Η επαγγελµατική εξουθένωση σε συνοδούς κατασκηνώσεων ατόµων µε αναπηρία.

ιεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας (2011) Τόµος 3, Τεύχος 4, 158-164 Η επαγγελµατική εξουθένωση σε συνοδούς κατασκηνώσεων ατόµων µε αναπηρία. Γιαννιά Ν. 2, Κοκαρίδας. 1, Αµπατζίδου Α. 2, Πασλαµούσκα Μ. 2, Πατσιαούρας Α. 1, Λατίνη Ε. 2, Κυπαρίση Γ. 3 1 Μέλος Ε.Ε. Ι.Π Τµήµα Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας 2 Φοιτήτριες Τµήµατος Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού 3 Εργαστηριακός Συνεργάτης Τµήµα Νοσηλευτικής ΤΕΙ Λάρισας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Η επαγγελµατική εξουθένωση αποτελεί ένα σύνδροµο σωµατικής και ψυχικής εξάντλησης στο χώρο εργασίας µε συµπτώµατα που εµφανίζονται ύστερα από συχνή και µακροχρόνια έκθεση του εργαζόµενου σε αντίξοες εργασιακές συνθήκες ιδιαίτερα στον τοµέα της ειδικής αγωγής όπου παρατηρείται επαγγελµατική εξουθένωση σε µεγαλύτερο βαθµό εξαιτίας της φύσης του επαγγέλµατος. Σκοπός: Η εργασία είχε ως σκοπό να εξετάσει την πιθανότητα ύπαρξης επαγγελµατικής εξουθένωσης σε συνοδούς κατασκηνώσεων σε άτοµα µε αναπηρίες. Υλικό Μέθοδος: Το δείγµα της έρευνας αποτέλεσαν 35 συµµετέχοντες (11 άντρες και 24 γυναίκες) µε διαφορετικές ειδικότητες ειδικής αγωγής, όλοι συνοδοί ατόµων µε αναπηρία σε καλοκαιρινές κατασκηνώσεις. Κάθε συµµετέχοντας συµπλήρωσε το ερωτηµατολόγιο επαγγελµατικής εξουθένωσης (Maslach & Jackson, 1986) που αποτελείται από 22 ερωτήσεις που αξιολογούν τους παράγοντες συναισθηµατικής εξάντλησης, αποπροσωποποίησης και έλλειψης προσωπικής επίτευξης. Αποτελέσµατα: Η ανάλυση Omega ω total ανέδειξε εσωτερική συνοχή που κυµάνθηκε από καλή (ω total =.72) έως υψηλή (ω total =.91) καθώς και θετική συσχέτιση των παραγόντων µεταξύ τους. Η στατιστική ανάλυση για ανεξάρτητα δείγµατα ανέδειξε διαφορές σχετικά µε τους παράγοντες έλλειψης προσωπικής επίτευξης (t = -1,9, df = 33, p = 0,32) και αποπροσωποποίησης (t = -2,59, df = 33, p =.014) µε βάση την ενασχόληση τους µε άσκηση κατά την κατασκηνωτική περίοδο. Η ανάλυση απλής διακύµανσης (Αnova) έδειξε στατιστικά σηµαντικές διαφορές στον παράγοντα αποπροσωποποίηση (F (3, 33) =, 2,81, p =.043, η2 =.076 ), στην εξάντληση (F (3, 33) =, 335, p =.032, η2 =.084 ) και στην προσωπική επίτευξη (F (3, 33) = 4.67, p =.008, η2 =.090 ) σε σχέση µε την ικανοποίηση από την εργασία τους και την αναπηρία των συνοδευόµενων ατόµων. Συµπεράσµατα: Η ψυχική κόπωση των συµµετεχόντων εµφανίστηκε έντονη παρόλη την βραχύχρονη φύση του επαγγέλµατος του συνοδού σε κατασκηνώσεις ατόµων µε αναπηρία, κάτι που αποδίδεται στην έκθεση σε υπερβολικό φόρτο εργασίας και ωρών απασχόλησης και επηρεάζεται από την φύση της αναπηρίας του µαθητή, την συµµετοχή ή όχι των συνοδών σε άσκηση και την ικανοποίησή τους από την κύρια εργασία τους εκτός κατασκήνωσης. Λέξεις-Κλειδιά: Επαγγελµατική εξουθένωση, συνοδοί, κατασκήνωση, άτοµα µε αναπηρίες. 158 Υπεύθ. Αλ/φίας: Πατσιαούρας Αστέριος, Καρυές Τρικάλων 42100, Τηλ: 2431047060 email:spats@pe.uth.gr

Interscientific Health Care (2011) Vol 3, Issue 4, 158-164 Professional burnout of personnel working in summer camps of people with disabilities Giannia N. 2, Kokaridas D. 1, Ampatzidou A. 2, Paslamouska M. 2, Patsiaouras A. 1, Latini E. 2, Kyparisi G. 3 1 EEDIP, Department of Physical Education and Sport Science, University of Thessaly. 2 Student, Department of Physical Education and Sport Science, University of Thessaly. 3 Nurse, Scientific Collaborator, Nursing Department Higher Technological Educational Institute of Larissa. ABSTRACT Introduction: Professional burnout constitutes a syndrome of physical and mental exhaustion occurring in working environment with symptoms that are present after frequent and long-term exposure in difficult working conditions especially in special education settings where a higher burnout in noticed due to tne nature of the profession. Purpose: The purpose of this study was to examine professional burnout of working personnel in summer camps for people with disabilities. Materials Methods: The sample consisted of 35 participants (11 men and 25 women) all camp personnel escorting people with disabilities in summer camps. Each participant completed the Maslach Burnout Inventory (Maslach & Jackson, 1986) comprised of 22 items that assess the variables of exhaustion, accomplishment and depersonalization. Omega total reliability analysis revealed an internal consistency ranging from good (ω total=.72) to high (ω total =.91) and a positive interaction between all factors. Independent samples t-test revealed differences personal accomplishment (t = -1.9, df = 33, p = 0.32) και depersonalization t = -2.59, df = 33, p =.014) according to participation in physical activity during the summer camp period. ANOVA analysis showed statistically significant differences in depersonalization (F (3, 33) = 2.81, p =.043, η 2 =.076 ), exhaustion (F (3, 33) =.335, p =.032, η 2 =.084 ), and personal accomplishment (F (3, 33) = 4.67, p =.008, η 2 =.090 ) in relation to work satisfaction and type of disability. Conclusions: Professional burnout of personnel working in summer camps for people with disabilities appears high due to many hours and high working load that is affected by the nature of disability, participation of personnel in physical activities and their satisfaction derived from primary profession other than summer camp work. Keywords: Βurnout, camp, personnel, people with disabilities. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος επαγγελµατική εξουθένωση (burnout) χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον αµερικανό ψυχαναλυτή Freudenberger (1974) στην προσπάθειά του να περιγράψει τη διαδικασία της σωµατικής και πνευµατικής φθοράς στον εργασιακό τοµέα. Η επαγγελµατική εξουθένωση µπορεί να οριστεί ως ένα σύνδροµο σωµατικής και ψυχικής εξάντλησης, στα πλαίσια του οποίου ο εργαζόµενος χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήµατα που είχε ως τώρα, καθώς παύει να είναι ικανοποιηµένος από τη δουλειά του και την απόδοση του και σχηµατίζει αρνητική εικόνα για τον εαυτό του (Maslach, 1982; Maslach & Schaufeli, 2001; Pines & Aronson, 1988). Γενικά, υπάρχουν αρκετές θεωρίες που µελετούν το σύνδροµο της επαγγελµατικής εξουθένωσης συγκλίνοντας στην ολιστική προσέγγιση των αιτιών αποδίδοντάς τα όχι µόνο στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εργασιακού περιβάλλοντος αλλά και στις ατοµικές επιρροές (Vachon, 1987). Κατά τους ηµητρόπουλο και Φιλίππου (2008), τα αίτια της επαγγελµατικής εξουθένωσης εντοπίζονται στην δυναµική αλληλεπίδραση του ατόµου µε βάση το εργασιακό του περιβάλλον και στους παράγοντες που µεταστρέφουν το δηµιουργικό στρες σε προβληµατικό µε βάση το χώρο εργασίας. Cor. Author: Patsiaouras Asterios, Karies Trikalon 42100 Greece, Τel: 2431047060 email:spats@pe.uth.gr 159

Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες σχετίζονται µε το περιβάλλον εργασίας του ατόµου, όπως για παράδειγµα ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, το εξαντλητικό ωράριο και η έλλειψη προσωπικού που σε συνδυασµό µε την έλλειψη ψυχολογικής στήριξης των εργαζοµένων και τους υψηλούς ρυθµούς εργασίας οδηγούν στην εµφάνιση της επαγγελµατικής εξουθένωσης (Cherniss, 1980). Οι ατοµικοί παράγοντες σχετίζονται περισσότερο µε τον επαγγελµατία ως άτοµο και ως προσωπικότητα ως προς τον τρόπο µε τον οποίο χειρίζεται το άγχος του, τις προσδοκίες που έχει από την εργασία του, καθώς και την επάρκεια του µισθού του ( ηµητρόπουλος & Φιλίππου 2008). Ερευνητές τονίζουν τη σηµασία των ατοµικών παραγόντων, υποστηρίζοντας ότι η επαγγελµατική εξουθένωση εξαρτάται από τις προσδοκίες, τις στάσεις και τις αντιλήψεις που ο επαγγελµατίας έχει από τον ίδιο του τον εαυτό, από το χώρο της υγείας στον οποίο εργάζεται, καθώς και από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του (Antoniou 1999, Dekker & Schaufeli, 1995; Leiter & Maslach, 1988; Firth-Cozens & Payne, 1999). Τα συµπτώµατα της επαγγελµατικής εξουθένωσης εµφανίζονται ύστερα από συχνή και µακροχρόνια έκθεση του εργαζόµενου σε αντίξοες εργασιακές συνθήκες όπως το ιδιαίτερα φορτωµένο πρόγραµµα, η έλλειψη αυτονοµίας και εξουσίας, η ανεπαρκής ψυχολογική υποστήριξη, η αυταρχική διοίκηση του οργανισµού, η σύγκρουση ρόλων, το δυσάρεστο και ανθυγιεινό περιβάλλον, η αβεβαιότητα για την σταδιοδροµία, η έλλειψη καταγεγραµµένων καθηκόντων που αντιστοιχούν σε κάθε επαγγελµατική θέση και η έλλειψη εκπαιδευτικού προγράµµατος (Pines, 1986; Pines, & Aronson, 1988). Αποτέλεσµα είναι το άτοµο να υπόκεινται σε υπερκόπωση και εξάντληση µε τον αρχικό ενθουσιασµό του να µετατρέπεται σταδιακά σε αµφιβολία, απογοήτευση και τελικά απάθεια µε συνέπειες που δεν αφορούν µόνο στη φυσική κατάσταση του ατόµου, αλλά και τη συµπεριφορά του τόσο στην εργασία όσο και στην προσωπική του ζωή (Cushway, 1999). Στα ψυχολογικά και συµπεριφορικά συµπτώµατα ο εργαζόµενος µπορεί να νιώθει έντονη αποθάρρυνση, αίσθηση του ανικανοποίητου, και αίσθηση ότι είναι ικανός να ανταπεξέλθει στις προσδοκίες του. Στα σωµατικά συµπτώµατα περιλαµβάνονται όλες οι σωµατικές εκδηλώσεις που είναι αποτέλεσµα του άγχους που ο εργαζόµενος βιώνει όπως πονοκέφαλοι, γαστρεντερικά προβλήµατα, δυσκολίες ύπνου, υπερένταση, σεξουαλική δυσλειτουργία, διαταραχές διατροφής και µυοσκελετικοί πόνοι (Olofsson & Bengtsson, 2003). Συχνά το άτοµο µπορεί να γίνει ψυχρό, απόµακρο, απρόσωπο, αδιάφορο καθώς και επιθετικό µε τους γύρω του. Επίσης µπορεί να εµφανίσει δυσκολία αυτοσυγκέντρωσης, έλλειψη παρατηρητικότητας και καλής µνήµης, να κάνει εσφαλµένες εκτιµήσεις, λάθη και απροσεξίες µε αποτέλεσµα να προκαλούνται κάποιες φορές και ατυχήµατα ( ηµητρόπουλος & Φιλίππου 2008). Στην εκπαίδευση, η επαγγελµατική εξουθένωση επηρεάζεται από παράγοντες όπως οργανωτικούς (απειρία εκπαιδευτικών, απουσία εποπτικού υλικού και οικονοµικής ενίσχυσης), διαπροσωπικούς (ανταγωνιστικές σχέσεις, συµµόρφωση σε κανόνες, υπερβολικές απαιτήσεις), και προσωπικούς (χαµηλά 160 επίπεδα απόδοσης, αναστολή προσδοκιών). Επιπρόσθετα, σηµαντικό ρόλο διαδραµατίζουν η ηλικία, το φύλο, το επίπεδο τάξης, η οικογενειακή κατάσταση, η προϋπηρεσία και το πολιτιστικό πλαίσιο του εκπαιδευτικού (Kantas, 1996). Ιδιαίτερα στον τοµέα της ειδικής αγωγής που αποτελεί µια ιδιαίτερη µορφή εκπαίδευσης εξαιτίας των διαφορετικών συνθηκών διδασκαλίας καθώς και του δύσκολου απαιτούµενου εκπαιδευτικού έργου που συνδέεται µε τον χώρο της υγείας, είναι λογικό ο εργαζόµενος να υφίστανται επαγγελµατική εξουθένωση σε µεγαλύτερο βαθµό εξαιτίας της φύσης του επαγγέλµατος (Μερµίγκη, 2009). Σήµερα, ο όρος αυτός απασχολεί µεγάλη µερίδα του πληθυσµού γεγονός που οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στο σύγχρονο τρόπο ζωής, στις αυξηµένες ώρες εργασίας, καθώς και στην πιθανή λανθασµένη επιλογή επαγγέλµατος (Gill-Monte & Peiro, 1998). Γι αυτό το λόγο, παρατηρείται τα τελευταία χρόνια ένα συνεχώς αυξανόµενο ερευνητικό ενδιαφέρον για το εργασιακό στρες και την επαγγελµατική εξουθένωση τόσο διεθνώς όσο και στον ελληνικό χώρο που αξιολογεί την εξουθένωση των εργαζοµένων και αναδεικνύει διαφορές σε σχέση µε τον εκάστοτε επαγγελµατικό τοµέα (Firth-Cozens & Payne, 1999; Κantas, 1996), το φύλο (Grayson & Alvarez, 2008), την οικογενειακή κατάσταση (Schaufeli & Van 1993), την ηλικία (Schaufeli & Van 1993) και το µορφωτικό επίπεδο (Cash, 1991). Ο τρόπος µε τον οποίο η επαγγελµατική εξουθένωση αξιολογείται ερευνητικά είναι κυρίως µέσω της χρήσης αξιόπιστων ερωτηµατολογίων µε αντιπροσωπευτικότερο εργαλείο τον Κατάλογο Επαγγελµατικής Εξουθένωσης (Maslach Burnout Inventory - MBI) των Maslach και Jackson (1986) που αποτελεί την πιο ευρέως χρησιµοποιούµενη κλίµακα µέτρησης. Ο Κατάλογος Επαγγελµατικής Εξουθένωσης αξιολογεί ως παράγοντες το βαθµό συναισθηµατικής εξάντλησης του εργαζοµένου ο οποίος χάνει την ενέργεια που χρειάζεται για να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της δουλειάς του, την αποπροσωποποίηση, µε το άτοµο να αποµακρύνεται από τον κοινωνικό του περίγυρο (συνάδελφοι, ασθενείς, µαθητές, κλπ) δείχνοντας πάντα απασχοληµένος, µη διαθέσιµος, κυνικός και ευερέθιστος και την έλλειψη προσωπικής επίτευξης που ο εργαζόµενος αισθάνεται, µε µείωση απόδοσης, τάση αρνητικής αποτίµησης του εαυτού και παραίτηση από την προσπάθεια επίλυσης θεµάτων της εργασίας του (Maslach & Jackson, 1986). Γενικά, η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας δείχνει ότι η επαγγελµατική εξουθένωση εξετάζεται ως προς την επίδρασή της πάνω στους εργαζοµένους σε µακροχρόνια βάση δεδοµένου ότι είναι ένα φαινόµενο που εξελίσσεται σταδιακά και προϋποθέτει το πέρασµα αρκετού χρόνου µέχρι να εµφανιστούν τα πρώτα συµπτώµατα. Αποτέλεσµα είναι η βραχυχρόνια έκθεση του εκάστοτε επαγγελµατία σε δυσµενείς συνθήκες εργασίας να µην έχει ερευνηθεί επαρκώς αν και µπορεί να υπάρχουν εργασίες σε βραχυχρόνια βάση που υπάρχει περίπτωση να προκαλέσουν συµπτώµατα επαγγελµατικής εξουθένωσης σε µικρό χρονικό διάστηµα. Αντιπροσωπευτικό παράδειγµα αποτελεί το επάγγελµα του συνοδού σε κατασκηνώσεις ατόµων µε αναπηρία που παρόλο το

µικρό διάστηµα εργασίας απαιτεί την επί 24ώρου βάσεως επίβλεψη παιδιών µε σοβαρές µορφές ειδικών αναγκών. Εµπειρικά, οι συνοδοί παιδιών µε αναπηρία στις κατασκηνώσεις αναφέρουν συχνά την ψυχολογική και σωµατική κούραση που προκαλεί η εργασία τους χωρίς ωστόσο αυτή η άποψη να έχει προσεγγιστεί ερευνητικά.. Σκοπός της εργασίας ήταν να εξετάσει την πιθανότητα ύπαρξης επαγγελµατικής εξουθένωσης σε συνοδούς κατασκηνώσεων σε άτοµα µε αναπηρίες και να καταγράψει τυχόν διαφορές που µπορεί να προκύψουν ως προς τα δηµογραφικά τους στοιχεία (π.χ. φύλο, ηλικία, µορφωτικό επίπεδο κ.α.). ΥΛΙΚΟ ΜΕΘΟ ΟΣ Το δείγµα της έρευνας αποτέλεσαν 35 συµµετέχοντες (11 άντρες και 24 γυναίκες) µε διαφορετικές ειδικότητες (παιδαγωγοί, νοσηλευτές, καθηγητές φυσικής αγωγής) που εργάζονταν σε κατασκήνωση της Λεπτοκαρυάς Πιερίας ως συνοδοί παιδιών µε αναπηρία. ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΜΕΤΡΗΣΗΣ Για τις ανάγκες της έρευνας δόθηκε το ερωτηµατολόγιο επαγγελµατικής εξουθένωσης (Maslach Burnout Inventory - MBI) των Maslach και Jackson (1986), που αποτελείται από 22 ερωτήσεις, κάθε µία από τις οποίες αξιολογείται σε µία 5βάθµια κλίµακα Likert (από ποτέ δε µου συµβαίνει έως κάθε µέρα µου συµβαίνει ). Οι ερωτήσεις αξιολογούν τους εξής παράγοντες επαγγελµατικής εξουθένωσης : συναισθηµατική εξάντληση που αφορά την ψυχική κόπωση του εργαζοµένου, ο οποίος χάνει την ενέργεια που χρειάζεται για να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της δουλειάς του (9 προτάσεις). αποπροσωποποίηση που αφορά την αποµάκρυνση του ατόµου από τους γύρω του (συνάδελφοι, ασθενείς, µαθητές, κλπ). Η επαφή µε τους ανθρώπους γίνεται απρόσωπη, δεν συνδέεται συναισθηµατικά µαζί τους, δείχνει πάντα απασχοληµένος και µη διαθέσιµος, είναι κυνικός και ευερέθιστος (5 προτάσεις). έλλειψη προσωπικής επίτευξης που αφορά τη µείωση απόδοσης και παραίτηση από την προσπάθεια επίλυσης θεµάτων της εργασίας του. Τάση αρνητικής αποτίµησης του εαυτού, σε σχέση µε την εργασία και τα άτοµα µε τα οποία ασχολείται (µαθητές, ασθενείς, κ.α.) (8 προτάσεις). ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Η στατιστική ανάλυση µε τη χρήση του Στατιστικού Πακέτου Κοινωνικών Επιστηµών (SPSS 15) περιλάµβανε: Έλεγχο της εσωτερικής συνοχής των παραγόντων του ερωτηµατολογίου µε βάση τον δείκτη MacDonald Omega (ω total). Ο δείκτης ω total προτιµήθηκε από τον δείκτη Cronbach s α λόγω του µικρού δείγµατος, προκειµένου να ερευνηθεί η εσωτερική συνοχή των παραγόντων του ερωτηµατολογίου χωρίς την επίδραση του µικρού δείγµατος. Ανάλυση συσχέτισης (Pearson r) των µεταβλητών µεταξύ τους. Μη συσχετισµένο έλεγχο t (independent samples t-test) για την εξέταση τυχόν διαφορών στις µεταβλητές του ερωτηµατολογίου µε βάση: o Το φύλο. o Την προηγούµενη εµπειρία σε κατασκηνώσεις ΑΜΕΑ o Την ενασχόλησή τους µε άσκηση ή όχι. Ανάλυση διακύµανσης για την εξέταση της επίδρασης στους παράγοντες του ερωτηµατολογίου µε βάση: o Το αίσθηµα της ικανοποίησης από την παρούσα εργασία τους ως συνοδοί. o Το αίσθηµα της ικανοποίησης από την κύρια εργασία τους. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Η ανάλυση Omega (ω total) επιλέχθηκε αντί της ανάλυσης Cronbach s δεδοµένου ότι έχει το πλεονέκτηµα ότι µπορεί να αναδείξει την εσωτερική συνοχή των παραγόντων ενός ερωτηµατολογίου χωρίς το αποτέλεσµα αυτό να επηρεάζεται από την ύπαρξη µικρού δείγµατος όπως στην περίπτωση αυτής της έρευνας. Η ανάλυση Omega ανέδειξε εσωτερική συνοχή που κυµάνθηκε από καλή (ω total =.72) έως υψηλή (ω total =.91) για τους παράγοντες της ψυχικής εξάντλησης και της προσωπικής επίτευξης αντίστοιχα. Η ερώτηση 15 αφαιρέθηκε διότι εµπόδιζε την εσωτερική συνοχή του παράγοντα αποπροσωποποίηση. Μετά από την σύµφωνη γνώµη δύο ειδικών διαπιστώθηκε ότι το ερώτηµα 15 οδηγούσε µε το περιεχόµενό του τους συµµετέχοντες να δίνουν κοινωνικά αποδεκτές απαντήσεις µε αποτέλεσµα να τίθεται ζήτηµα εγκυρότητας του περιεχοµένου της ερώτησης. Επιπλέον, από την επεξεργασία των αποτελεσµάτων προέκυψε ότι υπάρχει θετική συσχέτιση του παράγοντα της εξουθένωσης µε την έλλειψη προσωπικής επίτευξης και την αποπροσωποποίηση (Πίνακας 1). Ο µη συσχετισµένος έλεγχος t ανέδειξε στατιστικά σηµαντικές διαφορές σχετικά µε τους παράγοντες έλλειψη προσωπικής επίτευξης και αποπροσωποποίηση µε βάση την ενασχόληση τους µε φυσική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της κατασκηνωτικής περιόδου, µε τους συνοδούς που δεν ασκούνται να παρουσιάζουν αρνητικότερο προφίλ (Πίνακας 2). εν παρατηρήθηκαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές στους παράγοντες του ερωτηµατολογίου µε βάση το φύλο και την προηγούµενη εργασία (εµπειρία) σε κατασκηνώσεις. Σηµαντικές διαφορές παρατηρήθηκαν ως προς τον παράγοντα εξάντληση µε βάση µε την ικανοποίηση των συνοδών από την παρούσα εργασία, µε τους συνοδούς που ήταν πολύ δυσαρεστηµένοι ή αναποφάσιστοι να εκδηλώνουν περισσότερη ψυχική κόπωση (Πίνακας 3). Στατιστικά σηµαντική διαφορά επίσης παρατηρήθηκε στον παράγοντα αποπροσωποποίηση µε βάση την ικανοποίηση των συνοδών από την κύρια εργασία που έχουν εκτός κατασκήνωσης, µε τους συνοδούς 161

Έλλειψη προσωπικής επίτευξης Αποπροσωποποίηση ω total Εξουθένωση.91 Έλλειψη προσωπικής επίτευξης.471*.86 Αποπροσωποποίηση.323*.450*.72 Πίνακας 1. Εσωτερική συνοχή ερωτηµατολογίου και συσχέτιση παραγόντων. Έλλειψη προσωπικής επίτευξης Φυσική δραστηριότητα N Μ.Ο. Τ.Α. T df p Ναι 26 1.62 1.12-1.90 33.032 Όχι 9 2.38.613-2.51 26.23 Αποπροσωποποίηση Ναι 26 1.54.982-2.59 33 Όχι 9 2.50.838-2.80 16.23 Πίνακας 2. ιαφορές ως προς την φυσική δραστηριότητα..014 Πολύ ικανοποιηµένοι Ικανοποιηµέ νοι Αναποφάσιστ οι Πολύ δυσαρεστηµένοι. F p η 2 M ΤΑ Μ ΤΑ Μ ΤΑ Μ ΤΑ Εξάντληση 1.69.937 2.3.73 3.55.90 3.25 1.03.335.032.084 Πίνακας 3. Ικανοποίηση από την παρούσα εργασία Αποπροσωποποίηση Πολύ Ικανοποιηµένοι Αναποφάσιστοι υσαρεστηµένοι Πολύ F P η 2 ικανοποιηµένοι δυσαρεστηµένοι M ΤΑ M ΤΑ M ΤΑ Μ ΤΑ Μ ΤΑ 1.66 0.90 2.05 1.031 1.52.50 1.66 1.01 3.12.176 2,81.04.07 Πίνακας 4. Ικανοποίηση από την κύρια εργασία. Αυτισµός Νοητική υστέρηση Σύνδροµο Down Έλλειψη M ΤΑ Μ ΤΑ Μ ΤΑ Μ ΤΑ προσωπικής επίτευξης 1.250.50 2.10.845 1.02.65 2.95 2.14 Πίνακας 5. ιαφορές ως προς την αναπηρία. Παραπληγία F p η 2 4.673.008.09 που είναι πολύ δυσαρεστηµένοι να εµφανίζονται αποπροσωποποιηµένοι στον χώρο της κατασκήνωσης (Πίνακας 4). Σηµαντικές διαφορές παρατηρήθηκαν σχετικά µε τον παράγοντα προσωπική επίτευξη µε βάση την αναπηρία των ατόµων που φροντίζουν οι συνοδοί (Πίνακας 5). ΣΥΖΗΤΗΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σκοπός της εργασίας ήταν να εξετάσει την πιθανότητα ύπαρξης επαγγελµατικής εξουθένωσης σε συνοδούς κατασκηνώσεων σε άτοµα µε αναπηρίες και να καταγράψει τυχόν διαφορές, σε µία προσπάθεια να ερευνηθεί ο βαθµός στον οποίο η βραχυχρόνια έκθεση του εκάστοτε επαγγελµατία ειδικής αγωγής σε απαιτητικές συνθήκες εργασίας µπορεί να προκαλέσει συµπτώµατα επαγγελµατικής εξουθένωσης. Πράγµατι, η περιγραφική ανάλυση των παραγόντων του ερωτηµατολογίου έδειξε ότι παρόλη την βραχύχρονη φύση του επαγγέλµατος του συνοδού σε κατασκηνώσεις ατόµων µε αναπηρία, ένα 60% των ατόµων του δείγµατος έδειξαν να αισθάνονται καθηµερινά ή αρκετές φορές την εβδοµάδα έντονη ψυχική κόπωση για να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της δουλειάς τους, µε αποτέλεσµα το 77,1% των ερωτηθέντων να νιώθει αποπροσωποποίηση του εαυτού του από τους γύρω του και το 74,3% να βιώνει µία έλλειψη προσωπικής επίτευξης σε θέµατα της εργασίας του, όπως µαρτυρά και η θετική συσχέτιση όλων των παραγόντων µεταξύ τους. Το υψηλό ποσοστό ύπαρξης των παραγόντων που συνθέτουν το φαινόµενο της επαγγελµατικής εξουθένωσης των συνοδών κατασκήνωσης ΑΜΕΑ παρουσιάζεται όµοιο µε αυτό των καθηγητών που εργάζονται σε ειδικά σχολεία του εξωτερικού (Billingsley, 2004; Mearns & Cain, 2003; Wisniewski & Gargiulo, 1997) και µπορεί να αποδοθεί στην κοινή ανεπιθύµητη έκθεση σε 162

υπερβολικό φόρτο εργασίας (Farber, 1984) και ωρών απασχόλησης (Sari, 2000). Ωστόσο, σε αντίστοιχες έρευνες που έχουν διεξαχθεί σε Έλληνες καθηγητές ειδικής αγωγής της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης οι τιµές σε κάθε µία από τις διαστάσεις που περιγράφουν την επαγγελµατική εξουθένωση εµφανίζονται χαµηλές (Kantas, 1996; Λεοντάρη, Κιρίδης & Γιαλαµάς, 1996; Motti-Stefanidi 2000; Platsidou & Agaliotis, 2008) κάτι που αποδίδεται στην µονιµότητα εργασίας των καθηγητών ειδικής αγωγής σε σχέση µε τους συνοδούς κατασκήνωσης, που εξαλείφει την ανασφάλεια για την εργασία και µειώνει τα επίπεδα άγχους και πίεσης. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι συνοδοί που εµφανίζονταν δυσαρεστηµένοι από την κύρια εργασία τους εκτός κατασκήνωσης επέδειξαν µία γενικότερη αποπροσωποποίηση δείχνει ότι η αρνητική ψυχολογική επίδραση της κύριας εργασίας µεταφέρεται υποσυνείδητα στην προσωρινή απασχόλησή τους στην κατασκήνωση µε αποτέλεσµα την λιγότερη επικοινωνία και συναισθηµατική επαφή µε τους υπόλοιπους συνοδούς. Ενδιαφέρον είναι ότι οι συνοδοί που επέλεξαν να ασκούνται κατά την διάρκεια της εργασίας τους στην κατασκήνωση δεν παρουσίασαν έλλειψη προσωπικής επίτευξης και αποπροσωποποίηση σε σύγκριση µε αυτούς που δεν συµµετείχαν σε κάποιου είδους φυσικής δραστηριότητας, κάτι που δείχνει την ευεργετική επίδραση της άσκησης στην ψυχολογική κατάσταση των συνοδών. Το εύρηµα αυτό συµφωνεί µε αποτελέσµατα άλλων ερευνών που ανέδειξαν την άσκηση κατά την εργασία ως την καλύτερη τακτική εξουδετέρωσης την συναισθηµατικής εξάντλησης ως κύριου παράγοντα που υποδεικνύει την ύπαρξη επαγγελµατικής εξουθένωσης (Kouvonen, et al, 2005; Tian, & Wang, 2005) και άγχους (Austin, et al, 2005; Blair, et al, 1984; Long, 1988). Εξίσου ενδιαφέρον είναι ότι η φύση της αναπηρίας των µαθητών επηρεάζει το αίσθηµα προσωπικής επίτευξης, µε τους συνοδούς ατόµων που έχουν είτε πολύ σοβαρή αναπηρία (αυτισµό) ή εύκολα διαχειρίσιµη αναπηρία λόγω της κοινωνικότητας των µαθητών µε σύνδροµο Down να παρουσιάζουν έλλειψη προσωπικής επίτευξης. Με άλλα λόγια, οι συνοδοί παρουσιάζουν µεγαλύτερη έλλειψη µείωση απόδοσης και παραίτηση από την προσπάθεια επίλυσης θεµάτων της εργασίας τους λόγω της έλλειψης κινήτρου από την χαµηλή απόδοση του µαθητή µε σοβαρή αναπηρία ή λόγω της έλλειψης πρόκλησης σε περιπτώσεις µαθητών µε ελαφρύτερη µορφή αναπηρίας. ιαφορετικά διατυπωµένο, όσο πιο απαιτητικές είναι οι περιπτώσεις των αναπηριών τόσο πιο πολύ φαίνεται να αυξάνονται τα επίπεδα της προσωπικής επίτευξης που θέτει ο συνοδός για τον εαυτό του. Τέλος, τα αποτελέσµατα της έρευνας επέδειξαν πως το φύλο, και η προηγούµενη εµπειρία (εργασία σε κατασκηνώσεις) δεν επηρέασαν το αποτέλεσµα της έρευνας, αποτέλεσµα που έρχεται σε συµφωνία µε αντίστοιχες έρευνες (Aventisian-Pagoropoulou, et al, 2004; Billingsley, 2004; Green-Reese, Johnson, & Campbell, 1991; Platsidou και Agaliotis, 2008). Από την άλλη, η εργασία των Καρκαλέτση, Τζιαµαλή, Ζαρώτη, και Σκορδίλη (2009) έδειξε ότι οι γυναίκες εκπαιδευτικοί σε φορείς ειδικής αγωγής παρουσίασαν υψηλότερες τιµές στον παράγοντα συναισθηµατική εξάντληση συγκριτικά µε τους άντρες συναδέλφους τους. Μελλοντικές έρευνες θα µπορούσαν να εστιάσουν στην εφαρµογή του συγκεκριµένου ερωτηµατολογίου σε µεγαλύτερα δείγµατα συνοδών ΑΜΕΑ σε κατασκήνωση από όλη την Ελλάδα για να διαπιστωθεί εάν όντως υπάρχει περίπτωση εµφάνισης του φαινοµένου της επαγγελµατικής εξουθένωσης σε βραχυχρόνιας φύσης επαγγέλµατα που απαιτούν ωστόσο 24ωρη εργασία και επίβλεψη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Antoniou, A.S., 1999. Personal traits and professional burnout in health professionals. Archives of Hellenic Medicine, 16 (1), pp. 20-28. 2. Austin, V., Shah, S. and Muncer, S., 2005. Teacher stress and coping strategies used to reduce stress. Occupational Therapy International; 12(2), pp. 63 80. 3. Aventisian-Pagoropoulou, A., Koubias, E. and Giavrimis, P., 2004. Burnout syndrome: Teachers chronic stress and its development to occupational exhaustion. Mentoras. 5, pp. 103 127. 4. Billingsley, B.S., 2004. Special education teacher retention and attrition: A critical analysis of the Research literature. The Journal of Special Education, 38, pp. 39 55. 5. Blair, S.N. et al., 1984. Health promotion and educators: Impact of health behaviors, satisfaction, and general well-being. American Journal of Public Health, 74, pp. 147 149. 6. Cash, D., 1991. A study of the Relationship of demographics, personality, and role stress to burnout in intensive care unit nurses. University Microfilms (UMI), Bell & Howel Information. Michigan: Ann Arbor. 7. Cherniss, C., 1980. Staff burnout: Job stress in the human services. Beverly Hills: Sage. 8. Cushaway, D.P., 1999. Stress and intervention strategies in mental health professionals. British Journal of Medical Psychology, 2, pp. 159-169. 9. Dekker, S.W. and Schaufeli, W.B., 1995. The effects of job insecurity on psychological health and withdrawal: A longitudinal study. Australian Psychologist, 30 (1), pp. 57-63. 10. ηµητρόπουλος, Χ. και Φιλίππου, Ν.,2008. Η επαγγελµατική εξουθένωση στο χώρο της υγείας. Αθήνα: Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 25(5), ππ. 642-647. 11. Farber, B.A., 1984. Stress and burnout in suburban teachers. Journal of Educational Research, 77(3), ππ. 325 331. 12. Firth-Cozens, J. and Payne, R., 1999. Stress in Health Professionals: Psychological and Organizational Causes and Interventions. U.K: John Wiley & Sons Ltd. 13. Freudenberger, H.J., 1974. Staff Burnout. Journal of Social issues, 30, pp. 159-165. 14. Gill-Monte, P.R., Peiró, J.M. and Valcárcel, P., 1998. A model of burnout process development: an alternative from appraisal models of stress. Comportaento organizacional e gestao, 4(1), pp. 165-179. 15. Grayson, J.L. and Alvarez, H.K., 2008. School climate factors relating to teacher burnout: A mediator model. Teaching and Teacher Education, 24(5), pp.1349 1363. 16. Green-Reese, S., Johnson, D.J. and Campbell, W.A., 1991. Teacher job satisfaction and teacher job stress: School size, age and teaching experience. Education, 112, pp. 247 252. 17. Kantas, A., 1996. Το σύνδροµο επαγγελµατικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς και στους εργαζόµενους σε επαγγέλµατα υγείας και πρόνοιας. Τόµος 3, σελ. 71-85. 163

18. Καρκαλέτση, Φ., Τζιαµαλή, Β., Ζαρώτης, Ι. και Σκορδίλης Ε., 2009. Επαγγελµατική εξουθένωση εργαζοµένων. 17ο ιεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής & Αθλητισµού, 22-24/5/2009, Κοµοτηνή, σελ. 7-8. 19. Kokkinos, C.M., 2007. Job stressors, personality and burnout in primary school teachers. British Journal of Educational Psychology, 7, pp.229 243. 20. Kouvonen, A. et al., 2005. Job strain and leisure time physical activity in female and male public sector employees. Preventive Medicine, 41, pp. 532 539. 21. Leiter, M. and Maslach, C., 1988. The impact of interpersonal environment on burnout and organizational commitment. Journal of Organizational Behavior, 9, pp. 297-308. 22. Λεοντάρη, A., Κιρίδης, A. και Γιαλαµάς, B., 1996. Το στρες των εκπαιδευτικών. Ψυχολογικά Θέµατα, 7, σελ.139 152. 23. Long, B.C., 1988. Stress management for school personnel: Stress inoculation training and exercise. Psychology in the Schools, 25, pp.314 324. 24. Maslach, C. and Jackson, S.E., 1986. Maslach Burnout Inventory Manual. Consulting Psychologists. Palo Alto California: Press. 25. Maslach, C., Schaufeli, W.B, and Leiter, M.P., 2001. Job burnout. Annu Rev Psychol., 52, pp.397-422. 26. Mearns, J. and Cain, J.E., 2003. Relationships between Teachers Occupational Stress and Their Burnout and Distress: Roles of Coping and Negative Mood Regulation Expectancies. Anxiety, Stress and Coping, 16, pp.71 82. 27. Μερµίγκη, Π., 2009. Επαγγελµατική εξουθένωση, αυτοεκτίµηση και κυρίαρχος αισθητηριακός τύπος εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής. Επιστηµονικό Συνέδριο του Παιδαγωγικού Τµήµατος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Κρήτης και της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος. 22-23 /5/ 2009, Ρέθυµνο, σελ. 116 120. 28. Motti-Stefanidi, F., 2000. Burnout among specialized personnel of school units for individuals with special needs and of group members employed in medicaleducational centers. In: A. Kalantzi-Azizi & I. Bezevegis Eds. 2000, Themes regarding further education and sensitization of staff employed in psychological health centers for children and adolescents. Greek Alphabet. Athensr pp. 95 103. 29. Olofsson, B., Bengtsson, C. and Brink, E., 2003. Absence of response: a study of nurses experience of stress in the workplace. Journal of Nursing Management, 11, pp.351-358. 30. Pines, A.M. and Aronson, E., 1988. Career burnout: Causes and cures. New York: Free Press. 31. Pines, A.M., 1986 Who is to blame for helper s burnout? Environmental impact. In: C. D.Scott & J. Hawk Eds. 1986, Heal Thyself: The Health of Health Care Professionals. New York; Bruner/Mazel Publications. 32. Platsidou, M. and Agaliotis, I., 2008. Burnout, Job Satisfaction and Instructional Assignment-related Sources of Stress in Greek Special Education Teachers, International Journal of Disability, Development and Education, 55(1), pp.61 76. 33. Sari, H., 2000. An analysis of the policies and provision for children with SEN in England and Turkey. Doctoral thesis, Oxford Brookes University. 34. Schaufeli, W.B. and Van Dierendonck, D., 1993. The construct validity of two burnout measures. Journal of Organizational Behavior, 14,pp. 631-647. 35. Tian, J. and Wang, X., 2005. Short communication: An epidemiological survey of job stress and health in four occupational populations in Fuzhou city in China. Stress and Health, 21, pp.107 112. 36. Vachon, M.L.S., 1987. Occupational stress in the care of the critically ill, the dying and the bereaved. New York: Hemisphere Publ. Co.. 37. Wisniewski, L. and Gargiulo, R.M., 1997. Occupational Stress and Burnout among Special Educators: A Review of the Literature. The Journal of Special Education, 31, pp.325 46. 164