Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ (1879-1922) 24grammata.com

24grammata.com

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΠΎΡΟς I. ΑςΔΡΑΧΑς, ΓΙΑΝΝΗς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς, ΦΙΛΙΠΠΟς ΗΛΙΟΥ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 24grammata.comΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Αχαρνών 417, τηλ. 25 30 872 και 25 30 873

ΒΙΚΥ ΠΑΤΣΙΟΥ Η ΔΙΑΠΛΑΣΙΣ ΤΩΝ (1879-1922) ΠΑΙΔΩΝ ΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ 15 24grammata.com ΑΘΗΝΑ 1987

24grammata.com

ΠΡΟΛΟΓΟΣ φεί ο ρόλος και ή σημασία ενός παιδικού περιοδικού, της Διαπλάσεως των παίδων, που εκδιδόταν συνεχώς για επτά περίπου δεκαετίες, περιοδικού που συνθέτει ή συμβιβάζει τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες του συλλογικού κοινωνικού σώματος με τις αναζητήσεις και τα όνειρα ενός ορισμένου τμήματος του. Η επιλογή του πρώτου χρονικού ορίου (1879) συμπίπτει με την έναρξη της έκδοσης του περιοδικού. Η επιλογή του δεύτερου χρονικού ορίου (1922) είναι συμβατική και δανείζεται τη σημασία της από την πολιτική ιστορία. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή άλλωστε, ή κυκλοφορία της Διάπλασης περιορίζεται κυρίως στα όρια του ελληνικού κράτους, αφού ο μεγαλύτερος αριθμός των αναγνωστών της του εξωτερικού κατοικούσε στον χώρο της Τουρκικής επικράτειας. Η θεματική οροθέτηση της εργασίας έγινε με βάση τέσσερις μεγάλες ενότητες που περιγράφονται από την ηθική, την ιστορία, την πολιτική και τη γλώσσα και ορίζονται από την πύκνωση και τη συγκέντρωση στη συνολική έκταση του περιοδικού των στοιχείων που μπορούν να ενταχθούν στις ενότητες αυτές. στα όρια της μελέτης αυτής δεν εξετάζονται γενικότερα θέματαπουαφορούν τον ορισμό του διδακτικού και του ψυχαγωγικού αφηγήματος, τη σχέση του με τα πρωτότυπα (συνήθως γαλλικά) κείμενα (πρόκειται για μετάφραση, διασκευή ή προσαρμογή) και με τα κείμενα που εξυπηρετούν εκπαιδευτικές σκοπιμότητες (αναγνωστικά). Ορισμένα, τέλος, από τα θέματα που θίγονται,δεναναπτύσσονταιμε τρόπο εξαντλητικό (όπως ο εντοπισμός των προτύπων και ή αποκάλυψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού ψευδωνύμων). 24grammata.com

Νεολαίας που δέχτηκε να συμπεριλάβει στο πρόγραμμά της τη μελέτη αυτή και προσωπικά τους Σπύρο Ασδραχά, Φίλιππο Ηλιού και Γιάννη Γιαννουλόπουλο, που την παρακολούθησαν σε όλα τα στάδιά της και ανέλαβαν τον άχαρο ρόλο του πρώτου κριτικού αναγνώστη. Θέλω ακόμα να ευχαριστήσω τον Αλέξη Πολίτη,ο οποίοςευγενικά μου παραχώρησε το μισό και πλέον μέρος από τους πενήντα τρεις τόμους της Διαπλάσεως των παίδων που εξετάζονται εδώ. Ευχαριστώ, τέλος, τον Μάνο Χαριτάτο, ο οποίος μου έδωσε τη δυνατότητα να συμβουλευτώ ορισμένους από τους τόμους της Διαπλάσεως που βρίσκονται στο «Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο», και την Οντέτ Βαρών που επιμελήθηκε με ιδιαίτερη φροντίδα την έκδοση. 24grammata.com

ΕιΣΑΓΩΓΗ Παιδική «λογοτεχνία» η λογοτεχνία «παιδική»; Η παιδική λογοτεχνία, όπως και η λογοτεχνία για τη νεότητα, απουσιάζουν σταθερά από την ιστορία της λογοτεχνίας, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο τους μέροςκαιαποτελούνανεξάρτητο,αυτόνομο αντικείμενο ιστορικής και φιλολογικής μελέτης με τον τίτλο «ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας», ελληνικής η ξένης, ευρωπαϊκής η παγκόσμιας. Αν η διεύρυνση προς την πλευρά της γεωγραφίας δεν δημιουργεί προβλήματα, η συγγένειά της με τα παραδοσιακά είδη της λογοτεχνικής έκφρασης προκαλεί αντιδράσεις. Πολλές φορές, τα έργα που απευθύνονται στα παιδιά και στους νέους δεν θεωρούνται «λογοτεχνικά». σχέση με τη δυσκολία του ορισμού της νεότητας, αφού τα χρονικά όρια της παιδικής ηλικίας, της εφηβείας και της ενηλικίωσης μετατίθενται ανάλογα με την εποχή. Μέχρι τον 18ο αιώνα περίπου, το παιδί θεωρείται μικρογραφία του ενήλικος, του οποίουηανάπτυξη δεν ακολουθεί το ενδιάμεσο στάδιο της νεότητας. ορισμένοι παιδαγωγοί και φιλόσοφοι είχαν ήδη από τον 17ο αιώνα σχολιάσει την ανάγκη να προσαρμοσθεί η εκπαίδευση στις ικανότητες και στα ενδιαφέροντα των παιδιών, η ιδιαιτερότητα όμως της παιδικής ηλικίας αναγνωρίζεται και επισημαίνεται από τον Jean - Jacques Rousseau, ο οποίος με τον Emile (1762) διατυπώνει τις αρχές της εκπαίδευσης που θα λαμβάνουν υπόψη τους τη φύση του παιδιού, αρχές των οποίων 24grammata.com η σκοπιμότητα έγκειται στην προ-

προστασίακαιόχιστη διαμόρφωση του νεαρού άτομου. Η δημιουργία του κοινωνικού ανθρώπου, σύμφωνα με τον Rousseau, θα επιτευχθεί μακριά από την εχθρική για το παιδί κοινωνία, κοντά στη φύση. την ίδια εποχή γενικεύονται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Αγγλία, Ελβετία) οι παιδαγωγικέςαναζητήσεις,που χαρακτηρίζονται από τη μελέτη της παιδικής συμπεριφοράς και ιδιοσυγκρασίας. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, η παιδική ηλικία έχει ανακαλυφθεί, μαζί με την ιδέα μιας ειδικής, ανάλογης λογοτεχνίας. Δύο χαρακτηριστικά διαφοροποιούν κυρίως την παιδική λογοτεχνία από το σώμα της γενικής λογοτεχνίας : ο ιδιαίτερος ρόλος τουαποδέκτη της και ο σκοπός για τον οποίο γράφεται. ο συγγραφέας των αναγνωσμάτων για παιδιά, έχει διαρκώς υπόψη του το κοινό στο οποίο απευθύνεται προσαρμόζοντας ανάλογατουλικό του. ο καθορισμένος (από την άποψη της ηλικίας) δέκτης, προϋποθέτει η απαιτεί τη διατύπωση καθορισμένου αφηγηματικού μηνύματος. το μήνυμα αυτό δεν επιλέγεται «ελεύθερα», υπακούει στην ανάγκητης μετάδοσης γνώσεων και της ηθικής και κοινωνικής διαπαιδαγώγησης. Διαπλαστικός και διαμορφωτικός είναι 0 ρόλος της παιδικής λογοτεχνίας, που προορίζεται για περιορισμένες και μεταβατικές ομάδες ηλικιών. Μια από τις πρώτες μορφές της παιδικής λογοτεχνίας (της λογοτεχνίας για παιδιά η και για παιδιά), είναι η διδακτική λογοτεχνία, παιδαγωγική (σχολικά εγχειρίδια) η ηθική (μύθοι, παραμύθια). τα σχολικά εγχειρίδια προϋποθέτουν τη γενίκευση της στοιχειώδους εκπαίδευσης και έκτος από αναγνωστικά, χρησιμεύουν καισαν φορείς των ηθικών, θρησκευτικών και κοινωνικών (κυρίαρχων) αξιών. οι μύθοι, διδακτικοί και παράλληλα ψυχαγωγικοί, δεν ήταν γραμμένοι ειδικά για παιδιά, η απλή τους όμως σύνθεση και η ηθική τους διάσταση, τους καθιστούσε αυτόματα κατάλληλους για το παιδικό αναγνωστικά κοινό.δεν είναι τυχαίοότιη αρχήτης παιδικής λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας για τη νεότητα, θεωρείται ότι συμπίπτει με τη δημοσίευση των Histoires ou Contes du temps passé avec 24grammata.com Moralités του Charles Perrault (το

1697) 1. ο τίτλος έχει μεγαλύτερη σημασία από τον καθορισμό της χρονικής ένδειξης, αφού μας τοποθετεί στον χώρο της παράδοσης, αφηγηματικής (ο Perrault γράφει ιστορίες η παραμύθια του παρελθόντος) και διδακτικής (οι ιστορίες συνοδεύονται από ηθικά συμπεράσματα). Η ηθική των ιστοριών αυτών, η προβολή των αρετώντης τιμιότητας, της υπομονής, της υπακοής και της εργατικότητας και αντίθετα η τιμωρία της κακίας, θα χαρακτηρίσει τα περισσότερα από τα μεταγενέστερα αναγνώσματα για παιδιά. Η διάδοση της λογοτεχνίας που απευθύνεται ειδικά η κυρίως στα παιδιά, προϋποθέτει έκτος από τη θεωρητικήαναγνώρισητης παιδικής ηλικίας, την εκδήλωση παιδαγωγικούενδιαφέροντοςκαι τη γενίκευση της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Η καθυστερημένη ανάπτυξή της θα αναπληρωθεί σχετικά εύκολα, αφού η λογοτεχνική παραγωγή που αρχικά προοριζότανγιατοενήλικοαναγνωστικά κοινό, αποτέλεσε ανάγνωσμα των παιδιών πολύ πριν εμφανισθούν τα ειδικευμένα έργα της παιδικής λογοτεχνίας, συντομευμένη και διασκευασμένη κατάλληλα. τα ιπποτικά μυθιστορήματα, τα εξωτικά, τα περιπετειώδη και τα ιστορικά μυθιστορήματα, όπως και τα κλασικά έργα των εθνικών λογοτεχνιών (Δον Κιχώτης, Ροβινσών Κρούσος, τα ταξίδια του Γκιούλιβερ, τα μυθιστορήματα του Walter Scott και του Alexandre Dumas), ανταποκρίθηκαν στις ψυχαγωγικές ανάγκες της παιδικής ηλικίας και στις καλλιτεχνικές απαιτήσεις της. Μετά την ανακάλυψη της παιδικής ηλικίας από τους παιδαγωγούς, η γενίκευση στις χώρεςτηςευρώπηςτηςυποχρεωτικής εκπαίδευσης,πουολοκληρώθηκεστοδεύτερο μισό του 19ου αιώνα, επηρέασε σημαντικά το μέγεθος και τη φύση του κοινού,στοοποίο θα μπορούσε να απευθυνθεί μια ιδιαίτερη λογοτεχνία. Η ιδιαιτερότητα του παιδικούαναγνωστικούκοινούαναγνωρίζεταιστην Αγγλία από τον John Newbery (1713-1767),ο οποίοςυπήρξε απότους πρώτους έκδοτες που ειδικεύθηκαν στην παιδική λογο- 1. Βλ. I). Escarpit, La littérature d'enfance et de jeunesse, Παρίσι 1981, σ. 37. 24grammata.com

λογοτεχνία. Ανάλογορόλοθα παίξειστη Γαλλία, έναν αιώνα αργότερα, ο Pierre-Jules Hetzel (1814-1886). τερα αναγνώστης, μετατρέπεται προοδευτικά σε θέμα, πρόσωπο και ήρωα της λογοτεχνίας. με τον Victor Hugo γίνεται θέμα ποιητικής εκμετάλλευσης και με τον Charles Dickens κεντρικό πρόσωπο μυθιστορήματος. Η είσοδος του παιδιού στη λογοτεχνία είναι ένα καινούριο γεγονός για τον 19ο αιώνα και συνοδεύεται από έναν διδακτισμό νέου τύπου.τηνεποχήαυτή γράφονταιτα πρώτα ιστορικά μυθιστορήματα που απευθύνονται στους νέους και αντανακλούν τις πολλαπλές χρήσεις της ιστορίας: συχνά το ιστορικό γεγονός γίνεται πρόσχημα για την ανάπτυξη του ηθικού μηνύματος, το μυθιστόρημα αναπλάθει (και δεν εξηγεί) μια παρελθούσα ιστορική περίοδο μέσω των πραγματικών περιπετειών ιστορικών προσώπων η περιγράφει το ιστορικό πλαίσιο μιας υποθετικής δράσης μυθικών προσώπων. την ίδιαεποχήεμφανίζονταικαιτα μυθιστορήματα που προορίζονται για τα κορίτσια. Η διάκριση αυτή ανάμεσα στο γυναικείο και στο αντρικό αναγνωστικό κοινό, δενεπιβάλλεται τόσοαπότη διαπίστωση διαφορετικών λογοτεχνικών προτιμήσεων, όσο από την κοινωνική επιλογή του διαφορετικού προσανατολισμού των δύο φύλων. Έτσι τα μυθιστορήματα για παιδιά μπορούν να διακριθούν σε περιπετειώδη (για τα αγόρια) καισε οικογενειακά (γιατα κορίτσια) με την ανάλογη θεματική επεξεργασίακαιτηνεπιλογήτων ηρώων. Ένας άλλος καινούριος τύπος λογοτεχνίας είναι, τέλος, εκείνος που αναφέρεται στην επιστήμη, στη φύση και στη γεωγραφία και θέλει να συμπληρώσει τη σχολική διδασκαλία. στη Γαλλία, ο P.-J. Hetzel θαεγκαινιάσει στο περιοδικό του (Magasin d'éducation et de récréation, 1864-1915), μια μόνιμη επιστημονική στήλη. Η μετάδοση των γνώσεων επιτυγχάνεται με την παρουσίαση ενός φυσικούη επιστημονικού φαινομένου στα πλαίσια μιας αφήγησης με πρωταγωνιστές παιδιά η με τον παραδοσιακό άλλα απλουστευμένοαφηγηματικό τρόπο. Αν μέχρι τα τέλη του 24grammata.com 19ου αιώνα έχουν διαγραφεί οι κυριό-

κυριότερες τάσεις και οι μορφές της παιδικής λογοτεχνίας (μεεξαίρεση τα κόμικς), ο ορισμός της παραμένει ασαφής, αφού δεν πρόκειται για έναν αλλά για πολλούς ορισμούς, που μπορούν να προταθούν ανάλογα με την οπτική γωνία που γίνεται η αφορμή της παρατήρησης: το παιδί-αναγνώστης (παιδικής η μη λογοτεχνίας), το παιδί-θέμα της λογοτεχνίας, το παιδί-ήρωαςτωναφηγηματικών μορφών, το παιδί-αντικείμενο αγωγής. Παράλληλα σχεδόν με την παιδική λογοτεχνία εξελίσσονται καιτα περιοδικά για παιδιά 1, αφού διατηρούν τον ψυχαγωγικό καιηθικό προσανατολισμό των έργων της, απευθύνονται στο ίδιο αναγνωστικό κοινό και δημοσιεύουν τα είδη της (μύθους, παραμύθια, ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα). τα παιδικά περιοδικά εμφανίζονταιστο τέλος του 18ου αιώνα σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ισπανία) και γενικεύονται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα 2 (στην Ελλάδα το πρώτο παιδικό περιοδικό, η Παιδική Αποθήκη, εκδίδεται το 1836). θήκη, Εφημερίς των μαθητών, Η Φιλόστοργος μήτηρ, Εφημερίς των παίδων, Παιδική Βιβλιοθήκη, Παιδικόν Περιοδικόν, Περιοδικόντωνμαθητών, Παιδική Εφημερίς, 3 ) ακολουθούν τους αρχικούς προσανατολισμούς της παιδικής λογοτεχνίας, αφού έχουν σαν κύριο στόχο την ηθική και την θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των αναγνωστών τους. τα περιοδικά αυτά αντιμετωπίζουν την παιδική ηλικία και τη νεότητα σαν αποκλειστικό αντικείμενοαγωγήςκαι 1. Πολλές φορές η σχέση είναι αντίστροφη. τα μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν π.χ. δημοσιεύθηκαν σε συνέχειες στο παιδικό περιοδικό του P-J. Hetzel, πριν εκδοθούν σε βιβλία και αποτελέσουν το αγαπημένο ανάγνωσμα όχιμόνοτων παιδιών αλλά και των ενηλίκων. 2. Βλ. D. Escarpit, ό.π., σ. 112. 3. για τα παιδικά περιοδικά του 19ου αι., βλ. Μάρθα Καρπόζηλου, Ελληνικός Νεανικός Τύπος (1836-24grammata.com 1914). Καταγραφή, ΙΑΕΝ 12, Αθήνα 1987.

διαμόρφωσης και έχουν έντονο διδακτικό χαρακτήρα. Όταν αρχίζει να κυκλοφορεί Η Διάπλασις των παίδων (τονφεβρουάριο του 1879), ένα μόνο από τα παιδικά περιοδικά του 19ου αιώνα που αναφέραμεσυνεχίζειναεκδίδεται,η Εφημερίς των παίδων (1868-1893), περιοδικό με έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα που κατηγορείται από τη Διάπλαση για απόκλιση από το ορθόδοξο δόγμα και προβάλλεταισαν «ευαγγελικό» και επομένως απαγορευμένο απότηνιερά Σύνοδο. η Διάπλασις των παίδων αποτελεί καινοτομία σε σχέση με τα άλλα παιδικά περιοδικά, γιατί αναγνωρίζει καιπροβάλλειτην ψυχαγωγική της διάσταση, αναζητεί το ύφος καιτη διατύπωση που ταιριάζουν στην παιδική ηλικία, επιδιώκει και προκαλεί τη συμμετοχή και τον διάλογο με τους αναγνώστες της. δεν θέλει μόνο να διδάξει, θέλει να κινήσει το ενδιαφέρον. στην προγραμματική της διακήρυξη διαβάζουμε: «... θέλομεν παρέχει τοις μικροίς ημών αναγνώσταις... ύλην ηθικήν και διδακτικήν, συγκεκραμένην μετά του τερπνού, διότι η εξεύρεσις ύλης καταλλήλου δεν ήθελε παρέχει τοσαύτην δυσκολίαν, όσην η διάγνωσις της γλώσσης και του τρόπου, δι' ων κινείται το ενδιαφέρον της μικράς ηλικίας» 1. καινούριες παιδαγωγικές και εκπαιδευτικές αναζητήσεις της εποχής τους, συνοδεύοντας έτσι την επιλογή του λογοτεχνικού υλικού μετιςαπαραίτητες θεωρητικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις της εκτίμησηςτης παιδικής ηλικίας. Αναφέρονται η σχολιάζονται ο Ελβετός παιδαγωγός Johann-Heinrich Pestalozzi (1746-1827), ο οποίοςεπηρεασμένοςαπότιςαπόψειςτου Rousseau τονίζει τον ρόλο της εκπαίδευσης στην επίτευξη της κοινωνικής ισορροπίας, η Σουηδός συγγραφεύς σχολικών βιβλίων Selma Lagerlöf (1859-1940) και ο Ιταλός Edmondo de Amicis (1846-1908), των οποίων τα έργα συνδυάζουν τη μυθική αφήγηση με την παροχή των γνώσεων και σκοπό έχουν την ηθική και πολιτιστική καλλιέργεια 1. η Διάπλασις των παίδων, 24grammata.com τόμ. 1, αρ. I, Φεβρουάριος 1879, σ. 2.

των αναγνωστών. το έργο του Ed. de Amicis Cuore, που είχε τη μορφή ημερολογίου μαθητή με σελίδες πάνω στα ηθικά, ιστορικά αλλά και κοινωνικά προβλήματα και χρησιμοποιήθηκε σαν αναγνωστικό του δημοτικού σχολείου, θεωρήθηκε από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο υπόδειγμα σχολικού βιβλίου 1. Παράλληλα παρακολουθείται η εξέλιξη και η ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας. το μεταφρασμένο λογοτεχνικό έργο που δημοσιεύει το περιοδικό, εκφράζει και αντανακλά τις μορφές και τις τάσεις που ακολούθησε η ευρωπαϊκή παιδική λογοτεχνία τον 19ο αιώνα: ιδιοποίηση από το παιδικό αναγνωστικά κοινό έργων που δεν προορίζονταν γι' αυτό, ιστορικά μυθιστορήματα που απευθύνονται στους νέους, μυθιστορήματα για κορίτσια, απλοποιημένες αφηγηματικές μορφές επιστημονικού περιεχομένου. τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, παρατηρείται η τάση της ιδιοποίησης από το ευρωπαϊκό παιδικό αναγνωστικό κοινό αφηγηματικών μορφών που προορίζονταν για τους ενήλικες. ο Ροβινσών Κρούσος του Daniel Defoe, μυθιστόρημα περιπετειών, γνώρισε για δυο αιώνες μετά την έκδοση του ένα πλήθος παραλλαγών και προσαρμογών στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. στη Διάπλαση των παίδων θα δημοσιευθούν ο Κληρονόμοςτου Ροβινσώνος του André Laurié και οι Μικροί Ροβινσώνες του βράχου της Α. Gennevraye. Ένα άλλο παράδειγμα ιδιοποίησης ιστορικού μυθιστορήματος αυτή τη φορά (των Τριών Σωματοφυλάκων του Al. Dumas), είναι η δημοσίευση των Τριών μικρών Σωματοφυλάκων και των Τριών μικρών ακολούθων τον Αρτανιάν. το ιστορικό μ φανίζεται όταν η Διάπλαση δημοσιεύει τη Μαρουσία του P.-J. Stahl (ψευδώνυμο του P.-J. Hetzel), της οποίας το θέμα είναι η συμμετοχή της δεκαετούς ηρωΐδας στην εξέγερση εναντίον του κατακτητή της πατρίδας της. Η ιδεολογική σημασίατηςδημοσίευσης 1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 15, αρ. 16, 15 Μαρτίου 1908, σ. 123-124. 24grammata.com

σης του μυθιστορήματος είναι ενδεικτική, αφού επιλέγεται μετά τον ατυχή πόλεμοτου 1897. Η δημοσίευση του πιο γνωστού μυθιστορήματος της Joséphine Colomb, της Κόρης του γέρο-θωμά, εγκαινιάζει το είδος των μυθιστορημάτων που απευθύνονται στα κορίτσια. ο καινούριος διδακτισμός ολοκληρώνεται με τη διάδοση των επιστημονικών γνώσεων. Η Διάπλασις των παίδων θα επιλέξει τη μυθική εκμετάλλευση του επιστημονικού παραδείγματος: «Φρονούντες ότι θέλομεν καταστή ωφέλιμοι, εάν από της νεαράς ηλικίας εκριζώσωμεν [τας προλήψεις], θέλομεν παρέχει σειρά άρθρων μεταφέροντες αυτά εις την γλώσσαν των παίδων και πλέκοντες την υπόθεσιν με μύθον δυνάμενον να κινήση το ενδιαφέρον αυτών» 1. στο περιοδικό θα δημοσιευθούν άρθρα του Jean Macé, επιστημονικού συνεργάτη του P.-J. Hetzel. Αν η Διάπλαση παρακολούθησετιςεξελίξειςτηςευρωπαϊκής παιδικής λογοτεχνίας, η σημασία της για την ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας είναι αντίστροφη, αφού το περιοδικό δημοσιεύει και εκδίδει στη σειρά της Βιβλιοθήκης του, ένα σημαντικό μέρος της ελληνικής ψυχαγωγικής παιδικής λογοτεχνίας. στη Διάπλαση θα δημοσιευθούν οι Παιδικοί διάλογοι και τα Παιδικά διηγήματα του Αριστοτέλη Κουρτίδη, το Παιδικόν θεατρον του Γρηγόριου Ξενόπουλου, ο Τρομάρας του Γεωργίου Βιζυηνού, οιμύθοικαι διάλογοιπρος χρήσιν των ανήβων του Δημητρίου Καμπούρογλου, τα Τραγουδάκια για παιδιά του Αλέξανδρου Πάλλη. οι σχέσεις όμως λογοτεχνίας-παιδιού δεν εξαντλούνται με την εμφάνισητης παιδικής λογοτεχνίας. Ενισχύονται και συμπληρώνονται από την πεζογραφία και την ποίηση. στα τέλη του 19ου αιώνα, το παιδί θα κάνει την εμφάνισή του σαν πρόσωπο και θέμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: «... η θεματική πρωτοτυπία της γενιάς του 1880 φανερώνεται χαρακτηριστικότερα... στην παρουσία του σπιτιού και της οικογενειακής ζωής. Αποδραματοποιημένος 1. η Διάπλασις των παίδων, 24grammata.com τόμ. 1, αρ. 1, Φεβρουάριος 1879, σ. 12.

μένος χώρος, το σπίτι... συνδέεται και με μια άλλη παρουσία που θα την δούμε να κυριαρχεί ολοένα και περισσότερο μετά το 1880: την παρουσία του παιδιού... Σπίτι-οικογένεια-παιδί: ο χώρος γίνεται οικείος, στενός, αστικός» 1. 1. Π. Μουλλάς, «η λογοτεχνία από το 1880 ώς τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο», Ιστορία του ελληνικού 24grammata.com έθνους, τόμ. ΙΔ', Αθήνα 1977, σ. 415.

Tο εξώφυλλο του πρώτου τεύχους της Διαπλάσεως των Παίδων 24grammata.com

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A' ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ 1. Τα πρόσωπα Δύο τουλάχιστον λόγοι ξεχωρίζουν τη Διάπλαση των παίδων απότα υπόλοιπα παιδικά περιοδικά: η μακροβιότητά της (εκ δεται από το 1879 έως το 1948 έτος κατά το οποίο ο Γρηγόριος Ξενόπουλος παύει να είναι διευθυντής του περιοδικού) 1 και η συμμετοχή των αναγνωστών στη διαμόρφωση των θεματικών ενοτήτων της (από το 1910, στις οκτώ σελίδες κάθε τεύχους,οιδύο εκφράζουνηαντανακλούντις αναζητήσειςτης παιδικής ηλικίας καιτης νεότητας). Διευθυντής και έκδοτης του περιοδικού ήταν ο ιδρυτής του Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος, Υδραίος (1858-1941) 1, μετά τον θάνατο του οποίου (στις 26 Ιουνίου 1941), τη διεύθυνση ανέλαβε 1. Βλ. Ε. Νάτσιου-Ξενοπούλου, «Παραλείψεις», Νέα Εστία, τόμ. 116, τεύχ. 1368, 1 Ιουλίου 1984, σ. 885. για τη σημασία του χρονικού ορίου του 1948 γράφει και ο Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, στα «Στεφάνια των συγχρόνων», Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951,σ. 164: «η κοσμαγάπητη "Διάπλαση των παίδων" ύστερα από ένα βραδύ ψυχορράγημα...έσβυσε οριστικά πριν από τρία - τέσσερα χρόνια». τη σημασία και την προσωπική συμβολή του Γρ. Ξενόπουλου στην ιστορία του περιοδικού επισημαίνει και ο Δ. Γιάκος, στην Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα 1981 3, σ. 44. 2. την προγραμματική διακήρυξη του περιοδικού υπογράφει και ο Ν. Σπυλιόπουλος, Κορίνθιος. 24grammata.com

ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951). την απόφαση του Νικολάου Π. Παπαδόπουλου, φοιτητή της Νομικήςκαι απόφοιτουτου Ωδείου, να ιδρύσει ένα περιοδικό για παιδιά, ενίσχυσε οικονομικά ο ΑντώνιοςΚονοπισόπουλος, βιομήχανος του Πειραιά 1. Η συμπαράσταση και η ανοχή του ιδρυτή του περιοδικούαπέναντιστους αρχισυντάκτες του, εξασφάλισαν την κυκλοφορία και τη διάδοση της Διάπλασης. ο Αριστοτέλης Κουρτίδης (1858-1928) ήταν αρχισυντάκτηςτου περιοδικούμέχριτο 1894 και υπέγραφεμετο ψευδώνυμο Αιμίλιος Ειμαρμένος. Από τις στήλες της Διάπλασης δημοσιεύθηκαν ορισμένα από τα Παιδικά Διηγήματα τουκαιαπό τους Παιδικούς Διάλογους του. οι σχέσεις του με τον διάδοχο του Γρ. Ξενόπουλο, του οποίου τις πρωτοβουλίες θεωρούσε αντιπαιδαγωγικές και τολμηρές, δεν ήταν αρμονικές. ο Γρ. Ξενόπουλος γράφει στην Αυτοβιογραφία του: «δεν τα πηγαίναμε καθόλου καλά στην αρχή. [ο αρ. Κουρτίδης] με ζήλευε και νόμιζε πώς τον ζηλεύω. και μόνο μετά από χρόνια, όταν γύρισε από τη Γερμανία κι έγινε καθηγητής και διευθυντής διδασκαλείου... κι' άρχισε να βλέπει με αδιαφορία και τη "Διάπλασι"... εγίναμε και καλοί φίλοι» 2. τα ψευδώνυμα Εύοσμον Μυριάνθεμον και Κόμης Μοντεχρίστος 3. το όνομά του σαν λύτη άσκησης συναντάμε στο τεύχος του Ιουλίου του 1879. Όπως γράφει ο ίδιος, το πρώτο του έργο που τυ- 1. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 11, αρ. 51-52,27 Νοεμβρίου 1904, σ. 166. ο Αντ. Κονοπισόπουλος διέθεσε στον ιδρυτή του περιοδικού δέκα χιλιάδες δραχμές. Λίγο πριν γίνει η Διάπλαση δεκαπενθήμερη, ιδρύθηκε Α- νώνυμη Εταιρεία με εταιρικό κεφάλαιο εξήντα χιλιάδες δραχμές, η οποία ανέλαβετηνέκδοση του περιοδικού από τον Ιανουάριο του 1885. Βλ. αντ., τόμ. 6, αρ. 9, Σεπτέμβριος 1884, σ. 142. 2. Γρ. Ξενόπουλος, Αυτοβιογραφία, δημοσιεύεται στα «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 276. 3. Η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 4, αρ. 25, 14 Ιουνίου 1897, σ. 196 και τόμ. 45, αρ. 1, 24grammata.com 4 Δεκεμβρίου 1937, σ. 3.

2. Νικόλαος Π. Παπαδόπουλος 3. Αριστοτέλης Π. Κουρτίδης 4. Γρηγόριος Ξενόπουλος 24grammata.com

τυπώθηκε, ήταν ένα έμμετρο αίνιγμα στη Διάπλαση του 1880 1. Από το 1891, με τη δημοσίευση του παιδικού του μυθιστορήματος η Αδελφούλα μου, γίνεται έκτακτος συνεργάτης του περιοδικού, για ν' αναλάβει τη σύνταξή του από το 1895. «το έτος 1895 ήτο έτος κρίσιμον διά την Διάπλασιν. Η συνδρομή της ήτο μικρά, τα έξοδά της μεγάλα, και κατ' έτος εζημιόνετο σημαντικώς. Έ- πρεπε να γίνη κάτι γενναίον, να ληφθή εν μέτρον σωτηρίας ριζικόν» 2. Η τιμή της συνδρομής αυξάνεται και κυρίως υιοθετούνται οι καινοτομίες που εισηγήθηκε και καθιέρωσε ο Γρ. Ξενόπουλος. Η Γεωργία Ταρσούλη, συνδρομήτρια, συνεργάτρια και για ένα διάστημα αρχισυντάκτις του περιοδικού, γράφει: «Η Διάπλασις των παίδων... ήταν ένα σεμνό τριανταφυλλί φυλλαδιάκι, δεκαεξασέλιδο, που έβγαινε κάθε δεκαπέντε μέρες και δημοσίευε ψυχωφελή διηγήματα του Αριστοτέλη Κουρτίδη σε άψογη καθαρεύουσα, αρχαιότροπα ποιήματα του Αλέξανδρου Κατακουζηνού και νηπιακά αναγνώσματα, που είχαν για τίτλο Η Εύχαρις και το κυνάριόν της... Κι' ο νεαρός λογοτέχνης... Γρηγόριος Ξενόπουλος, δεν είχε κλείσει ακόμη τα εικοσιτρία, σπούδαζε φυσικομαθηματικά, που τα παράτησε στη μέση, κι' ερχόταν... να τινάξει στον αέρα όλο το συντηρητικό οικοδόμημα της Διαπλάσεως των παίδων» 3. περιοδικού γράφεται για πρώτη φορά στην προμετωπίδα του φύλλου της 26ης Ιουλίου 1941 (τόμ. 48, αρ. 34), ασχολείται ουσιαστικά με τη σύνταξη της Διάπλασης από πολύ νωρίς, αφού γράφει 1. Βλ. Γρ. Ξενόπουλος, «Σύντομη αυτοβιογραφία», Νέα Εστία, τόμ. 50, τεύχ. 587, Χριστούγεννα 1951, σ. 6. για τη συμμετοχή του στον πρώτο διαγωνισμό διηγήματος του 1881 και τη βεβαιότητα του ότι θα βραβευθεί, βλ. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 13, αρ. 15, 11 Μαρτίου 1906, σ. 115. 2. η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 11, αρ. 51-52, 27 Νοεμβρίου 1904, σ. 404. 3. Γ. Ταρσούλη, «ο Ξενόπουλος της Διαπλάσεως», Ελληνική δημιουργία, τόμ. 7, τεύχ. 72, 1 Φεβρουαρίου 24grammata.com 1951, σ. 213.

σχεδόν μόνος του τις περισσότερες σελίδες του κάθε φύλλου της: «Γι' άλλους συνεργάτες λεπτά δεν περίσσευαν, κι' εγώ έπρεπε να γράφω όλο το φυλλάδιο οχτασέλιδο, εβδομαδιαίο, σαν το σημερινό έκτος από την Αλληλογραφία, τις Πνευματικές Ασκήσεις καιτα Παιδικά Πνεύματα, που τα έκανε ο Παπαδόπουλος. Αλλά σιγά - σιγά έμαθα να τα κάνω κι' αυτά. Διάβαζα κι' απαντούσα στα γράμματα των παιδιών... διόρθωνα και συναρμολογούσα τις Ασκήσεις... και διάλεγα τα Παιδικά Πνεύματα. Έτσι τα έκανα όλα» 1. ο Γρ. Ξενόπουλος εκτός από το όνομά του, με το οποίο υπέγραφε κυρίως τις μεταφράσεις των μυθιστορημάτων που δημοσίευε η Διάπλαση, χρησιμοποίησε διαδοχικά τα ψευδώνυμα Κίμων Αλκίδης, Ερανιστής, Πέτρος Πυργωτός, Φωκίων Θαλερός, Λέανδρος Ξενότιμος, Λουκιανός Χαρμόσυνος, Φαίδων, η κυρά Μάρθα, Ανανίας, Άννα Πυργωτού, ο Μαθουσάλας, Αζαρίας, Τρισεύγενη, Έψιλον, Μαρία Θαλερού. το πρώτο ψευδώνυμο συναντάμε στα τέλη του 1894 και τα τέσσερα επόμενα το 1895 (χρονιά κατά την οποία ο Γρ. Ξενόπουλος γίνεται τακτικός συνεργάτης της Διάπλασης). με τα ψευδώνυμα Φαίδων και η κυρά Μάρθα, υπέγραφε αντίστοιχα τις Αθηναϊκές επιστολές και τα αναγνώσματα για μικρά παιδιά. ο Γρ. Ξενόπουλος, βασικός συντελεστής της επιτυχίας και της απήχησης του περιοδικού, έγραψε την τελευταία Αθηναϊκή επιστολή του στο φύλλο της 20ής Δεκεμβρίου 1947, με αφορμήταεβδομήνταχρόνια της Διάπλασης. Εκτός από τους αρχισυντάκτες του περιοδικού (Αρ. Κουρτίδη και Γρ. Ξενόπουλο), από τα πρώτα κιόλας φύλλα του εμφανίζονται πολλοί και αξιόλογοι συνεργάτες. Σημειώνουμε τον Ιάκωβο Χ. Δραγάτση (1853-1934), που έγραψε σειρά μυθολογικών άρθρων, τοναλέξανδρο Κατακουζηνό (1824-1892), που δημοσίευσε πολλά από τα παιδικά ποιήματα και τους έμμετρους μύθους του, τον Δημήτριο Καμπούρογλου (1852-1942),τουοποίουορισμένααπό τα δημοσιευμένα παιδικά ποιήματα θ' αποτελέσουν τη συλλογή 1. Γρ. Ξενόπουλος, Αυτοβιογραφία, δημοσιεύεται στα «Άπαντα», τόμ. 1ος, Αθήνα 1958, σ. 296-2 97. 24grammata.com

Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων, τον Παναγιώτη Φέρμπο (1851-1932), που μεταφράζει ξένα παιδικά μυθιστορήματα και γράφει έμμετρες αποδόσεις των μύθων του Αισώπου, την Σταματίνα Αρ. Κουρτίδη, που κυρίως μεταφράζει διδακτικά αφηγήματα, τον Χριστόφορο Σαμαρτσίδη (1843-1900), του οποίου οι ποιητικές συνεργασίες δημοσιεύονται από το 1885, τον Μιχαήλ Γιαννουκάκη (1868-1944), που γράφει με το ψευδώνυμο Αίσωπος, τον Γεώργιο Φακίρη, του οποίου οι ποιητικές συνεργασίες δημοσιεύονται με το ψευδώνυμο ΦΑΚ. Από το 1895, δημοσιεύονται στη Διάπλαση οι παιδαγωγικοί μύθοι του Ιωάννη Γιαννούκου (1866-1942), που έγινε γνωστός με το ψευδώνυμο Γιάννης Περγιαλίτης. Από το 1897, συνεργάζεται με το περιοδικό ο Νικόλαος Χατζιδάκης (1872-1942), που υπογράφει με το όνομά τουκαιμε τοψευδώνυμο Ζέφυρος Βραδυνός. ο Αγαθοκλής Κωνσταντινίδης (1854-1920) μεταφράζει μύθους και παραμύθια και ο Σέργιος Μαυρίδης διηγήματα. Παιδικά δράματα και κωμωδίες μεταφράζει ο Κωνσταντίνος Πατριαρχόπουλος. το 1901 ο Δημήτριος Ταγκόπουλος (1867-1926) «τέρπει και διδάσκει» τους αναγνώστες με την Ζωήν του μικροκόσμου. ο Νικόλαος Ποριώτης (1870-1945)εγκαινιάζειτη συνεργασία του το 1903 μεταφράζοντας Ιούλιο Βερν. ο Π.Δ. Παναγόπουλος μεταφράζει διηγήματα και γράφει διδακτικά αφηγήματα. ο Ευστράτιος Ευστρατιάδης (1875-1946) δημοσιεύει πολεμικές αναμνήσεις και ο Αθανάσιος Παπαχαρίσης «ηπειρωτικά διηγήματα». ο Ιωάννης Χέλμης γίνεται συνεργάτης του περιοδικού το 1913, όταν γράφει τον Βατραχοποντικοπόλεμο. ο Τέλλος Άγρας (ψευδώνυμο του Ευάγγελου Ιωάννου, 1899-1944), συνεργάτης από το 1916, δημοσιεύει τακτικά πεζά και ποιητικά κείμενα. Από το 1919 συνεργάζονται με το περιοδικό η Σταυρούλα Μαρκέτου, που δημοσιεύει παιδικά διηγήματα και ο Πέτρος Χάρης (ψευδώνυμο του Ιωάννη Μαρμαριάδη, γενν. το 1902), που δημοσιεύει παραμύθια, παιδικά δράματα και κωμωδίες. το 1920 εμφανίζεταιοιωάννης Κακριδής γράφοντας ποιήματα και σύντομα αφηγήματα. την επόμενη 24grammata.com χρονιά, η Διάπλαση παρουσιάζει

τους συνεργάτες της Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλο (γενν. το 1903) και Ιωάννη Μ. Παναγιωτόπουλο (1909-1982), των οποίων δημοσιεύει πεζά και ποιητικά κείμενα. Η Φούλα Χατζιδάκη υπογράφει μεταφράσεις κειμένων από τα δανέζικα το 1917 και το 1920μετα αρχικά της και το 1922 με το όνομά της. 2. το περιοδικό Η Διάπλαση γράφεται για παιδιά και εφήβους, τη διαβάζουν ακόμα μαθητές των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου, φοιτητές Πανεπιστημίου και οι συγγενείς τους 1. «φιλοστόργους γονείς», στη δεύτερη σελίδα του φύλλου του Φεβρουαρίου 1879 2. Αυτοί είναι «το μεγαλείον και η ευημερία του έθνους» και επιτυγχάνονται «διά της διαπλάσεως των παίδων». οι παιδαγωγικοί στόχοι συνδέονται με τους κοινωνικούςκαιτους εθνικούς στόχους της αποκατάστασης και της προόδου. το περιοδικό απευθύνεται σε «αμφότερα τα γένη» και παρέχει «ύλην ηθικήν και διδακτικήν, συγκεκραμένην μετά του τερπνού». Μεταδίδει γνώσεις, διδάσκει συμπεριφορά και υποδεικνύει ηθικά πρότυπα αναζητώνταςτη διατύπωση που προκαλεί το παιδικό ενδιαφέρον. στην επιδίωξητων σκοπών του το περιοδικό, του οποίου οι έκδοτες θεωρούν ότι συμπληρώνει ένα μεγάλο κενό,θαακολουθήσει «το σύστημα της μεταδόσεως» (την οργάνωση και την επιλογή τηςύλης)πουέχουν υιοθετήσει τα ευρωπαϊκά περιοδικά, και ιδιαίτερα τα αγγλικά και τα γαλλικά. 1. στη στήλη της αλληλογραφίας διαβάζουμε: «η μητέρα του μικρού Ευρυτάνος περνά μερικάς ώρας αναγινώσκουσα τα διηγήματά μου και ευχαριστείται», η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 2, αρ. 7, 18 Φεβρουαρίου 1895, σ. 55. 2. Ένα μήνα αργότερα,το Υπουργείοντων Εκκλησιαστικώνκαιτης Δημοσίας Εκπαιδεύσεως με εγκύκλιο του συστήνει την εγγραφή συνδρομητών. Βλ. αυτ., τόμ. I, αρ. 24grammata.com 2, Μάρτιος 1879, σ. 32.

Ρακτιβάν, που έγινε αργότερα δικηγόρος, βουλευτής, πρόεδρος της Βουλής, υπουργός, πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας και Ακαδημαϊκός. «ο πρώτος αυτός συνδρομητής αποτελεί ίσως τοκαλύτεροσύμβολοτης σταδιοδρομίας του περιοδικού», γράφει ο Μιχ. Δ. Στασινόπουλος 1. και χωρίζεταισε τέσσερις περιόδους. Η πρώτη περίοδοςμεαρχισυντάκτη τον Αρ. Κουρτίδη, αρχίζει το 1879, η δεύτερη,μεαρχισυντάκτη τον Γρ. Ξενόπουλο, το 1894, η τρίτη τον Μάϊο του 1945 καιη τέταρτη το 1947. στην πρώτη περίοδο του περιοδικού (1879-1894), το κάθε τεύχος με διαστάσεις 24x17 είχε δεκαέξι σελίδες δίστηλες και στη δεύτερη (1894-1945), το κάθε τεύχος με διαστάσεις 28x21 είχε οκτώ σελίδες τρίστηλες 2. δεκαπέντε μέρες και τέλος από το 1894 κάθε βδομάδα (το Σάββατο). οι συνδρομές αρχίζουν από την 1η Ιανουαρίου κάθε έτους και είναι προπληρωτέες για ένα χρόνο, στη δεύτερη περίοδο του περιοδικού, αρχίζουν από την πρώτη κάθε μήνα και είναι πάλι προπληρωτέες για ένα χρόνο και από το 1904 γίνεται δεκτή η κατά φύλλο πληρωμή. στην Αθήνα, οι αναγνώστες μπορούν ν' αγοράζουν τη Διάπλαση απ' ευθείας από τα γραφεία της, στις επαρχίες καιστοεξωτερικόμέσω πρακτόρων, δηλαδή συνδρομητών που 1. Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, «Νικόλαος II. Παπαδόπουλος», Νέα Εστία, τόμ. 29, τεύχ. 348, 1 Ιουνίου 1941, σ. 512' αναδημοσιεύεται στο ίδιο περιοδικό, τόμ. 105, τεύχ. 1243, 15 Απρ. 1979, σ. 498. Βλ. και η Διάπλασις των παίδων, τόμ. 38, αρ. 24, 16 Μαΐου 1931, σ. 285. 2. ο τίτλος και ο υπότιτλος του περιοδικού στην αρχή ήταν : Η Διάπλασις των παίδων άπαξ του μηνός εκδιδομένη μετά εικόνων τεσσάρων,καιαπό το 1894: η Διάπλασις των παίδων Εικονογραφημένον περιοδικόν δια παιδία, εφήβους και νεάνιδας Συνιστώμενον υπό του Υπουργείου της Παιδείας ως το κατ' εξοχήν παιδικόν περιοδικόν σύγγραμμα, αληθείς παρασχόν εις την χώραν ημών υπηρεσίας' και υπό του οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ως ανάγνωσμα 24grammata.com άριστον και χρησιμώτατον εις τους παίδας.