείο θνπιηνχξαο απνθηνχζαλ ηα κεζνδνινγηθά εξγαιεία γηα δνκηθή αλάιπζε ησλ εηθφλσλ, ζα κπνξνχζαλ επθνιφηεξα λα απνθηήζνπλ θνηλνχο Σχπνπο θαη λα ζπλππάξμνπλ ζηα πιαίζηα ελφο επξχηεξνπ πνιηηηζκνχ ρσξίο εζσηεξηθέο ζπγθξνχζεηο. Γηαηί, ε θνξκαιηζηηθή αλάιπζε είλαη ν θαη εμνρήλ λεθάιηνο ηξφπνο επαλεμέηαζεο ηεο θαζ εκέξαλ δηαρείξηζεο αηζζεηεξηαθψλ δεδνκέλσλ, άξα αηηία αλάδπζεο ηεο ζπλείδεζεο. Ζ ηδέα ελφο εθπαηδεπηηθνχ πξνγξάκκαηνο πνπ ζα φμπλε ηηο αηζζεζηνθξαηηθέο δπλαηφηεηεο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη φρη ηελ επέθηαζε κηαο ελλνηνθξαηηθνχ ηχπνπ απνκλεκφλεπζεο θαη απαζνχο αζθάιεηαο, κε έβαιε ζηνλ εμήο πεηξαζκφ. Να εμεηάζσ ηηο ζρέζεηο αλάπηπμεο ησλ αηζζεζηνθξαηηθψλ δπλαηνηήησλ πξνο ηελ ελεξγεηηθή όξαζε, θαζψο θαη ηηο ζρέζεηο ηεο ελλνηνθξαηηθήο απνκλεκφλεπζεο πξνο ηελ παζεηηθή όξαζε 17. Με ελδηέθεξε λα απνδείμσ πψο ζηελ πξψηε πεξίπησζε ε ελεξγεηηθή φξαζε κπνξνχζε λα νδεγήζεη ηνπο καζεηέο ζε αλάδπζε ηεο ζπλείδεζεο, ελψ, ζηε δεχηεξε πεξίπησζε, ε παζεηηθή φξαζε ζα κπνξνχζε λα ηνπο εμνπιίζεη κε απιή επίγλσζε. ΣΟ ΠΡΟΣΔΗΝΟΜΔΝΟ ΜΟΝΣΔΛΟ ΣΖΝ ΠΡΑΞΖ Έπξεπε ινηπφλ λα πξνηείλσ ηελ ππφζεζε εξγαζίαο κνπ πξνο πξαθηηθή εθαξκνγή ζε έλα πξαγκαηηθφ εθπαηδεπηηθφ πεξηβάιινλ (in vivo) θαη κάιηζηα ζε δηδάζθνληεο έκπεηξνπο ζην θιαζηθφ παηδεπζηαθφ κνληέιν (ελλνηνθξαηηθφ), πνπ φκσο λα κπνξνχλ λα απηελεξγήζνπλ ζηελ πεξίπησζε ηεο ακηγνχο νπηηθήο δηδαζθαιίαο. Δίρα ηελ ηχρε λα επηρεηξήζσ ηε ζεσξεηηθή εθαξκνγή κε ηε βνήζεηα θαη ηελ θαζνδήγεζε δχν έκπεηξσλ εθπαηδεπηψλ πνπ είραλ παξφκνηνπο πξνβιεκαηηζκνχο κε κέλα, ζπκπησκαηηθά θαηά ηελ ίδηα πεξίνδν, θαη δνχιεπαλ ηα αξρηθά ζηάδηα ησλ δηαηξηβψλ ηνπο ζε δεηήκαηα θαηάξηηζεο θαιιηηερληθψλ παηδεπζηαθψλ ordino. Καη νη δχν είλαη δσγξάθνη θαη θαζεγεηέο, απφθνηηνη ηεο ρνιήο Καιψλ Σερλψλ ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλ/κίνπ Θεζζαινλίθεο. Σν ελδηαθέξνλ σο πξνο ηα αλακελφκελα απνηειέζκαηα ήηαλ πσο ν έλαο δνχιεςε ην πξφγξακκά ηνπ ζην ειιεληθφ ρνιείν Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ζηε Νεάπνιε ηεο Θεζζαινλίθεο, ελψ ν άιινο ην εθάξκνζε κε 17ρξνλνπο καζεηέο απφ έλα Sixth Form College ηνπ Λνλδίλνπ ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ Καζεγεηή N. Addison απφ ην Institute of Education θαη ζηε ινγηθή ηνπ βξεηαληθνχ 15 Πβ. θαη Braudel, F.: Ζ Γξακκαηηθή ησλ Πνιηηηζκώλ (Α. Αιεμάθεο κεη.), MIET, Αζήλαη, 2002, ζζ. 68-72. Πβ. Geertz, C.: Interpretation of Cultures, Basic Books, N. Y., 2000, ζζ. 3-30. 17 Πεξηζζφηεξα γηα ηελ εθπαίδεπζε ζηελ ελεξγεηηθή θαη ηελ παζεηηθή φξαζε, θαζψο θαη ηηο άκεζεο ζπλέπεηεο ζηε ζπλείδεζε θαη επίγλσζε ηνπ απνδέθηε, πβ. θαη: Κοπομηλάρ, Ζλ.: Μειέηεο Δηθνλνκαρίαο, Οπηηθόο Πνιηηηζκόο θαη Νεναζηηθέο Φπιέο, Έιιελ, 2008, ζζ. 56-60. 16 30

πξνγξάκκαηνο Engage 18. Μάιηζηα, ζπλερίδεη ηελ έξεπλα απηή κέρξη ζήκεξα ζε επίπεδν κεηαδηδαθηνξηθνχ. Ο εθπαηδεπηηθφο ηεο Νεάπνιεο ζηε Θεζ/λίθε είλαη ν δσγξάθνο Σξηαληάθπιινο Σξαλφο. Ο εθπαηδεπηηθφο πνπ βξίζθεηαη ζην Λνλδίλν είλαη ν δσγξάθνο Παλαγηψηεο Γαθηψηεο. ΣΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΟΤ Σ. ΣΡΑΝΟΤ Αο εμεηάζνπκε ην πξφγξακκα πνπ ζπλ-θαηαξηίζακε κε ηνλ Σξαλφ θαη ηα πξψηα απνηειέζκαηα πνπ άξρηζαλ λα ζρεκαηνπνηνχληαη ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ 2010. Σα ρνιεηά Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ( ΓΔ) ζηνρεχνπλ ζηελ αληηζηξνθή ησλ πξαθηηθψλ πνπ ππφ ην θξάηνο ηεο παξάδνζεο εθαξκφδνληαη ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο θαη ζπληζηνχλ ην ηππηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ αηζζεηηθήο αγσγήο, ελψ ηαπηφρξνλα πξνζπαζνχλ λα αλαλεψλνπλ θαη λα ξηδνζπαζηηθνπνηνχλ ηε ζρέζε ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο κε ηηο ηέρλεο. Tα ΓΔ είλαη ζρνιεία πνπ απεπζχλνληαη ζε άλδξεο θαη γπλαίθεο άλσ ησλ 18 εηψλ πνπ έρνπλ εγθαηαιείςεη ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε θαη ζηνπο νπνίνπο παξέρνπλ, κεηά απφ δηεηή θχθιν ζπνπδψλ, ηίηιν ηζφηηκν κε ην απνιπηήξην Γπκλαζίνπ. Οη εθπαηδεπφκελνη / εο ζηα ΓΔ πξνέξρνληαη απφ ηα θησρφηεξα ζηξψκαηα ηεο θνηλσλίαο θαη θνηηνχλ ζηα ζρνιεία θάησ απφ δχζθνιεο επαγγεικαηηθέο, νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο. ηελ πιεηνςεθία ηνπο, είλαη κέιε επαίζζεησλ θνηλσληθά νκάδσλ (άλεξγνη, γπλαίθεο, αξρεγνί κνλνγνλετθψλ νηθνγελεηψλ, Ρνκά, Μνπζνπικάλνη, θ.ά.). Ο κνξθσηηθφο απνθιεηζκφο πνπ ηνπο επηβιήζεθε ζε λεαξή ειηθία απφ ηηο δνκέο ηεο ηππηθήο εθπαίδεπζεο ηνπο παγηδεχεη ζε επαρζείο εξγαζηαθέο ζρέζεηο θαη απνηειεί ηξνρνπέδε ζηελ επαγγεικαηηθή θαζψο θαη ζηελ πξνζσπηθή ηνπο εμέιημε. ηα ζρνιεία απηά εθαξκνδφηαλ κέρξη πξφζθαηα έλα νπκαληζηηθήο θαηεχζπλζεο θαηλνηφκν πεηξακαηηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ, βαζηζκέλν ζηε δηεπηζηεκνληθφηεηα θαη ζηελ παηδαγσγηθή ησλ πνιπγξακκαηηζκψλ. Σνχην, είλαη εθηθηφ ράξηο ζηνλ δηαξθή επαλαζρεδηαζκφ ηνπ σξνιφγηνπ θαη ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο ζηηο εβδνκαδηαίεο παηδαγσγηθέο ζπλεδξηάζεηο ηνπ πιιφγνπ Γηδαζθφλησλ, ζηηο νπνίεο κπνξνχλ λα ζπκκεηέρνπλ θαη νη εθπαηδεπφκελνη / εο. Αλάκεζα ζηηο βαζηθέο πξνηεξαηφηεηεο ηνπ παηδαγσγηθνχ ζρεδηαζκνχ ησλ ΓΔ, θεληξηθή ζέζε θαηέρεη απηή πνπ αθνξά ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ζηεξίδεηαη ζην έξγν θαη ηε ζεσξία ηνπ κεγάινπ παηδαγσγνχ ησλ «θαηαπηεδνκέλσλ» ηνπ Paulo Freire 19 κηα παηδαγσγηθή πνπ κεηαζρεκαηίδεη ηηο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο ζε θνηλσληθέο. Έλα παξάδεηγκα απηήο ηεο παηδαγσγηθήο αληίιεςεο είλαη ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ηνπ ΓΔ Νεάπνιεο Θεζζαινλίθεο θαη ηνπ πιιφγνπ ησλ Γηδαζθφλησλ ζηηο εθδειψζεηο πνπ νξγαλψλεη ε Δηαηξεία Γηάζσζεο Ηζηνξηθψλ Αξρείσλ (1940-74) θαη ν χλδεζκνο Φπιαθηζζέλησλ Δμνξηζζέλησλ Αληηζηαζηαθψλ 1967-74 θαζψο θαη νη επηζθέςεηο ζε ρψξνπο ηζηνξηθήο κλήκεο, φπσο νη θπιαθέο Δπηαππξγίνπ. Οη επηζθέςεηο απηέο φπσο θαη άιιεο αλάινγεο νξγαλψλνληαη ζην πιαίζην ησλ καζεκάησλ ηνπ ΓΔ θαη πξνεηνηκάδνληαη ζηελ αίζνπζα δηδαζθαιίαο. Απηή ε βησκαηηθή πξνζέγγηζε ζηε δηδαζθαιία ηεο Ηζηνξίαο είλαη ραξαθηεξηζηηθή ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξαθηηθψλ ζην ΓΔ Νεάπνιεο Θεζζαινλίθεο. 18 Οκνεηδή πξνγξάκκαηα εθαξκφδνληαη θαη ππφ ηελ επνπηεία ηνπ N. Addison ζην Institute of Education ηνπ Λνλδίλνπ. Πβ. θαη: Addison, N. and Burgess, L. (2006) 'London Cluster Research Report' Inspiring Learning in Galleries. London: Arts Council and Engage. Encompass: Collaboration, Communication, Contemporary art, London, 2000. 19 Freire, P.: Pedagogy of the Oppressed, 30th Anniversary ed., New York: Continuum, 2006. 31

Οη εθπαηδεπηηθνί πνπ εξγάδνληαη ζηα ΓΔ απνζπψληαη απφ ηε Γεκφζηα Γεπηεξνβάζκηα Δθπαίδεπζε θαη παξάγνπλ νη ίδηνη ην εθπαηδεπηηθφ πιηθφ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ. Σα αληηθείκελα πνπ δηδάζθνληαη ζηα ΓΔ είλαη ν Γισζζηθφο, ν Αξηζκεηηθφο, ν Αγγιφθσλνο, ν Κνηλσληθφο, ν Πεξηβαιινληηθφο, ν Δπηζηεκνληθφο, ν Πιεξνθνξηθφο Γξακκαηηζκφο θαη ε Αηζζεηηθή Αγσγή, ελψ ην θάζε ζρνιείν ππνζηεξίδεηαη απφ Γξακκαηέα, χκβνπιν Φπρνιφγν θαη χκβνπιν ηαδηνδξνκίαο. Σα κέρξη πξφζθαηα ηζρχνληα θαηλνηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζρνιείσλ, φπσο ε δηαξθήο επηκφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ην κεησκέλν - ζε επίπεδν Πεηξακαηηθψλ ρνιείσλ - σξάξην, ν κεησκέλνο αξηζκφο (15) εθπαηδεπφκελσλ αλά ηάμε, ε δηεπηζηεκνληθφηεηα, ε πεξηγξαθηθή - δηαπηζησηηθή θαη φρη βαζκνινγηθή αμηνιφγεζε ησλ εθπαηδεπφκελσλ, νη ηαθηηθέο παηδαγσγηθέο ζπλεδξηάζεηο ηνπ πιιφγνπ Γηδαζθφλησλ, ν νπνίνο απνηεινχζε ζεζκηθά ην θπξίαξρν φξγαλν ζηα ΓΔ, απνηεινχζαλ ηα πεξηζζφηεξα πάγηα αηηήκαηα ηεο εθπαηδεπηηθήο θνηλφηεηαο. Ο νπκαληζηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ θαη ηα βαζηά δεκνθξαηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζρνιείσλ απνηππψλνληαλ ζην αξρηθφ Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα θαη ζηηο κέρξη πξφζθαηα ηζρχνπζεο Πξνδηαγξαθέο ζπνπδψλ θαζψο θαη ζηνλ πξνεγνχκελν Καλνληζκφ Λεηηνπξγίαο ησλ ΓΔ. Οη παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο, ην εθπαηδεπηηθφ πιηθφ θαη ηα θαιά παξαδείγκαηα πνπ εθαξκφδνληαλ ζηα ΓΔ έρνπλ θαηαγξαθεί ζηα πξαθηηθά ησλ δχν παλειιήλησλ πλεδξίσλ γηα ηα ρνιεία Γεχηεξεο Δπθαηξίαο πνπ έγηλαλ ην 2003 θαη ην 2006 θαζψο επίζεο θαη ζηνπο Αλνηρηνχο Φαθέινπο Τιηθνχ πνπ βξίζθνληαη ζε θάζε ΓΔ ηεο ρψξαο. ην πιαίζην ηνπ ρνιείνπ Γεχηεξεο Δπθαηξίαο ηεο Νεάπνιεο, ν Σξαλφο εθαξκφδεη ηα ηειεπηαία ηξία ρξφληα ην εμήο πξφγξακκα ζηνπο δηαθνξεηηθήο πνιηηηζκηθήο πξνέιεπζεο, ειηθίαο θαη θχινπ, καζεηέο ηνπ. Σηο κηζέο ψξεο ηνπ εβδνκαδηαίνπ ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπκπαξαηάζζεη γλσζηέο δηαθεκηζηηθέο εηθφλεο κε ηα έξγα ηέρλεο ηα νπνία θαηά ηεθκήξην ηηο έρνπλ εκπλεχζεη θαη απφ ηα νπνία απηέο πξνέξρνληαη. Σνπο σζεί λα πεξηγξάςνπλ ηα δχν είδε εηθφλσλ (ρξεζηκνζεξηθέο θαη εηθφλεο ηέρλεο) θαη ηνπο δεηά λα δηεξεπλήζνπλ ηα θνηλά ζηνηρεία ησλ δχν εηδψλ πεξηγξαθήο. Καηφπηλ, ηνπο δεηά λα βξνπλ ηηο ακθηκνλνζήκαληεο αληηζηνηρίεο κεηαμχ ησλ δνκψλ θαη ησλ πεξηγξαθψλ πνπ αλάγνληαη ζε απηέο.,ηη παξνπζηάδεη ηζρπξή επαλαιεςηκφηεηα θαηαιήγεη λα είλαη θξηηήξην. Οη εθπαηδεπφκελνη ζηαρπνινγνχλ θξηηήξηα θνξκαιηζηηθά θαη καζαίλνπλ λα ηα θσδηθνπνηνχλ θαη λα ηα απνζπλδένπλ απφ ην δηαθεκηδφκελν πξντφλ. Έηζη, αλαπηχζζνπλ αληηζηάζεηο πξνο ηηο ζπκηθέο δηεγέξζεηο πνπ ε έμππλε δηαθήκηζε ηείλεη λα πξνθαιεί. Σηο ππφινηπεο ψξεο ηνπ πξνγξάκκαηνο, νη εθπαηδεπφκελνη δηδάζθνληαη λα δηαλχνπλ ηελ αληίζεηε πνξεία κε ζηνηρεηψδε κέζα θαη, αθνχ έρνπλ εληξπθήζεη ζε ζπγθεθξηκέλεο ελφηεηεο έξγσλ ηέρλεο, επεκβαίλνπλ ζε βηνκεραληθά πξντφληα (ζπλήζσο επηεινχο αμίαο) θαη επηρεηξνχλ λα ηα αλαθαηαζθεπάζνπλ έηζη, ψζηε λα αλαθέξνληαη ζηα ππφ κειέηελ έξγα ηέρλεο. Δπί παξαδείγκαηη, αθνχ έρνπλ κειεηήζεη ζπγθεθξηκέλε ελφηεηα έξγσλ ηνπ Rodin, ρξεζηκνπνηνχλ πιαζηηθέο θνχθιεο, ηηο πεξηηπιίγνπλ κε γάδεο θαη θφια, ηηο πιάζνπλ επηδεξκηθά θαη απφ πάλσ ηηο βάθνπλ κε παηίλα φζν πιεζηέζηεξα κπνξνχλ, φρη πξνο ζπγθεθξηκέλν έξγν ηνπ Rodin αιιά ζε κηα ινγηθή Rodin (ζαλ κηθξά pastiche). Αθφκε, θαινχληαη λα ρξεζηκνπνηήζνπλ έληππν δηαθεκηζηηθφ πιηθφ σο πξσηνγελέο ηειάξν θαη λα επέκβνπλ ηφζν ζρεδηαζηηθά φζν θαη ρξσκαηηθά κηληκαιίδνληαο ή θαη αθαηξψληαο εληειψο ην δηαθεκηδφκελν πξντφλ, ππφ ηελ πξνυπφζεζε λα αλαδείμνπλ ηελ απηφλνκε δνκή πνπ ππνβφζθεη ζηε δηαθεκηζηηθή ζχλζεζε θαη λα ηελ αλεμαξηεηνπνηήζνπλ απφ ηε ρξήζε ηεο. Οπζηαζηηθά, αθνινπζνχλ ηελ πνξεία απφ κία εηθφλα ρξεζηκνζεξηθή, ζε κηα θνξκαιηζηηθά απηφλνκε (δει. εηθφλα ηέρλεο). Ζ θαηάξηηζε απηνχ ηνπ παηδεπζηαθνχ ordino είρε σο αθεηεξία ηηο θνηλφηνπεο δηαθεκηζηηθέο εηθφλεο πνπ ρξεζίκεπζαλ σο εθαιηήξην πξνο εηθφλεο ηέρλεο πνπ ήηαλ εληειψο 32

άγλσζηεο ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο. Γειαδή, ρξεζηκνπνηήζεθε ε θιαζηθή κεζνδνινγία θαηαζθεπήο κνληέισλ κε αλαγσγή απφ ην γλσζηφ ζην άγλσζην. Ζ επηινγή απηή ήηαλ ζπλεηδεηή, επεηδή θηινδνμνχκε ηα απνηειέζκαηα λα θαηαζηνχλ κεηξήζηκα θαη θάπνηα ζηηγκή ζην εγγχο κέιινλ λα απνηππσζνχλ ζηαηηζηηθά. Απηά ινηπφλ, ηα απνηειέζκαηα ηνπ ελ ιφγσ πξνγξάκκαηνο θάλεθαλ πνιχ γξήγνξα θαη ήηαλ ηα αθφινπζα: Άλζξσπνη κε δηαθνξεηηθέο κεηξηθέο γιψζζεο, δηαθνξεηηθή δξάζε ζηελ θνηλσληθή αξέλα θαη πνηθίιν νηθνλνκηθφ ζηάηνπο, έθαλαλ φιν θαη επθνιφηεξα ππέξβαζε ηεο αξρηθήο αθήγεζεο θαη θαηέθεπγαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ζε αληηθεηκεληζηηθά θαη θαηαδείμηκα θξηηήξηα. Έγηλαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν θαρχπνπηνη πξνο θαηαλαισηηθά, πνιηηηθά θαη άιια νπηηθά κελχκαηα, ελψ αλέπηπμαλ θαιχηεξα ηε δηαρείξηζε ηνπ νπηηθνχ πιηθνχ πνπ κπνξνχζαλ λα πξνκεζεπηνχλ κέζσ ησλ ηερλνινγηθψλ γξακκαηηζκψλ (ρξήζε ηνπ δηαδηθηχνπ). ζνη είραλ παξαθνινπζήζεη απηνχ ηνπ είδνπο ην πξφγξακκα, έγηλαλ επηθνηλσληαθά ηθαλφηεξνη ζηηο ζπλεληεχμεηο γηα εχξεζε εξγαζίαο θαη απέθηεζαλ κεγαιχηεξε επειημία θαη πξνζαξκνζηηθφηεηα ζηνπο εξγαζηαθνχο ηνπο ρψξνπο πνπ δελ ήηαλ ππνρξεσηηθά ζρεηηδφκελνη κε εηθαζηηθή παηδεία ή ηνλ νπηηθφ γξακκαηηζκφ. ΣΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΟΤ Π. ΓΑΦΗΧΣΖ Αο εμεηάζνπκε θαη ην πξφγξακκα πνπ ζπλ-θαηαξηίζακε κε ηνλ Παλαγηψηε Γαθηψηε θαη αλαπηχρζεθε ζηε θηινζνθία ηνπ πξνγξάκκαηνο Engage 20. Σν πξφγξακκα Engage εθαξκφζηεθε αξρηθά ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην εδψ θαη κηα δεθαεηία πεξίπνπ θαη θαηφπηλ εμαπιψζεθε ζηαδηαθά ζε πνιιέο άιιεο επξσπατθέο ρψξεο φπσο ζηελ Οιιαλδία, ηε Γαλία, ην Βέιγην θαη θαηφπηλ, ηε Γαιιία θαη ηε Β. Ηηαιία. Ζ βαζηθή ηδέα ηνπ πξνγξάκκαηνο είλαη πσο ζπγθεθξηκέλεο γθαιεξί, ή άιινη νξγαλσκέλνη εθζεζηαθνί ρψξνη (πλεπκαηηθά πνιηηηζηηθά θέληξα) ππνβάιινπλ νξηζκέλν πξφγξακκα εηθαζηηθψλ εθζέζεσλ γηα κηα νιφθιεξε πεξίνδν. Οη εθζέζεηο απηέο δηέπνληαη απφ έλα εζσηεξηθφ θξηηήξην, πνπ κπνξεί λα είλαη ζεκαηηθφ, πεξηερνκεληθφ, ζηπιηζηηθφ ή ηζηνξηθφ. Ζ ζεηξά κε ηελ νπνία πξνηείλνληαη απηέο, παξνπζηάδεη επίζεο κηα δηθαηνινγεκέλε απφ ηνλ επηκειεηή ηνπο νξγαληθή ελόηεηα. Σν θξάηνο ρξεκαηνδνηεί ηελ πιήξε ζεηξά ππφ ηελ εμήο πξνυπφζεζε: ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο δηαηεξνχλ ην απνθιεηζηηθφ δηθαίσκα επηζθεςηκφηεηαο νξηζκέλεο εκέξεο ηεο εβδνκάδαο. Καη μελαγνχληαη ηφζν απφ ηνλ επηκειεηή, φζν θαη απφ εξκελεπηέο ζπγγελψλ γλσζηηθψλ πεδίσλ, φπσο ςπραλαιπηέο, θνηλσληνιφγνπο, αλζξσπνιφγνπο ή ηζηνξηθνχο ηέρλεο. πρλά, απηνί ζπλππάξρνπλ ζην ρψξν αλά δχν ή πεξηζζφηεξνη θαη αλαπηχζζνπλ πνιππξηζκαηηθνχο δηαιφγνπο κε ηηο επηζθεπηφκελεο θνηλσληθέο νκάδεο. Οη ηειεπηαίεο κπνξνχλ λα είλαη κηα ζπγθεθξηκέλε γεηηνληά, έλα ΚΑΠΖ, κηα πνδνζθαηξηθή νκάδα, εξγάηεο ελφο εξγνζηαζίνπ θιπ. Σν ελδηαθέξνλ ηνπ πξνγξάκκαηνο Engage είλαη ην θνηλφ ιεμηιφγην πνπ κπνξνχλ λα αλαπηχμνπλ άλζξσπνη κε έλα θνηλφ θνηλσληνινγηθφ δεζκφ, φηαλ πξνζβάιιεηαη ην νπηηθφ ηνπο πεδίν απφ κηα ή πεξηζζφηεξεο κή ρξεζηκνζεξηθέο εηθφλεο. ε έλα ηέηνην έηνηκν πεξηβάιινλ, ν Παλαγηψηεο Γαθηψηεο θιήζεθε λα εηζάγεη φρη πιένλ θνηλσληθή νκάδα, αιιά νκάδεο λέσλ κε θξηηήξην ηελ πξνεθεβία, ηελ εθεβία θαη ηελ πξψηε κεηεθεβία. Απνθάζηζε κάιηζηα λα κεηαιιάμεη ην θιαζηθφ πξφγξακκα θαιψληαο ηα λεαξά απηά παηδηά λα επέκβνπλ κε αθνξκή ηελ έθζεζε ζε ζρνιηθνχο ρψξνπο, φπνπ κεηαθέξνπλ ηηο θνξκαιηζηηθέο δνκέο πνπ εηζέπξαμαλ αληηιεπηηθά σο εγθαηαζηάζεηο ακθίζεκεο έσο πνιχζεκεο θαη δηαζπαζκέλεο ζε πνιιαπιά πξσηνγελή ζηνηρεία πάλσ ζηνπο ηνίρνπο. Σν πξφγξακκά ηνπ εζηηάδεη ζην δήηεκα ηεο ρξήζεο πνιπζεκεηαθήο (polysemic) εηθφλαο σο νρήκαηνο γηα ηελ αλάπηπμε δηαιφγνπ θαη θαηαλφεζεο κε -απνθιεηζηηθά- κή γισζζηθά 20 Γηα επηπιένλ πιηθφ πβ: http://www.engage.org/. 33

εξγαιεία. Σνπο δεηά αθφκε, λα πξνζζέζνπλ ιεηξηζκνχο φρη σο απνηππψκαηα ιέμεσλ, αιιά σο νπηηθέο κνξθέο ηθαλέο λα πξνθαιέζνπλ ζπλεηξκνχο. Δλ πξνθεηκέλσ, ε πξνζπάζεηα θαηάξηηζεο πξνγξάκκαηνο βαζίζηεθε ζηηο αθξηβψο αληίζηξνθεο κεζνδνινγηθέο επηινγέο απφ εθείλεο ηνπ πξνγξάκκαηνο ηνπ Σξαλνχ. Γειαδή, πξνηάζεθαλ σο εθαιηήξην εηθφλεο ηέρλεο πνπ δελ πεξηιακβάλνληαλ νχηε ζηελ θαζεκεξηλφηεηα, νχηε ζηελ θνπιηνχξα νηθνγελεηαθήο πξνέιεπζεο ησλ λέσλ. Εεηήζεθε απφ ηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα επηιέμνπλ θαη λα ρξεζηκνπνηήζνπλ δνκηθά ζηνηρεία απφ κία terra incognita θαη λα ηα κεηαθξάζνπλ κέζσ ησλ εγθαηαζηάζεσλ ζε ζπαξάγκαηα θαζεκεξηλήο θαη γλψξηκεο νπηηθήο αθήγεζεο κε κία δεπηεξνγελή επαλαθνξά ζηε γιψζζα. ΣΑ ΑΠΟΣΔΛΔ ΜΑΣΑ ΣΟΤ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΟ ΓΑΦΗΧΣΖ Σν Πξφγξακκα είρε απξφζκελα απνηειέζκαηα. Σα παηδηά θάλεθαλ ζε ζέζε λα ρξεζηκνπνηήζνπλ κηα έσο θαη επηζεηηθή θαληαζία, απέθηεζαλ δηεηζδπηηθφηεηα ζηελ φξαζή ηνπο, φρη κφλν εληνπίδνληαο ακηγψο νπηηθέο θφξκεο, αιιά αλαδνκψληαο ηεο θαη απνκνλψλνληάο ηεο απφ απνζπαζκαηηθά ή άιια λνήκαηα. ην ηέινο ηνπ πξνγξάκκαηνο κπνξνχζαλ λα αλαπηχμνπλ ηζρπξή πιαζηηθή ζθέςε θαη λα ζθέπηνληαη ή λα ζπληάζζνπλ εηθφλεο ρξεζηκνπνηψληαο απεπζείαο λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο πιηθψλ, πθψλ, ηφλσλ θαη θνξεζκψλ. ιε απηή ε δηαδηθαζία θάλεθε λα ηα θάλεη αλεθηηθφηεξα πξνο εηεξνγελείο ζπλνκήιηθνπο θαη έηνηκα λα ζπλδηαιιαγνχλ κε άιινπο αιιφηξηνπο ζπκπαίθηεο. Πξνθαλψο επεηδή κπνξνχζαλ λα απνθξππηνγξαθήζνπλ κε επρέξεηα πιένλ, ην νπηηθφ ελδηαθέξνλ ηεο κνξθήο ηνπ Άιινπ δίρσο λα ζηέθνληαη ζηελ απψζεζε ηνπ εηεξφγισζζνπ ή ηνπ εηεξνεζηκηθνχ ζηνηρείνπ. ΣΔΛΗΚΑ ΤΜΠΔΡΑ ΜΑΣΑ Απηά ηα δχν πξνγξάκκαηα πνπ εθαξκφδνληαη ήδε ππφ δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο ππνδνρήο, καο δίλνπλ κηα πξψηε πιαηθφξκα ζπδήηεζεο γηα λα αλαρζνχκε ζε θάπνηα πξσηνγελή ζπκπεξάζκαηα. Οπσζδήπνηε, φιεο απηέο νη πξψηεο αιιά πνιχ ζεκαληηθέο ελδείμεηο πξέπεη λα ζρεκαηνπνηεζνχλ θαη λα ζηαηηζηηθνπνηεζνχλ, ψζηε λα κπνξέζεη λα ειεγρζεί ε επαλαιεςηκφηεηά ηνπο. Σα θπξηφηεξα εμ απηψλ ησλ ζπκπεξαζκάησλ είλαη ηα εμήο: α. Ζ κεγαιχηεξε δπζθνιία ζην λα ζπάζεηο ηηο ελλνηαθέο πξνθαηαιήςεηο ηνπ zeitgeist θάπνηνπ, ψζηε λα ηνλ θάλεηο ηθαλφ λα επηθνηλσλήζεη κε άηνκα πνπ δηέπνληαη απφ δηαθνξεηηθφ zeitgeist είλαη ην λα πξνηείλεηο κηα πιήξε θαη ζθαηξηθή κέζνδν θαηάδεημεο νπηηθψλ δνκψλ πνπ λα είλαη ελδηαθέξνπζεο ζε θαζεκεξηλή βάζε. Γειαδή, λα πξνηείλεηο κηα πάγηα κεζνδνινγία εληνπηζκνχ εθείλσλ ησλ αληηιεκκαηηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ πνπ κπνξνχλ λα δηεγείξνπλ ηελ ελεξγεηηθή φξαζε, αθφκα θαη ζε δηαθνξεηηθέο ειηθίεο. β. Αλ θαηνξζψζεηο λα εκπιέμεηο ηνλ νπηηθά εθπαηδεπφκελν ζε κηα δηαδηθαζία απνθφξηηζεο ηνπ πξνγξάκκαηφο ηνπ απφ ηα ηζρπξφηεξα ελλνηαθά πνιηηηζκηθά βάξε, ηνπ δίλεηο ηε δπλαηφηεηα λα ζθεθηεί δίρσο ηηο παγίδεο ηεο εχθνιεο ζπκηθήο αληίδξαζεο θαη ηνπ παξέρεηο ηελ πνιπηέιεηα ηεο θαρππνςίαο απέλαληη ζηελ αληεξάξρεηε κάδα ηεο παξερφκελεο πιεξνθνξίαο. γ. Αλ πξνκεζεχζεηο εξγαιεία νπηηθήο αλάιπζεο ζηνλ εθπαηδεπφκελν, απηφο κπνξεί λα κεηαθέξεη ηα εξγαιεία απηά θαη ζε άιιεο δξαζηεξηφηεηεο θαη θνηλσληθέο αληαπνθξίζεηο, ψζηε λα γίλεη απνηειεζκαηηθφηεξνο ζε πνιχ δηαθνξφηξνπα πεδία δξάζεο ηεο θνηλσληθήο ηνπ δσήο. Βεβαίσο, ην λα πξνηείλεη θαλείο έλα πιήξεο πξφγξακκα πνπ ζα κπνξνχζε λα δηαρεηξηζηεί κε νπηηθά εξγαιεία δηάθνξα γλσζηηθά πεδία φπσο ε Ηζηνξία, ε Φπζηθή, ηα Μαζεκαηηθά ή ε Βηνινγία απνηειεί κηα αλνηθηή πξφθιεζε πνπ πξέπεη πνιχ ζχληνκα λα κπεη 34

ζην ηξαπέδη θαη λα αξρίζεη λα πθίζηαηαη ηελ επεμεξγαζία ηεο δηεπηζηεκνληθήο θνηλφηεηαο 21. εκεηψλσ σζηφζν, πσο ε απνθφξηηζε ησλ εχθνισλ ζπκηθψλ αληηδξάζεσλ πνπ αλαθέξζεθε ήδε θαη ε κεηαηφπηζε ηνπ ζπγθηλεζηαθνχ πεδίνπ πξνο φ,ηη απνθαινχκε θνηλή ινγηθή σο αξρή θάζε εμηζνξξνπηζηηθήο ζχκβαζεο, απνηεινχλ ηε κεγαιχηεξε πξφθιεζε γηα ηελ πξναγσγή ελφο ηέηνηνπ παηδεπζηαθνχ κνληέινπ. Καη ηνχην γηαηί ζε έλα zeitgeist πνπ ππνδνξίσο ππνζάιπεη ηε βία, απηή ζα κπνξνχζε λα είλαη κία απφ ηηο απνηειεζκαηηθφηεξεο απαληήζεηο ζηξαηεγηθέο αληεγθιεκαηηθήο πνιηηηθήο. Ήδε, απφ ηηο αξρέο ηνπ 2011, ν Σξηαληάθπιινο Σξαλφο άξρηζε λα εθαξκφδεη ην πξφγξακκά ηνπ ζηηο Φπιαθέο Γηαβαηψλ θαη ν Παλαγηψηεο Γαθηψηεο άξρηζε λα δηαθηλεί, αληί γηα θνηλσληθέο νκάδεο, νιφθιεξεο ζρνιηθέο ηάμεηο κεξηθψλ απφ ηα Sixth Form Schools ηνπ Λνλδίλνπ, ζρνιεία φπνπ ε βία θαη ην bullying παξνπζηάδνληαη σο ελδεκηθά θαηλφκελα. Δάλ κεηά απφ έλα εχινγν ρξνληθφ δηάζηεκα εθαξκνγήο έρνπκε θάπνηεο ζηαηηζηηθά κεηξήζηκεο εγθαηεζηεκέλεο ελζαξξπληηθέο ελδείμεηο, κέλεη λα ζπδεηήζνπκε επξχηεξα ηηο πξννπηηθέο ηέηνησλ πξνγξακκάησλ, ψζηε λα δηεξεπλεζνχλ επί ηεο νπζίαο θαη απφ άιια επσθεινχκελα γλσζηηθά πεδία. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ΔΗΚΟΝΔ 1. Édouard Manet, Olympia, Oil on canvas, Musée d'orsay, Paris, 1863. 2. Δλδεηθηηθέο θσηνγξαθίεο απφ ην πξφγξακκα εθπαίδεπζεο καζεηψλ ησλ Σ. Σπανού φπνπ θαίλεηαη ε απφπεηξα απνδφκεζεο ησλ αλαθνξψλ ησλ έξγσλ ηέρλεο θαη ε κεηαηξνπή ηνπο ζε θζελά αληηθείκελα θαζεκεξηλήο ρξήζεο κε αλαθνξέο ζην design, ζηε δηαθήκηζε θιπ. 21 Elkins, J.: Is Visual Culture Interdisciplinary?, Visual Studies: A Skeptical Introduction, Routledge, 2003, ζζ. 25-30. 35

3. Αθνινπζνχλ ελδεηθηηθέο θσηνγξαθίεο απφ ην πξφγξακκα ηνπ Π. Γαθιώηη, ζηηο νπνίεο θαίλεηαη ε αθξηβψο αληίζηξνθε πνξεία (απφ απηήλ ηνπ Σξαλνχ) κε ηελ απφπεηξα αλαγσγήο θαζεκεξηλψλ αληηθεηκέλσλ ζε εηθφλεο έξγα ηέρλεο. 36

37