Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 - Η επαγγελματική εξουθένωση

Transcript

1 Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 - Η επαγγελματική εξουθένωση ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: Ιωάννα Καραμήτρη ΚΑΛΑΜΑΤΑ Ακαδημαϊκό έτος:

2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Επαγγελματική εξουθένωση Σε αυτό το κεφάλαιο θα μάθετε: Ποια είναι η έννοια της επαγγελματικής εξουθένωσης και πότε εμφανίστηκε πρώτη φορά Ποια είναι τα στάδια της επαγγελματικής εξουθένωσης Ποιοι είναι οι παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης Πώς μπορεί κανείς να λάβει προληπτικά μέτρα και πώς μπορεί να αντιμετωπίσει το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης 2

3 10.1 Η έννοια της επαγγελματικής εξουθένωσης Επαγγελματική εξουθένωση είναι μια σταδιακή διαδικασία απαξίωσης της εργασίας η οποία συνοδεύεται από διάφορα άλλα ψυχικά και σωματικά συμπτώματα. Είναι αρκετά συχνή στους εργαζόμενους στο χώρο της υγείας λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών του περιβάλλοντος εργασίας και της φύσης του αντικειμένου. Απασχολεί τους ίδιους τους επαγγελματίες υγείας αλλά και τους μάνατζερ καθώς εμποδίζει την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα των εργαζομένων. Ο όρος επαγγελματική εξουθένωση εμφανίσθηκε πρώτη φορά το 1974 από τον ψυχολόγο Herbert J. Freudenberger ( ) ο οποίος δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο «Staff Burn-out» που έκτοτε αποτελεί αναφορά σχεδόν σε κάθε εισαγωγή στο συγκεκριμένο θέμα. Σε αυτό το άρθρο ο Freudenberger, ο οποίος αισθάνθηκε και ο ίδιος τα συμπτώματα της επαγγελματικής εξουθένωσης θέτει μια σειρά ερωτημάτων: ποιες είναι οι ενδείξεις και τα συμπτώματα, ποιος τύπος προσωπικότητας είναι πιο ευάλωτος και πώς μπορεί τελικά κανείς να προστατευθεί. Αν και έχουν περάσει σχεδόν σαράντα χρόνια από τότε το θέμα διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και αυτό φαίνεται από το πλήθος των σχετικών εργασιών που δημοσιεύονται κάθε χρόνο. Οι Maslach & Jackson (1986) όρισαν την επαγγελματική εξουθένωση ως ένα σύνδρομο συναισθηματικής εξάντλησης, αποπροσωποποίησης και μειωμένης αίσθησης προσωπικών επιτευγμάτων στον επαγγελματικό χώρο. Η συναισθηματική εξάντληση αναφέρεται στο αίσθημα της αποστράγγισης κατά την επαφή με άλλα άτομα. Η αποπροσωποποίηση αφορά τις στυγνές και ανάλγητες απαντήσεις στα άτομα που έπρεπε να λάβουν τη φροντίδα. Η μειωμένη αίσθηση προσωπικών επιτευγμάτων έχει να κάνει με το αίσθημα της ανεπάρκειας στον εργασιακό χώρο. Η επαγγελματική εξουθένωση δεν έχει αναγνωρισθεί επίσημα ως ασθένεια. Οι Iacovides et al. (1997) θεωρούν ότι αποτελεί ένα πραγματικό κλινικό σύνδρομο και όχι απλά μια μεγέθυνση της φυσικής κούρασης από την εργασία, αν και υπάρχουν και οι αντίθετες απόψεις πρόκειται απλά για μια «μοδάτη» διάγνωση (Kaschka et al, 2011). 3

4 10.2 Τα στάδια της επαγγελματικής εξουθένωσης Η επαγγελματική εξουθένωση δεν εμφανίζεται την πρώτη μέρα που προσλαμβάνεται κανείς σε μια εργασία. Αποτελεί μια διαδικασία κατά την οποία το άτομο περνάει από μια σειρά εσωτερικών διεργασιών. Σύμφωνα με τους Edelwich & Brodsky (1980) όπως αναφέρονται στο Κουλιεράκης και συν. (2000) η επαγγελματική εξουθένωση είναι μια προοδευτική διαδικασία από-ιδανικοποίησης της πραγματικότητας που περιγράφεται σε τέσσερα στάδια: 1. Το στάδιο του ενθουσιασμού: Στο στάδιο αυτό ο επαγγελματίας υγείας, για παράδειγμα ο λογοθεραπευτής έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το σύστημα υγείας, έχει υψηλές προσδοκίες από τον εαυτό τους, τους συναδέλφους και τους θεραπευόμενους και αφιερώνει πολύ χρόνο και ενέργεια στην εργασία. 2. Το στάδιο της αμφιβολίας και της αδράνειας: εδώ ο επαγγελματίας αρχίζει να θεωρεί ότι ενώ προσφέρει πολλά, η εργασία του δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του. Ασχολείται ακόμη περισσότερο μέσα από τη συμμετοχή σε σεμινάρια παράλληλα όμως εκφράζει λεκτικά τις ατέλειες της εργασίας του που έως πρότινος ούτε καν τις έβλεπε. 3. Το στάδιο της απογοήτευσης και της ματαίωσης: ο εργαζόμενος πηγαίνει στην εργασία του με άγχος και δυσαρέσκεια, ενώ θεωρεί μάταια κάθε του ενέργεια. Αυτό το στάδιο είναι μεταβατικό, καθώς ο εργαζόμενος είτε βρίσκει αμυντικούς μηχανισμούς και η κατάσταση βελτιώνεται, είτε προχωράει στο επόμενο στάδιο. 4. Το στάδιο της απάθειας: σε αυτό το στάδιο ο επαγγελματίας υγείας καταναλώνει ελάχιστη ενέργεια στη δουλειά του, αγνοεί τις ανάγκες των ασθενών του και διατηρεί την θέση της εργασίας του απλά λόγω βιοπορισμού. 4

5 10.3 Παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης Η επαγγελματική εξουθένωση δεν επηρεάζει μόνο την αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα στην εργασία, μέσα δηλαδή από την απαξίωση των ατόμων που χρειάζονται τη φροντίδα των επαγγελματιών υγείας και των συναδέλφων. Επηρεάζει ευρύτερα το άτομο σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του. Καθώς το άτομο είναι δυσαρεστημένο, δημιουργεί εντάσεις στο συγγενικό και φιλικό του περιβάλλον και απογοητεύεται από τους γύρω του θεωρώντας πως δεν τον καταλαβαίνουν και τελικά απομακρύνεται και από αυτούς. Το ποιοι είναι οι παράγοντες που καταστούν ένα άτομο επιρρεπές στην επαγγελματική εξουθένωση και ποιοι αντίστοιχα δρουν προστατευτικά αποτελεί θέμα το οποίο έχει διερευνηθεί από αρκετούς ξένους και έλληνες επιστήμονες. Σε έρευνα των Papadatou et al. (1994) έγινε σύγκριση της εξουθένωσης που βιώνουν νοσηλευτές σε ογκολογικά νοσοκομεία σε σχέση με τα γενικά νοσοκομεία και δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δύο εργασιακά περιβάλλοντα. Αντίθετα φάνηκε ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας παίζουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του φαινομένου. Οι περισσότερες όμως θεωρητικές προσεγγίσεις για τη διερεύνηση των αιτιών του συνδρόμου αναζητούν τα αίτια στη δυναμική αλληλεπίδραση του ατόμου με το εργασιακό του περιβάλλον και στους λόγους που οδηγούν σε μεταστροφή του δημιουργικού σε παθολογικό άγχος στο χώρο εργασίας. Οι παράγοντες αυτοί χωρίζονται σε δύο κατηγορίες (Δημητρόπουλος & Φιλίππου, 2008): Περιβαλλοντικοί παράγοντες: περιλαμβάνονται οι εργασιακές συνθήκες, όπως ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, η έλλειψη προσωπικού, το εξαντλητικό και κυκλικό ωράριο, η ασάφεια των καθηκόντων, η άκαμπτη και αυταρχική διοίκηση, η έλλειψη ψυχολογικής στήριξης, οι διαρκείς απαιτήσεις των ασθενών, οι «κλειστές μονάδες» όπως για παράδειγμα η μονάδα εντατικής θεραπείας ή η μονάδα τεχνητού νεφρού. Ατομικοί παράγοντες: σε αυτούς ανήκουν όσα σχετίζονται με το άτομο ως προσωπικότητα, όπως το είδος της προσωπικότητας, η αίσθηση του ελέγχου, ο τρόπος αντιμετώπισης του άγχους, οι προσδοκίες του ατόμου από την εργασία του, ο μισθός, ο λόγος που επιλέχθηκε το συγκεκριμένο επάγγελμα και άλλα. 5

6 Γενικά φαίνεται ότι το φύλο των εργαζομένων στις περισσότερες έρευνες παίζει ρόλο στην εργασιακή ικανοποίηση και έμμεσα στην επαγγελματική εξουθένωση. Πιο συγκεκριμένα παρατηρείται τις περισσότερες φορές στους άνδρες πιο έντονα ο κυνισμός και στις γυναίκες η εξουθένωση. Επίσης το οικογενειακό περιβάλλον φαίνεται να δρα προστατευτικά ενώ ότι οι ανύπαντροι και οι διαζευγμένοι εμφανίζουν σε μεγαλύτερα ποσοστά επαγγελματικής εξουθένωσης. Τέλος, τα άτομα με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο παρουσιάζουν συνήθως μεγαλύτερα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης, ίσως γιατί οι προσδοκίες τους από το επάγγελμα είναι μεγαλύτερες από τα άτομα που έχουν επενδύσει λιγότερο χρόνο και κόπο για να εξειδικευθούν (Σταυροπούλου και συν, 2010) Πρόληψη και αντιμετώπιση του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης Όσοι απασχολούνται σε διοικητικές θέσεις, είτε είναι διοικητικοί υπάλληλοι, είτε προϊστάμενοι τμημάτων, είτε γενικότερα ασκούν διοίκηση, θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης, ώστε να αποτρέψουν όσο το δυνατόν την εμφάνιση του φαινομένου στους χώρους εργασίας τους οποίους εποπτεύουν. Αλλά και ο ίδιος ο εργαζόμενος που διαισθάνεται σημάδια επαγγελματικής εξουθένωσης δε θα πρέπει να παραμένει απαθής, αλλά να αναζητά βοήθεια και να προβαίνει σε αλλαγές στη στάση ζωής του που θα τον ανακουφίσουν από τα συμπτώματα, καθώς η εργασιακή ζωή απασχολεί ένα μεγάλο μέρος από τη ζωή των ατόμων και η οποία σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να είναι δυσβάσταχτη. Οι παρεμβάσεις λοιπόν θα πρέπει να λαμβάνονται τόσο σε οργανωσιακό όσο και σε ατομικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο σημασία έχει η έγκαιρη διάγνωση των συμπτωμάτων τα οποία δεν θα πρέπει να αγνοούνται. Ακόμη, η εκμάθηση τεχνικών χαλάρωσης και διαχείρισης του χρόνου, τα προγράμματα σωματικής άσκησης, καθώς και οι τεχνικές εδραίωσης κοινωνικών επαφών και στήριξης από το φιλικό περιβάλλον έχουν προταθεί εκτενώς στην παγκόσμια βιβλιογραφία της επαγγελματικής εξουθένωσης. Σε οργανωσιακό επίπεδο, οι πιο συχνές μέθοδοι πρόληψης και αντιμετώπισης της επαγγελματικής εξουθένωσης αφορούν στον ορθότερο σχεδιασμό των νοσοκομειακών και των άλλων χώρων υγείας, στον προγραμματισμό και 6

7 εμπλουτισμό της εργασίας, στη αλλαγή του τρόπου λήψης αποφάσεων με τη συμμετοχή των εργαζομένων, στην αποσαφήνιση των ρόλων και των καθηκόντων των επαγγελματιών υγείας, στη δυνατότητα διαρκούς επιμόρφωσης και εκπαίδευσης, καθώς και στην οργάνωση συμβουλευτικών εποπτειών με τους εργαζόμενους που αντιμετωπίζουν προβλήματα (Θεοφίλου, 2009). Οι ίδιοι οι εργαζόμενοι σε ποιοτική έρευνα κατά την οποία χρησιμοποιήθηκαν ημιδομημένες συνεντεύξεις με δείγμα οκτώ νοσηλευτών δημόσιων και ιδιωτικών νοσοκομείων, οι νοσηλευτές πρότειναν ως παράγοντες για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του συνδρόμου την υποστήριξη του προσωπικού από τη διοίκηση, τη μέριμνα για τη μείωση του φόρτου εργασίας, τη δημιουργία εκπαιδευτικών προγραμμάτων και τη διασφάλιση ικανοποιητικού εργασιακού περιβάλλοντος (Σταυροπούλου και συν, 2010). 7

8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Δημητρόπουλος Χ, Φιλίππου Ν. (2008). Η επαγγελματική εξουθένωση στο χώρο της υγείας, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 25(5): Freudenberger HJ. (1974). Staff Burn-out, Journal of Social Issues, 30(1): Θεοφίλου Π. (2010). Η επαγγελματική εξουθένωση στο χώρο της υγείας, Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, 57: Maslach C, Jackson SE. (1986) Burnout in organizational settings, Applied Social Psychology Annual, 5: Iacovides A, Fountoulakis K, Moysidou C, Ierodiakonou C. (1997). Burnout in nursing staff: a clinical syndrome rather than a psychological reaction? General Hospital Psychiatry, 19(6): Kaschka WP, Korczak D, Broich K. (2011). Burnout: a Fashionable Diagnosis, Deutsches Ärzteblatt International, 108(46): Κουλιεράκης Γ, Μεταλληνού Ο, Πάντζου Π. (2000). Κοινωνιολογική και Ψυχολογική Προσέγγιση των Νοσοκομείων / Υπηρεσιών Υγείας: Συμπεριφορές Υγείας. Πρότυπα και Μεταβολές, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Papadatou D, Anagnostopoulos F, Monos D. (1994). Factors contributing to the development of burnout in oncology nursing, The British Journal of Medical Psychology, 67 ( Pt 2): Σταυροπούλου Α, Παπαδάκη Ε, Φτυλάκη Α, Καμπά Ε. (2010). Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης (burn out syndrome): Κατανόηση και πρώιμη αναγνώριση του συνδρόμου από το νοσηλευτικό προσωπικό σε δημόσιο και ιδιωτικό νοσοκομείο, Βήμα του Ασκληπιού, 9(3):