Πεπί εξωτεπικήρ πολιτικήρ 1 ηνπ Ηιία Ι. Κνπζθνπβέιε Αλαπιεξσηή Καζεγεηή Γηεζλψλ ρέζεσλ Παλεπηζηεκίνπ Μαθεδνλίαο Μπνξεί ε εμσηεξηθή πνιηηηθή λα ζπληζηά έλα αξθεηά δηαδεδνκέλν αληηθείκελν πνιηηηθήο ζπδήηεζεο, εληνχηνηο ε ζρεηηθή επηζηεκνληθή πιεξνθφξεζε παξακέλεη πεξηνξηζκέλε. Έηζη ην εξψηεκα πσο ζρεδηάδεηαη ζσζηά ε εμσηεξηθή πνιηηηθή ελφο θξάηνπο ηίζεηαη ζπρλά - θαη κνπ έρεη ηεζεί πνιιέο θνξέο θαηά ηξφπν πηεζηηθφ - απφ θνηηεηέο, πνιηηηθνχο ή ζηειέρε θνκκάησλ, πνιίηεο θαη δεκνζηνγξάθνπο. Αθφκε ζπρλφηεξα ηίζεηαη ην εξψηεκα πνηα πξέπεη λα είλαη ε νξζή Διιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή. Σν παξφλ θείκελν, επηδηψθνληαο ηφζν ηελ απιφηεηα φζν θαη ηελ επηζηεκνληθή ηνπ ζεκειίσζε, επηρεηξεί λα δηακνξθψζεη κία ζπκππθλσκέλε απάληεζε ζηα δχν απηά εξσηήκαηα. ην πξψην κέξνο παξνπζηάδνληαη ε έλλνηα θαη ηα ζηνηρεία εθείλα πνπ θαηά ηελ επηζηήκε ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ ραξαθηεξίδνπλ ή επεξεάδνπλ ηε δηακφξθσζε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. ηε βάζε απηψλ ησλ ζηνηρείσλ, επηρεηξείηαη λα αξζξσζεί ζην δεχηεξν κέξνο κία πξφηαζε Διιεληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Α. Εξωτεπική Πολιτική Η εμσηεξηθή πνιηηηθή έρεη σο αληηθείκελν ηηο ζρέζεηο ή ηα πξνβιήκαηα πάζεο θχζεσο ελφο θξάηνπο κε ηνπο άιινπο παξάγνληεο ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο (θξάηε, νξγαληζκνχο δηαθφξσλ ηχπσλ) θαη, θπξίσο, κε ηνπο γείηνλεο. Δίλαη θπζηθφ δειαδή ν θχξηνο φγθνο ησλ ζπλαιιαγψλ ή ησλ πξνβιεκάησλ ελφο θξάηνπο, φπσο, κεηαμχ άιισλ, ε Διιάδα λα δεκηνπξγείηαη κε ηνπο θνξείο ηνπ γεσγξαθηθνχ πεξηβάιινληφο ηεο θαη φρη κε ηελ Απζηξαιία, ην Φίηδη, ηελ Ιαπσλία, ηελ Αξγεληηλή ή ηε Νφηην Αθξηθή. Βεβαίσο, ν λφκνο ηεο γεηηλίαζεο, πνπ έρεη δηαηππσζεί απφ ηνλ Θνπθπδίδε, 2 έρεη ζρεηηθνπνηεζεί ζηελ επνρή καο ιφγσ ηεο πξνφδνπ ησλ κεηαθνξψλ, ησλ ηειεπηθνηλσληψλ, ηεο πιεξνθνξηθήο θαη ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο. κσο ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί πσο ε ρξεκαηνπηζησηηθή γεηηλίαζε έρεη ζρεδφλ παγθνζκηνπνηεζεί, ε εκπνξηθή έρεη ζρεηηθά δηεζλνπνηεζεί, ελψ ε ζηξαηησηηθή παξακέλεη πεξηθεξεηαθή, κε εμαίξεζε ηελ παξνπζία ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ ή ησλ ππεξδπλάκεσλ πνπ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα επξίζθνληαη ζηξαηησηηθά (ζπκκαρίεο, βάζεηο, αεξνπιαλνθφξα, κεγάιεο εκβέιεηαο βνκβαξδηζηηθά ή ππξαχινπο) ζε θάζε ζεκείν ηνπ πιαλήηε. ε θάζε πεξίπησζε, θαηά ηε κειέηε, ηελ αλάιπζε θαη ην ζρεδηαζκφ ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο δελ πξέπεη πνηέ λα ιεζκνλείηαη φηη ε εμσηεξηθή πνιηηηθή είλαη θαη απηή πξσηαξρηθά Πνιηηηθή. χκθσλα κε έλαλ πξψηνλ νξηζκφ 1 Σν θείκελν απερεί απνθιεηζηηθά ηηο απφςεηο ηνπ ζπγγξαθέα. 2 Θνπθπδίδνπ, Πεινπνλλεζηαθόο πόιεκνο, Γ 92.1.1. ει-1-
Πνιηηηθή είλαη ε ιήςε απνθάζεσλ γηα ηε δηεθδίθεζε, απφθηεζε, θαηαλνκή ή αλαθαηαλνκή αμηψλ (ζηφρσλ), ελψ ζχκθσλα κε έλαλ δεχηεξν Πνιηηηθή είλαη ε ηέρλε ηνπ εθηθηνχ. Απφ ηνπο δχν απηνχο ελδεηθηηθνχο νξηζκνχο ηίζεηαη ζέκα αμηψλ ή ζηφρσλ θαη ηνπ εθηθηνχ ηεο επίηεπμήο ηνπο. 3 α. Σν εθηθηφ ησλ ζηφρσλ Σν γεγνλφο φηη θηλνχκαζηε ζηνλ ρψξν ηεο Πνιηηηθήο κάο πξντδεάδεη πσο νη αμίεο ή νη ζηφρνη εμσηεξηθήο πνιηηηθήο νηνπδήπνηε θξάηνπο κπνξεί λα πνηθίιινπλ ζηηο εθηηκήζεηο ησλ εθάζηνηε αξκνδίσλ ράξαμήο ηεο. ην πιαίζην ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο νη αμίεο απηέο ή νη ζηφρνη κπνξνχλ λα πνηθίινπλ απφ ηελ κε θάζε ηξφπν επίηεπμε ηεο εηξήλεο (πνπ κπνξεί λα ζεκαίλεη θαη ζπκβηβαζκφ κε ηελ νπνηαδήπνηε απαίηεζε αληηπάινπ) κέρξη ηελ επηθξάηεζε επί ησλ αληηπάισλ ή ηελ εγεκνλία, πεξηθεξεηαθή ή παγθφζκηα. Ο ζπλήζσο δηαθεξπζζφκελνο ζηφρνο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο κίαο δεκνθξαηηθήο ρψξαο είλαη ε δηαθχιαμε ηεο αθεξαηφηεηαο θαη ησλ εζληθψλ ηεο ζπκθεξφλησλ κε κέζα πνπ πξνβιέπνληαη απφ θαη ζηε βάζε ησλ θαλφλσλ ηνπ Καηαζηαηηθνχ Υάξηε ηνπ ΟΗΔ. κσο θαη ην ηη είλαη εθηθηφ ή αλέθηθην κπνξεί λα πνηθίιιεη ζηε ζθέςε ησλ αξκνδίσλ γηα ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή. Η ηζηνξηθή εκπεηξία έρεη απνδείμεη πσο εγέηεο ή θξάηε έρνπλ πεηχρεη εθείλν πνπ αξρηθά, ζηε βάζε ηεο ινγηθήο ή ησλ δεδνκέλσλ, ζα κπνξνχζε λα ζεσξείηαη αλέθηθην. Σα παξαδείγκαηα βξίζνπλ: ν Μέγαο Αιέμαλδξνο δηέιπζε ηελ Πεξζηθή Απηνθξαηνξία θαη έθζαζε σο ηελ Ιλδία ε Φηιηθή Δηαηξεία έζεζε σο ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε ηεο Διιάδαο ν Σζψξηζηι ηελ αληίζηαζε θαη ηε λίθε ελαληίνλ ησλ Ναδί ν Αληελάνπεξ, κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν, έζεζε σο ζηφρν ηελ επαλέλσζε ηεο Γεξκαλίαο. Οη ζηφρνη ή ην εθηθηφ ησλ ζηφρσλ ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή νπζηαζηηθά ε ίδηα ε εμσηεξηθή πνιηηηθή - πξνζδηνξίδνληαη απφ κία ζεηξά παξαγφλησλ ησλ νπνίσλ ε εμέηαζε αθνινπζεί: ην πιαίζην άζθεζεο ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο (δειαδή ην δηεζλέο ζχζηεκα), ηνπο ζπληειεζηέο πινπνίεζεο, ηελ ηδενινγία, θαη, θπζηθά, ην ζρεδηαζκφ ηεο πνιηηηθήο θαη ηηο νξζέο απνθάζεηο. β. Γηεζλέο ζχζηεκα Η ζέζε ηoπ θξάηνπο ζην δηεζλέο ζχζηεκα ζεκαίλεη ηελ θπζηθή (γεσγξαθηθή) ηνπ ζέζε, αλ είλαη πεδηλή, νξεηλή, λεζησηηθή ρψξα, αλ ειέγρεη ζηξαηεγηθά ζεκεία, δηφδνπο ή ζηξαηεγηθνχο ζπληειεζηέο ηζρχνο, φπσο ρξήζηκα κέηαιια ή ελεξγεηαθά απνζέκαηα. εκαίλεη επίζεο ηελ πνιηηηθή ζέζε ηνχ θξάηνπο, δειαδή ην πνιηηηθφ ηνπ ζχζηεκα θαη ηελ έληαμή ηνπ ζε ζπκκαρίεο (π.ρ., ΝΑΣΟ), δηεζλείο νξγαληζκνχο (π.ρ., ΟΗΔ, ΟΑΔ) θαη πεξηθεξεηαθέο ελψζεηο ζπλεξγαζίαο (ΔΟΚ) ή ππεξεζληθήο νινθιήξσζεο (ΔΔ). πρλά ε πνιηηηθή ζέζε ηνπ θξάηνπο είλαη αλεμάξηεηε θαη ππεξθαιχπηεη ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηεο γεσγξαθηθήο ηνπ ζέζεο (π.ρ., Ιζξαήι, Απζηξαιία, Ιαπσλία, πνπ είλαη ρψξεο ηεο Γχζεο ). 3 Βι. Κνπζθνπβέιε Η., Δηζαγσγή ζηελ Πνιηηηθή Δπηζηήκε θαη ηε Θεσξία ηεο Πνιηηηθήο, Παπαδήζεο, Αζήλα, 1997, ζει. 25-26. ει-2-
κσο ζέζε ηνπ θξάηνπο ζην δηεζλέο ζχζηεκα ζεκαίλεη θπξίσο ηελ έληαμε θαη θαηάηαμή ηνπ ζηε δηεζλή δνκή θαη θαηαλνκή ηζρχνο. 4 ηε δηακφξθσζε απηήο ηεο ηειεπηαίαο είηε ζπκβάιιεη ην θξάηνο κε ηελ ηζρχ ηνπ σο κηθξή, κεγάιε δχλακε ή ππεξδχλακε, είηε άιιεο δπλάκεηο κε ηελ ηζρχ ηνπο πξνζδηνξίδνπλ ην ζχζηεκα, νπφηε ηα ππφινηπα θξάηε πξνζαξκφδνληαη ζε απηφ. Σν δηεζλέο ζχζηεκα ζηε «ζχγρξνλε» επνρή (κεηά ηελ εκθάληζε ηνπ «ζχγρξνλνπ» θξάηνπο) έρεη ππάξμεη, κε βάζε ηελ θαηαλνκή ηεο ηζρχνο ζε απηφ, πνιππνιηθφ (1648-1789 θαη 1815-1914), δηπνιηθφ (1945-1989), ελψ κεηά ην 1989 ηείλεη λα γίλεη κνλνπνιηθφ. 5 Σν δηεζλέο ζχζηεκα ήηαλ θαη παξακέλεη έλα ζχζηεκα θξαηψλ, κηθξψλ ή κεγάισλ, ηζρπξψλ ή αδπλάησλ, πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν πνιηηηθά θπξίαξρσλ. Σν δηεζλέο ζχζηεκα ραξαθηεξίδεηαη δειαδή απφ ηελ θξαηηθή εηεξφηεηα 6 θαη απφ ηελ αλαξρία, κε ηελ έλλνηα φηη ζην δηεζλέο ζχζηεκα δελ ππάξρεη ππέξηαηε ζεζκνπνηεκέλε αξρή, αληίζηνηρε κε απηήλ πνπ ππάξρεη ζην εζσηεξηθφ ησλ θξαηψλ. πλέπεηα απηνχ είλαη ν αληαγσληζκφο ησλ θξαηψλ, ν νπνίνο κφλν κεξηθψο κεηξηάδεηαη απφ ηελ ίδηα ηε δνκή ηνχ ζπζηήκαηνο 7 ή απφ ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο δηεζλνχο ή πεξηθεξεηαθήο ζπλεξγαζίαο θαη νινθιήξσζεο. 8 Σέινο, ην δηεζλέο ζχζηεκα δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ παγθνζκηνπνίεζε. Απηή ραξαθηεξίδεη ηα ρξεκαηνπηζησηηθά ελφο κεγάινπ κέξνπο ηνπ πιαλήηε, ελ κέξεη ηηο εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο, αιιά πνιχ ιίγν ηηο πνιηηηθέο θαη ηηο ζηξαηησηηθέο ζρέζεηο. Αληηζηξφθσο δηαηππσκέλν, κπνξεί νη αξκνδηφηεηεο ησλ θξαηψλ λα έρνπλ ελ κέξεη πεξηνξηζζεί ζε ζέκαηα ρξεκαηνπηζησηηθά ή εκπνξηθά, ζε ζέκαηα φκσο πνιηηηθήο θαη αζθάιεηαο νη αξκνδηφηεηεο παξακέλνπλ ζρεδφλ αθέξαηεο (παξάδεηγκα νη δπζθνιίεο παξαρψξεζεο ζηελ ΔΔ αξκνδηνηήησλ ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο ζε ζέκαηα εμσηεξηθήο πνιηηηθήο θαη άκπλαο). Σέινο, ην δηεζλέο ζχζηεκα δελ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε κείσζε ηνπ ξφινπ ηνπ θξαηηθνχ θαηλνκέλνπ θαη ηεο εηεξφηεηαο, θαζψο ν αξηζκφο ησλ θξαηψλ κεηά ην 1989 αληί λα κεησζεί, έρεη απμεζεί. γ. Ιζρχο Η εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο ρψξαο ζαθέζηαηα πξνζδηνξίδεηαη απφ ηελ ηζρχ ηεο ρψξαο. Οη ζπληειεζηέο ηεο ηζρχνο πνπ αλαθέξνληαη ζηε ζεσξία είλαη πνηθίινη θαη δηαθξίλνληαη ζε απηνχο θαη απξνζδηφξηζηνπο. ηελ πξψηε θαηεγνξία εληάζζνληαη ε έθηαζε ηεο ρψξαο θαη ε κνξθνινγία ηεο, ν πιεζπζκφο, ν πινχηνο, ε ζηξαηησηηθή δχλακε, ε δπλαηφηεηα θηλεηνπνίεζεο. ηε δεχηεξε, ε κνξθή δηαθπβέξλεζεο, ε εγεζία, νη ππεξεζίεο ηνπ θξάηνπο, ην θχξνο ηνπ, νη ζπκκαρίεο. 9 4 Βι. Waltz Kenneth, Theory of international politics, Addison-Wesley, Reading, Mass., 1979. 5 Βι. Κνπινπκπήο Θεφδσξνο, Γηεζλείο Σρέζεηο, Παπαδήζεο, Αζήλα, 1995, ζει. 552. 6 Βι. Ήθαηζηνο Παλαγηψηεο, Κνζκνζεσξεηηθή εηεξόηεηα θαη αμηώζεηο πνιηηηθήο θπξηαξρίαο, Πνηφηεηα, Αζήλα, 2001. 7 Βι. Waltz Kenneth, Theory of international politics, Addison-Wesley, Reading, Mass., 1979. 8 Γηα ηηο ζεσξίεο νινθιήξσζεο θαη ηε δηεζλή ζπλεξγαζία βι. Κνπζθνπβέιεο Η., Γηπισκαηία θαη Σηξαηεγηθή ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, Παπαδήζεο, Αζήλα, 1995, θεθάιαην 3. Δπίζεο Ήθαηζηνο Παλαγηψηεο, Θεσξία δηεζλνύο θαη επξσπατθήο νινθιήξσζεο, Πνηφηεηα, Αζήλα, 1999. 9 Βι. Κνπινπκπήο Θεφδσξνο, Γηεζλείο Σρέζεηο, Παπαδήζεο, Αζήλα, 1995, ζει. 97. ει-3-
εκαληηθφηεξε έθθαλζε ηζρχνο ήηαλ θαη παξακέλεη ε ζηξαηησηηθή. κσο ε ηζρχο εκθαλίδεηαη πέξαλ ηεο ζηξαηησηηθήο ηεο έθθαλζεο θαη σο νηθνλνκηθή, 10 ζεζκηθή, πλεπκαηηθή πνιηηηζκηθή, 11 ηερλνινγηθή. 12 Οη εθθάλζεηο απηέο ηεο ηζρχνο αιιεινζπκπιεξψλνληαη θαη είλαη δπλαηή ή έρεη παξαηεξεζεί ζηε δηεζλή πνιηηηθή πξαθηηθή ε θιηκάθσζε απφ ηε κία ζηελ άιιε. Σα κέζα νπζηαζηηθά πξνζδηνξίδνληαη θαη κε ηε ζεηξά ηνπο πξνζδηνξίδνπλ ελ κέξεη ηελ ηειηθή ζηξαηεγηθή επηινγή ελφο θξάηνπο γηα ηελ επηβίσζε ηνπ. Γπζηπρψο νη επηινγέο είλαη ηξεηο θαη κία ηέηαξηε απφ ηνλ ζπλδπαζκφ ησλ δχν πξψησλ: αλάπηπμε ησλ δηθψλ ηνπ ζπληειεζηψλ ηζρχνο θαη ηεο απνηξεπηηθήο ηνπ ηθαλφηεηαο, εμσηεξηθή εμηζνξξφπεζε ησλ αληηπάισλ ηνπ (δειαδή κέζσ ζπκκαρηψλ κε άιιεο δπλάκεηο) θαη ππνηαγή («bandwagoning») ζηνλ ηζρπξφ αληίπαιφ ζνπ. 13 δ. Ιδενινγία Σν πνιηηηθφ ζχζηεκα θαη ε θξαηνχζα πνιηηηθή ή εζληθή ηδενινγία επεξεάδνπλ ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο ρψξαο. Γηα παξάδεηγκα, έρνπλ δηαηππσζεί γεληθεχζεηο φπσο «νη Γεκνθξαηίεο δελ θάλνπλ πφιεκν» ή νη ιατθέο Γεκνθξαηίεο δελ θάλνπλ πφιεκν κεηαμχ ηνπο ή ηα απηαξρηθά πνιηηηθά ζπζηήκαηα θαζφηη βίαηα εμάγνπλ ζην δηεζλέο ζχζηεκα ηε βία κε ηελ νπνία είλαη ζπλπθαζκέλα θαη, ζπλεπψο, ηείλνπλ λα θάλνπλ πφιεκν. Η πνιηηηθή ηδενινγία ζπρλά ιεηηνπξγεί σο ππνρξέσζε ή θαη σο βάξνο ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ησλ θξαηψλ. Σα θνκκνπληζηηθά θξάηε, ζην παξειζφλ, ζεσξνχζαλ ππνρξέσζή ηνπο ηελ εμαγσγή ηεο Δπαλάζηαζεο (π.ρ., ε ΔΓ), 14 ελψ ζηελ κεηαςπρξνπνιεκηθή επνρή αληίζηνηρε ζπκπεξηθνξά παξαηεξείηαη φηη πηνζεηνχλ ηα «Γπηηθά» θξάηε (π.ρ., ΗΠΑ, Ηλσκέλν Βαζίιεην) ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο γηα δηάδνζε θαη επηβνιή ηεο Γεκνθξαηίαο. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη κε ηελ εζληθή ηδενινγία ή απηφ πνπ εκθαλίδεηαη σο ην «πεπξσκέλν» ηνπ έζλνπο. Η Ρσζία πξηλ θαη κεηά ηνλ θνκκνπληζκφ εκθαλίδεηαη, ζε δηαθνξεηηθνχο βέβαηα βαζκνχο, σο ν θνξέαο ηνπ παλζιαβηζκνχ, 15 ελψ νη ΗΠΑ σο ε δχλακε εθείλε πνπ έρεη ηε κνλαδηθή απνζηνιή λα εγεζεί ηνπ ειεπζέξνπ θφζκνπ. Γελ είλαη ιίγεο εθείλεο νη 10 «Γεη δε ρξεκάησλ θαί αλεπ ηνχησλ νπδέλ εζηη ησλ δεφλησλ γελέζζαη», Γεκνζζέλεο. 11 Αλαθέξεηαη πσο ν ηάιηλ είρε θάπνηε ξσηήζεη πφζεο κεξαξρίεο δηαζέηεη ν Πάπαο, ππεξηνλίδνληαο έηζη ηε νβηεηηθή ζηξαηησηηθή ηζρχ θαη ππνηηκψληαο ην ξφιν ησλ ζξεζθεπηηθψλ επηξξνψλ. Γπζηπρψο γηα ηνλ ηάιηλ, ε ηζηνξία απέδεημε ην ξφιν ηνπ Καζνιηθηζκνχ ζηελ θαηάξξεπζε ηνπ θνκκνπληζκνχ ζε νξηζκέλεο ηνπιάρηζηνλ ρψξεο, φπσο ε Πνισλία. 12 «Πφζν γξήγνξν είλαη ην modem ζνπ;» είλαη ην θξίζηκν εξψηεκα πνπ πξνζδηνξίδεη ηελ ηζρχ ηνπ παίθηε ζην δηεζλέο ζχζηεκα θαηά ηνλ Σφκαο Λ. Φξίληκαλ, Τν Lexus θαη ε ειηά, Χθεαλίδα, Αζήλα, 2001, ζει. 41. 13 Walt Stephen M., Testing Theories of Alliance Formation: The Case of South-West Asia, International Organization, Vol.42, Issue 2 (Spring 1988), ζει. 275. 14 Βι. Aspaturian Vernon V., Soviet Foreign Policy, ζην Macridis Roy C., Foreign policy in world politics, 7 th edition, Prentice Hall, Englewood Cliffs, 1989, pp. 181-250. Βι. θαη Ήθαηζηνο Π., Γηπισκαηία θαη Σηξαηεγηθή ησλ Μεγάισλ Δπξσπατθώλ Γπλάκεσλ, Πνηφηεηα, Αζήλα, 1998. 15 Βι. ζηα ίδηα. ει-4-
πεξηπηψζεηο πνπ ε εμσηεξηθή πνιηηηθή ελφο θξάηνπο βαξχλεηαη απφ ηνλ αιπηξσηηζκφ ηνχ έζλνπο, δειαδή απφ ηε ζεσξνχκελε ππνρξέσζε γηα απειεπζέξσζε ησλ «ζθιαβσκέλσλ» νκνεζλψλ θαη γηα εζληθή νινθιήξσζε. Η ηδενινγία πεξί πνιηηηθήο γεληθά θαη εμσηεξηθήο πνιηηηθήο εηδηθφηεξα είλαη επίζεο εθείλε πνπ βαξχλεη ζηε ζθέςε θαη πξνζδηνξίδεη, κεηαμχ άιισλ, ηηο απνθάζεηο ησλ ππεπζχλσλ γηα ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή κίαο ρψξαο. Η ηδενινγία πεξί εμσηεξηθήο πνιηηηθήο θαη νη δηαθξίζεηο πνπ ππάξρνπλ ζηε δηεζλή ζεσξία θαη αθνξνχλ ηνλ ηξφπν ζθέςεο ησλ πνιηηηθψλ γηα ηηο δηεζλείο ζρέζεηο μεπεξλνχλ ηνπο παξαδνζηαθνχο δηαρσξηζκνχο κεηαμχ θηιειεπζέξσλ θαη καξμηζηψλ φπσο θαη, ζε κεγάιν βαζκφ, ηελ επηζηεκνληθή δηάθξηζε ζε ξεαιηζηέο, θηιειεπζέξνπο θαη καξμηζηέο. ηε δηεζλή ζεσξία ε δηάθξηζε γίλεηαη αλάκεζα ζηνπο Ρεαιηζηέο, ηνπο Ραζηνλαιηζηέο θαη ηνπο Δπαλαζηαηηθνχο. 16 Οη πξψηνη πηζηεχνπλ φηη ην δηεζλέο ζχζηεκα ησλ θξαηψλ είλαη άλαξρν, ηα θξάηε πξνζηαηεχνπλ ηα ζπκθέξνληά ηνπο θαη νη δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο ελδερνκέλσο ξπζκίδνληαη κε πφιεκν. Ο πφιεκνο, θαζψο απνξξέεη ηφζν απφ ηε θχζε ηνπ αλζξψπνπ φζν θαη απφ ην άλαξρν δηεζλέο ζχζηεκα ησλ θξαηψλ, 17 είλαη νπζηαζηηθά αλαπφθεπθηνο. Απηφο κπνξεί λα είλαη πξνιεπηηθφο, απεξηφξηζηνο (κε ηε κέγηζηε δπλαηή ρξήζε βίαο), επηδηψθεη ηε λίθε επί ηνπ αληηπάινπ 18 θαη δελ ηίζεηαη δήηεκα αλ είλαη δίθαηνο ή άδηθνο. Ο κφλνο ηξφπνο γηα λα απνθεπρζεί ν πφιεκνο, είλαη ε πξνεηνηκαζία γη απηφλ: si vis pacem, para bellum. Οη δεχηεξνη, νη Ραζηνλαιηζηέο, ζηα πιαίζηα ηνπ δηεζλνχο άλαξρνπ ζπζηήκαηνο θξαηψλ, δίλνπλ έκθαζε ζηηο δηεζλείο θαη ζεζκνζεηεκέλεο δηπισκαηηθέο θαη εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο, αιιά θαη ζηελ χπαξμε κίαο θάπνηαο δηεζλνχο θνηλφηεηαο. Ο άλζξσπνο απφ ηε θχζε ηνπ δελ είλαη νχηε θαιφο, νχηε θαθφο, θαη κπνξεί λα βειηησζεί. 19 Η εηξήλε είλαη ν θαλφλαο, ελψ ν πφιεκνο ε εμαίξεζε. Απηφο είλαη έλα αλαγθαίν θαθφ ην νπνίν πξέπεη θαηά ην δπλαηφλ λα ειαρηζηνπνηεζεί. Ο πφιεκνο πξέπεη λα είλαη «δίθαηνο»: λα θεξχζζεηαη απφ κία αξκφδηα αξρή, λα επηδηψθεη ηελ απνθαηάζηαζε αδηθηψλ, ελψ πξέπεη λα δηεμάγεηαη κε ηε ζσζηή λννηξνπία θαη ηελ αλαινγηθή ρξήζε βίαο. 20 Σέινο, νη Δπαλαζηαηηθνί πηζηεχνπλ ή επηδηψθνπλ ηε δεκηνπξγία (ή θαη ηε δηαηήξεζε) κίαο θνηλσλίαο ή νηθνγέλεηαο θξαηψλ ή, αθφκε, θαη κίαο δηεζλνχο θνηλσλίαο πνιηηψλ πνπ δηέπεηαη απφ ζπγθεθξηκέλεο αξρέο ή θαη ππνρξεψζεηο. Δίλαη αηζηφδνμνη σο πξνο ηελ αλζξψπηλε θχζε, ηελ νπνία ζπρλά ζεσξνχλ φηη κπνξνχλ λα αλακνξθψζνπλ. Ο πφιεκνο γη απηνχο είλαη ην εξγαιείν ηεο ηζηνξίαο, ζε νξηζκέλεο δε πεξηπηψζεηο έλα εξγαιείν εμαγληζκνχ ή θαη εμφλησζεο. 21 πρλά είλαη αλαγθαίνο θαζψο απνβιέπεη ζε κία κειινληηθή εηξήλε, ε νπνία ηαπηίδεηαη κε 16 Wight Martin, Γηεζλήο Θεσξία. Τα ηξία ξεύκαηα ζθέςεο, Πνηφηεηα, Αζήλα, 1998. 17 ην ίδην, ζει. 266-70. 18 ην ίδην, ζει. 280-2. 19 ην ίδην, ζει. 9, 46, 35. 20 Βι. ζην ίδην, ζει. 263-4, 276-80. ηε κεηαπνιεκηθή ηάμε πξαγκάησλ, φπσο απηή θαζηεξψλεηαη ζηνλ Καηαζηαηηθφ Υάξηε ηνπ ΟΗΔ, δελ ππάξρεη αθξηβψο γηα ηνπο ξαζηνλαιηζηέο «δίθαηνο» πφιεκνο. Τπάξρεη κφλν «λφκηκνο» πφιεκνο ζηα πιαίζηα ηεο λφκηκεο άκπλαο (άξζξν 51) θαη ζηα πιαίζηα απφθαζεο ηνπ πκβνπιίνπ Αζθαιείαο κε ζηφρν ηελ απνθαηάζηαζε ηεο εηξήλεο (θεθάιαην 7 ηνπ Καηαζηαηηθνχ). 21 Βι. ζην ίδην ζει. 9, 33, 270, 287. ει-5-
ηελ αλαζχλζεζε ηεο δηεζλνχο θνηλσλίαο, κε κηα λέα νκνηνγελή θαηάζηαζε πξαγκάησλ πάλσ ζε ζπγθεθξηκέλα πξφηππα. Η πνιηηηθή ππάξρεη ράξηλ ηεο δηαξθνχο θνηλσληθήο εμέιημεο, ελψ ην άηνκν ζεσξείηαη αλαιψζηκν ράξηλ ηεο εμέιημεο. Η αλζξσπφηεηα δηαηξείηαη ζε θαιή θαη θαθή, αλάινγα κε ηα θξηηήξηα ηνπ θάζε δφγκαηνο, θαη ε θαιή ζθνηψλεη ηελ θαθή. Ο πφιεκνο πξέπεη θαη είλαη, θαηά πεξίπησζε, «δίθαηνο», ζπρλά δε θαη ηεξφο. 22 Η νκάδα ησλ Δπαλαζηαηηθψλ είλαη εηεξνγελήο. ηελ θαηεγνξία ηνπο θαηαηάζζνληαη νη πξψηνη Μνπζνπικάλνη, νη ηαπξνθφξνη, νη Καζνιηθνί ηεο αληηκεηαξξχζκηζεο, νη Πξνηεζηάληεο, νη Ιαθσβίλνη ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο, νη Κνκκνπληζηέο, νη Φαζίζηεο, νη Ναδί. ινη απηνί, αλεμαξηήησο ηεο θξίζεο πνπ ηνπο επεθχιαμε ε Ιζηνξία, επηρείξεζαλ λα δηαηεξήζνπλ ή λα αλαηξέςνπλ θαη λα νξγαλψζνπλ ζχκθσλα κε ηηο δηθέο ηνπο αξρέο ην δηεζλέο ζχζηεκα ηεο επνρήο ηνπο, κε θεηδφκελνη κέζσλ θαη (πξνζσπηθψλ) ζπζηψλ: δηφηη φια έπξεπε ή κπνξνχζαλ λα ζπζηαζηνχλ ζην βσκφ ελφο θαιχηεξνπ αχξην ηεο αλζξσπφηεηαο. Απηνί ήμεξαλ φρη κφλν ηη ήηαλ ην θαιχηεξν γηα ηνπο ίδηνπο, αιιά θαη πνην είλαη ην θαιχηεξν γηα ηνπο ππνινίπνπο. 23 Σα αλσηέξσ κνληέια ζθέςεο ζηελ δηεζλή πνιηηηθή πξαθηηθή δελ είλαη απφιπηα θαη ζε επίπεδν εγεηψλ κπνξεί λα ππάξρεη ζπλδπαζκφο ησλ απφςεσλ. Δπηηξέπνπλ φκσο ηνπιάρηζηνλ ηελ θαηαλφεζε ησλ δνκψλ ηεο ζθέςεο ησλ εγεηψλ, εκεηέξσλ θαη αληηπάισλ, ζπκβάιινληαο έηζη ζηελ θαιχηεξε θαηαγξαθή θαη αλάιπζε ηεο θαηάζηαζεο θαη, θπζηθά, ζηνλ θαιχηεξν ζρεδηαζκφ ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. ε. ρεδηαζκφο Ο ζρεδηαζκφο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο πξνυπνζέηεη πξνζδηνξηζκφ ησλ ζηφρσλ, ηελ επζχλε ηνπ νπνίνπ ζε δεκνθξαηηθά πνιηηεχκαηα έρεη ε εθάζηνηε θπβέξλεζε κίαο ρψξαο. Οη ζηφρνη κπνξεί λα πνηθίινπλ θαη κπνξεί λα δηαθνξνπνηνχληαη απφ θπβέξλεζε ζε θπβέξλεζε θαη απφ πνιηηηθφ ζε πνιηηηθφ: φπσο ηνλίζζεθε πξνεγνπκέλσο, ην ηη είλαη εθηθηφ ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή είλαη ππνθεηκεληθφ, ζέκα αηζζεηεξίνπ, θαληαζίαο, ηδενινγίαο, πίζηεο, αιιά θαη γλψζεο. Ο ζρεδηαζκφο απαηηεί ζαθψο πνιηηηθφ αηζζεηήξην, θαληαζία θαη ζχλεζε απφ ηνπο εγέηεο ηεο ρψξαο, ψζηε ε εμσηεξηθή πνιηηηθή λα κε βαζηζζεί ζε ιαλζαζκέλεο γεληθέο αιιά θαη επηκέξνπο ππνζέζεηο εξγαζίαο. Η γεληθή άπνςε πνπ ζεσξεί φηη έρνπκε εηζέιζεη ζπλνιηθά θαη νξηζηηθά ζε κία θαηάζηαζε παγθνζκηνπνίεζεο είλαη ιαλζαζκέλε, φπσο ιαλζαζκέλε είλαη θαη ε άπνςε φηη ην δηεζλέο ζχζηεκα βξίζθεηαη ζε κία θαηάζηαζε απφιπηεο αλαξρίαο. Δίλαη απφιπηε ε άπνςε πνπ απνθιείεη ηελ άλνδν ή ηελ πηψζε άιισλ κεγάισλ δπλάκεσλ, φπσο απφιπηε είλαη θαη ε άπνςε φηη ε πνξεία γηα ηελ πεξαηηέξσ ελνπνίεζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο είλαη κνλφδξνκνο. 24 22 ην ίδην, ζει. 282-291. 23 ην ίδην. 24 Γηα ηελ πνξεία ηεο Δπξσπατθήο ελνπνίεζεο βι. Κνπζθνπβέιεο Η., «Δπξσζηξαηφο θαη επξσπατθή ελνπνίεζε», Δμσηεξηθά Θέκαηα, Σεχρνο 6, Ινχιηνο 2002, ζει. 23-32. ει-6-
Γηα ηνλ νξζφ ζρεδηαζκφ δελ είλαη απαξαίηεην έλαο εγέηεο, έλαο πνιηηηθφο, λα έρεη επηζηεκνληθέο γλψζεηο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Ο Γθάληη δελ είρε επηζηεκνληθή γλψζε ηεο πνιηηηθήο γηα λα θαηαιήμεη ζηε κνξθή δξάζεο απέλαληη ζε κία Απηνθξαηνξία ε νπνία νδήγεζε ζηελ αλεμαξηεζία ηεο Ιλδίαο θαη ηνπ Παθηζηάλ. Γηα ηηο επηζηεκνληθέο γλψζεηο πεξί εμσηεξηθήο πνιηηηθήο είλαη απηνλφεην πσο ππάξρνπλ νη επηζηήκνλεο ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ ηνπο νπνίνπο ν πνιηηηθφο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη σο ζπκβνχινπο. Αξθεί κφλν νη ηπρφλ δηθέο ηνπ απφςεηο ή επηζηεκνληθέο γλψζεηο λα κελ απνηεινχλ εκπφδην ζηελ αληίιεςε ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο, φπσο ε πεξίπησζε εγεηψλ κε ζπνπδέο ζηα νηθνλνκηθά (Σζάκπεξιελ) ή ζηα λνκηθά (Οπίιζνλ), πνπ ιεηηνχξγεζαλ σο επηζηήκνλεο θαη φρη σο πνιηηηθνί. πλήζσο ην πνιηηηθφ αηζζεηήξην ησλ εγεηψλ καδί κε ηηο επηζηεκνληθέο γλψζεηο γηα ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή αιιεινζπκπιεξψλνληαη θαη επηηξέπνπλ ηελ απαξαίηεηε γηα ηε ράξαμε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ζαθή, νξζή θαη αληηθεηκεληθή θαηαγξαθή θαη αλάιπζε ηεο θαηάζηαζεο ηνπ δηεζλνχο πεξηβάιινληνο. ρεδηαζκφο ζεκαίλεη, πξσηαξρηθά ίζσο, ζηξαηεγηθή επίηεπμεο ησλ ζηφρσλ θαη επηκέξνπο ηαθηηθέο, ζε ζπλδπαζκφ θπζηθά κε ηνπο ππάξρνληεο ζπληειεζηέο ηζρχνο, ηελ θαηάζηαζε ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο θαη ηε ρξνληθή ζπγθπξία. Η ράξαμε κίαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο θαη ησλ επηκέξνπο ηαθηηθψλ είλαη εθείλν ην πεδίν ζην νπνίν πεξηζζφηεξν απφ νπνηνδήπνηε άιιν κπνξνχλ θπξίσο λα ζπκβάινπλ νη επηζηήκνλεο. ρεδηαζκφο επίζεο ζεκαίλεη πξφβιεςε θαη βάζνο ρξφλνπ. Σφζν ζηελ πνιηηηθή φζν θαη ζηε δηεζλή πνιηηηθή ε ρξνληθή ζπγθπξία θαη θπξίσο ην βάζνο ρξφλνπ είλαη ηδηαηηέξσο θξίζηκα. Δηδηθά αλ ζθεθζεί θαλείο φηη ε ηζηνξία, ε πνξεία δειαδή ζηα πιαίζηα ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο, νξηζκέλσλ ιαψλ είλαη ππεξρηιηεηήο θαη νξηζκέλσλ, φπσο θαη ηνπ Διιεληθνχ, είλαη ζρεδφλ ηξηζρηιηεηήο. Η ηζηνξία βξίζεη παξαδεηγκάησλ πνπ ζρεηηθνπνηνχλ ηνλ ρξφλν: ήηαλ πνιιά ηα ηεηξαθφζηα ρξφληα ηεο Ρσκατθήο απηνθξαηνξίαο, ηα πεληαθφζηα ρξφληα αθκήο ηνπ Βπδαληίνπ, ηα ηεηξαθφζηα ρξφληα ζθιαβηάο πνπ ρξεηάζζεθαλ γηα λα επαλεκθαληζζεί ην ειιεληθφ θξάηνο, ηα πελήληα ρξφληα ηεο Δπξσπατθήο ελνπνίεζεο ή ήηαλ πνιιά ηα πελήληα ρξφληα πνπ ρξεηάζζεθαλ γηα ηε Γεξκαληθή επαλέλσζε; Η εμσηεξηθή πνιηηηθή, φπσο θάζε πνιηηηθή εθπνλείηαη γηα λα εθαξκφδεηαη θαη ζπλεπάγεηαη εθηφο ησλ αξρηθψλ επηινγψλ, κία δηαξθή νξζή ιήςε απνθάζεσλ, απνηειεζκαηηθνχο γξαθεηνθξαηηθνχο θαη ηερλνινγηθνχο κεραληζκνχο, θαζψο θαη δηάζεζε θαη απνθαζηζηηθφηεηα γηα ηελ πινπνίεζή ηνπο. ε επίπεδν πξνζψπσλ ε δηάζεζε θαη ε απνθαζηζηηθφηεηα είλαη θάηη ην ππνθεηκεληθφ. ε επίπεδν φκσο κεραληζκψλ, απηά ηα δχν ζηνηρεία, καδί κε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θαιιηεξγνχληαη, αλαπηχζζνληαη θαη επηβάιινληαη. Γηα ηελ νξζή ιήςε ησλ απνθάζεσλ θαη ηε δηακφξθσζε ησλ κεραληζκψλ, ε ζεσξία ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ πξνζθέξεη κία νιφθιεξε νκάδα ζεσξηψλ, ησλ ζεσξηψλ ιήςεο απνθάζεσλ, 25 νη νπνίεο ηνπιάρηζηνλ κπνξνχλ λα ζπλεηζθέξνπλ ψζηε λα κε γίλνληαη ιάζε. Οη ζεσξίεο πεξί γξαθεηνθξαηίαο επηζεκαίλνπλ θπξίσο ην πξφβιεκα ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ησλ ζπκθεξφλησλ 25 Κνπζθνπβέιεο Ηιίαο, Λήςε απνθάζεσλ, θξίζε, δηαπξαγκάηεπζε, Παπαδήζεο, 1997. ει-7-
ησλ κεραληζκψλ. Σν νξγαληζκηθφ κνληέιν επηζεκαίλεη ηηο αδξάλεηεο ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο θάζε κεραληζκνχ. Οη ςπρνινγηθέο ζεσξίεο πξνζθέξνληαη γηα λα εμεγήζνπλ θαη λα πξνιάβνπλ ιάζε πνπ νθείινληαη ζηελ πξνζσπηθφηεηα ησλ ιεπηψλ ηεο απφθαζεο. Η νκαδνζθέςε γηα λα απνθεπρζνχλ ιάζε πνπ νθείινληαη ζηελ (θαηά ηα άιια πιενλέθηεκα) νκνηνγέλεηα, ηελ ζχκπλνηα, ηελ αίζζεζε ππεξνρήο κηθξψλ νκάδσλ πνπ εμνπζηάδνπλ θαη παίξλνπλ απνθάζεηο. Η ζεσξία παηγλίσλ ζπκβάιιεη ζην λα κνληεινπνηνχληαη θαηαζηάζεηο (εμσηεξηθήο) πνιηηηθήο θαη εμαίξνπλ ην ξφιν ηεο πιεξνθφξεζεο («δίιεκκα ησλ θπιαθηζκέλσλ»), ηνπ ρξφλνπ (ην παίγλην ησλ «αληαξηψλ») θαη ηεο απνθαζηζηηθφηεηαο (ην παίγλην ηεο «θφηαο»). ιεο απηέο νη ζεσξίεο ππάξρνπλ θαη ζπκβάιινπλ ζηελ απφθηεζε ηθαλνηήησλ, δεμηνηήησλ θαη γλψζεσλ θαη ηερλνινγηθψλ κέζσλ γηα ηε δηαρείξηζε θξίζεσλ. Ο ΜαθΝακάξα είρε πεη ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 φηη ζηε δηεζλή ζθελή δελ νκηινχκε πιένλ γηα ζηξαηεγηθή αιιά γηα δηαρείξηζε θξίζεσλ. 26 Ο ζρεδηαζκφο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο κίαο ρψξαο θαη ηδηαίηεξα κίαο ρψξαο ζε κηα επαίζζεηε, κεηαβαιιφκελε θαη ηζηνξηθά πνιηηηθά θαη ζξεζθεπηηθά θνξηηζκέλε πεξηνρή απαηηεί ηδηαίηεξε πξνζνρή, ςπρξαηκία, ζνβαξφηεηα, ζα έιεγα επιάβεηα. Γελ πξέπεη λα επηδηψθεη λα επραξηζηήζεη θάπνην αθξναηήξην, ηνπο παξάγνληεο ελφο θφκκαηνο ή λα ηέξςεη ηα ψηα ησλ ζπκκάρσλ θαη ησλ εηαίξσλ. Ο ζρεδηαζκφο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο δελ πξέπεη λα επηδηψθεη ηελ ςηκπζίσζε ηεο Ιζηνξίαο, λα ιεζκνλεί ηα ζέκαηα πςειήο πνιηηηθήο, λα ζπζηάδεη ην αχξην ζην βσκφ ηνπ βνιέκαηνο ή ηνπ ζπβαξηηηζκνχ θαη λα ιεηηνπξγεί κε έλα εθ πξννηκίνπ πλεχκα θαηεπλαζκνχ. Σέινο, ν ζρεδηαζκφο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο δελ είλαη ηδησηηθή ή πξνζσπηθή ππφζεζε θαλελφο πνιηηηθνχ παξάγνληα. ε κία Γεκνθξαηία είλαη ππφζεζε ηνπ ιανχ, απφ ηνλ νπνίνλ δεηνχληαη δαπάλεο, δεηνχληαη ζπζίεο θαη ζπρλά δνθηκάδνληαη ηα απνζέκαηα ηεο ππεξεθάλεηάο ηνπ. Β. Για μία Ελληνική εξωτεπική πολιτική Με βάζε ηα παξαπάλσ ζηνηρεία ζα επηρεηξεζεί ζηε ζπλέρεηα λα δηαηππσζεί κία πξφηαζε γηα ηελ ειιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή. α. Οη ζηφρνη Σν λα πξνζδηνξηζζνχλ νη ζηφρνη ηεο Διιεληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, κε δεδνκέλε ηε ζχγθιηζε ησλ απφςεσλ ησλ κεγάισλ θνκκαηηθψλ ρψξσλ, κάιινλ δελ είλαη δχζθνιν. Η Διιάδα επηζπκεί εηξήλε, ζηαζεξφηεηα, αζθάιεηα, ζπλεξγαζία, επξσπατθφ πξνζαλαηνιηζκφ θαη αλάπηπμε ησλ γεηηφλσλ ηεο, σξηκφηεηα απφ κέξνπο ηνπο, ηήξεζε ησλ δηεζλψλ ζπλζεθψλ, θαη ησλ θαλφλσλ θαιήο γεηηνλίαο. Δληνχηνηο δελ θαίλεηαη λα έρεη πξνζδηνξηζζεί πην είλαη ην φξακα θαη νη ζπλαθείο ζηφρνη εμσηεξηθήο πνιηηηθήο γηα ηελ Διιάδα ζην ηέινο ηνπ αηψλα θαη, γηαηί φρη, ζηνλ 22 ν αηψλα. 26 ην ίδην, ζει. 114. ει-8-
Ίζσο ν πξνζδηνξηζκφο ησλ επηκέξνπο ζηφρσλ λα είλαη ιίγν πην δχζθνινο. ε θάζε πεξίπησζε νη επηκέξνπο ζηφρνη ζα πξέπεη λα είλαη: Η έληαμε ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Κχπξνπ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ε άξζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο παξάλνκεο ζηξαηησηηθήο εηζβνιήο θαη θαηνρήο απφ ηελ Σνπξθία. Η επίιπζε ηεο δηαθνξάο κε ην γεηηνληθφ θξάηνο ηεο ΠΓΓΜ, ζηε βάζε ηεο απφθαζεο πνπ ειήθζε απφ ην πκβνχιην ησλ Αξρεγψλ ησλ Κνκκάησλ ππφ ηνλ Πξφεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο Κσλζηαληίλν Καξακαλιή. Η αληηκεηψπηζε ηεο επηζεηηθφηεηαο ηεο Σνπξθίαο, ηνπ αλαζεσξεηηθνχ ραξαθηήξα ηήο πνιηηηθήο ηεο θαη ηεο απεηιεηηθά απμαλφκελεο ζηξαηησηηθήο ηεο ηζρχνο, ε επίιπζε ηεο δηαθνξάο ηεο πθαινθξεπίδαο κε ηελ γείηνλα ζηε βάζε ηνπ Γηεζλνχο Γηθαίνπ θαη ηαπηφρξνλα, εη δπλαηφλ, ν επξσπατθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηεο. Η ελίζρπζε ηεο πνιηηηθήο ελνπνίεζεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη ζα δηαζθαιίζεη ζηαζεξφηεηα θαη αθεξαηφηεηα ησλ εμσηεξηθψλ ζπλφξσλ ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο. 27 Η ζηαζεξφηεηα ησλ ζπλφξσλ ηεο πεξηνρήο, ε αλάπηπμε ησλ Βαιθαλίσλ θαη ν επξσπατθφο ηνπο πξνζαλαηνιηζκφο Σέινο κία ηαθηηθή πνπ πξέπεη λα αλαρζεί ζε ζηφρν, ε δεινπνίεζε ησλ δσηηθψλ ζπκθεξφλησλ ηεο ρψξαο θαη ε αλάδεημε ηεο αξρήο ηεο ακνηβαηφηεηαο σο ηνπ θξηηεξίνπ δηαηήξεζεο ή βειηίσζεο ησλ δηαθξαηηθψλ ζρέζεσλ ηεο Διιάδαο κε νπνηνδήπνηε θξάηνο. β. Σν δηεζλέο ζχζηεκα Η Τπεξδχλακε. ην δηεζλέο ζχζηεκα νη ΗΠΑ είλαη ε κνλαδηθή ππεξδχλακε, κε ηθαλφηεηα λα κπνξεί λα αληηκεησπίζεη θαη λα εκπιαθεί ζε δχν δηεζλείο θξίζεηο πεξίπνπ ηαπηφρξνλα. Δμαηηίαο ηεο ππεξνρήο ησλ ΗΠΑ, θαη ρσξίο ε Ρσζία λα παχεη λα είλαη ζηξαηησηηθή ππεξδχλακε, ην δηεζλέο ζχζηεκα ηείλεη λα είλαη κνλνπνιηθφ. Οη πξνηεξαηφηεηεο βεβαίσο ησλ ΗΠΑ κεηαβάιινληαη αλάινγα θαη κε ην θφκκα πνπ αζθεί θπβέξλεζε, φπσο ζπλέβε ζηελ αξρή ηνπ 2001 κε ηελ άλνδν ζηελ εμνπζία ησλ Ρεπνπκπιηθάλσλ. 28 Η ζπκπεξηθνξά ηνπο φκσο κεηαβιήζεθε αθφκε πεξηζζφηεξν κεηά ηελ 11 ε επηεκβξίνπ 2001. 29 Οη ΗΠΑ επηρεηξνχλ λα αληηκεησπίζνπλ ηελ κε ηξνκνθξαηηθά κέζα εθδεινχκελε απέλαληί ηνπο αληηπαιφηεηα, λα επηβάινπλ ηηο ζχκθσλεο κε ηα ζπκθέξνληά ηνπο ιχζεηο ρξεζηκνπνηψληαο ηελ ηζρχ ηνπο θαη, ηαπηφρξνλα, λα απνθαηαζηήζνπλ ην ηξσζέλ απφ ηελ ηξνκνθξαηηθή επίζεζε θχξνο ηνπο. Αθφκε, επηρεηξνχλ έλα λέν άικα ζηελ ηερλνινγία θαη ζηα εμνπιηζηηθά πξνγξάκκαηα κεηψλνληαο ηηο 27 Γηα ην πξφβιεκα δηαζθάιηζεο ησλ εμσηεξηθψλ ζπλφξσλ βι. Κνπζθνπβέιεο Η., Οη απψιεηεο ηνπ Δπξσζηξαηνχ, Απνγεπκαηηλή, 24.7.2002, ζει. 8. 28 Γηα ηηο ηδενινγηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηελ Ακεξηθαληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή βι. Αξβαληηφπνπινο Κ., Η Ακεξηθαληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή κεηά ην ηέινο ηνπ ςπρξνύ πνιέκνπ, Πνηφηεηα, Αζήλα, 2000. 29 Κνπζθνπβέιεο Η., «Η επηζηξνθή ηεο πνιηηηθήο», Φηιειεύζεξε Έκθαζε, Σεχρνο 8-9, Φζηλφπσξν 2001, ζει. 58-82. Βι. θαη Κνπζθνπβέιεο, Η Ναπηεκπνξηθή, 21.9.2002, ζει. 6. ει-9-
πηζαλφηεηεο κεζνπξφζεζκα λα αλαπηπρζεί θαη λα ιεηηνπξγήζεη έλαο αληίπαινο ζε απηέο πφινο. 30 Βαιθάληα. Οη ΗΠΑ ήηαλ παξνχζεο ζηα Βαιθάληα κεηά ηελ έλαξμε δηάιπζεο ηεο Γηνπγθνζιαβίαο, ήηαλ παξνχζεο ζηε Βνζλία θαη θπζηθά ζην Κνζζπθνπέδην. Γχν λέα θξάηε ρσξίο εζληθή βάζε πξνέθπςαλ, ν Μηιφζεβηηο αλεηξάπε, ν UCK εθηξάθεθε θαη θπζηθά ε Ρσζηθή επηξξνή πεξηνξίζζεθε ζην έπαθξν. Η ηζνξξνπία ηεο ηζρχνο γηα ηελ Διιάδα δηαηαξάρζεθε, ε απνηξνπή πνπ πξνθαινχζε ζηνπο ππφινηπνπο πεξηθεξεηαθνχο παίθηεο θαη κφλν ε πηζαλνιφγεζε ελφο άμνλα Βειηγξαδίνπ Αζήλαο εμαζζέλεζε, ελψ ην απαξαίηεην γηα θάζε ρψξα ζηξαηεγηθφ βάζνο ηεο Διιάδαο απσιέζζεθε. 31 Αληίζεηα κε ηηο ΗΠΑ, ε Δπξσπατθή Έλσζε ζηα Βαιθάληα ήηαλ πνιηηηθά θαη ζηξαηησηηθά νπζηαζηηθά απνχζα. Καη ηνχην δηφηη νη πξννπηηθέο πεξαηηέξσ ελνπνίεζεο ηεο ΔΔ έρνπλ θαζπζηεξήζεη. Η πνιηηηθή ελνπνίεζε θαη ε δεκηνπξγία θνηλήο ακπληηθήο πνιηηηθήο θαη ζηε ζπλέρεηα άκπλαο είλαη πξνο ην ζπκθέξνλ ηεο Διιάδαο, αξθεί λα πξνρσξήζεη κε ηελ αξρή ηεο ηζφηεηαο θαη φρη ηεο επηθπξηαξρίαο ησλ εηαίξσλ θαη λα ιεηηνπξγεί κε κηα ινγηθή πξσηαξρηθά επξσπατθή. ηα Βαιθάληα, νξηζκέλα απφ ηα θξάηε κέιε ηεο ΔΔ ιεηηνχξγεζαλ σο ζπλνδνί ηεο εγέηηδαο δχλακεο, ελψ θάπνηα άιια, φπσο ε ρψξα καο, απιά ζπκκεηείραλ ή παξαθνινπζνχζαλ ηηο εμειίμεηο θαη βάθηηδαλ «ξεαιηζκφ» ηελ αδπλακία, ηελ αηνικία ή αθφκε θαη ηελ αληθαλφηεηα. 32 Η Αιβαλία πξνζπαζεί λα δηεπξπλζεί θαη ίζσο αλεπηζήκσο λα νλεηξεχεηαη θαη ηε κεγάιε Αιβαλία. Αληί λα ρξεζηκνπνηήζεη σο γέθπξα θηιίαο θαη ζπλεξγαζίαο ηνπο Βνξεηνεπεηξψηεο θαη ηνπο νηθνλνκηθνχο κεηαλάζηεο ζηε ρψξα καο, θαηαπαηά έλαληη ηεο Διιάδαο δηεζλείο ζπλζήθεο θαη δηεθδηθεί εδάθε ή θαη αλχπαξθηεο πεξηνπζίεο εγθιεκαηηψλ πνιέκνπ, ησλ Σζάκεδσλ. Οη ζιαβηθέο εγεζίεο ηεο ΠΓΓΜ δελ έρνπλ αληηιεθζεί φηη ε αλεμαξηεζία έρεη θφζηνο, φηη ε ζηξαηεγηθή αμία ηεο ρψξαο ηνπο ζηε κεηά Μηιφζεβηηο επνρή έρεη κεησζεί, φηη ε κνλαδηθή ρψξα ζηελ νπνία κπνξνχλ λα ζηεξηρζνχλ είλαη ε Διιάδα θαη φηη ζε θάζε πεξίπησζε ε αληίζηξνθε κέηξεζε έρεη αξρίζεη. 33 Απηά βεβαίσο δπζηπρψο θαίλεηαη πσο δελ ηα έρνπλ αληηιεθζεί αξθεηνί ζηελ Διιάδα, απνπξνζαλαηνιίδνληαο ζπρλά ηελ Διιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή. Η Βνπιγαξία παξνπζηάδεη κηα ζηαζεξφηεξε πνιηηηθή θαηάζηαζε θαη ζέζε έλαληη ηεο Διιάδαο. Παξφια απηά ε πνιηηηθή θαηάζηαζε θαη νη δπλάκεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο νδεγνχλ ηηο θπβεξλήζεηο ηεο λα δηαηεξνχλ ίζεο απνζηάζεηο έλαληη Αζήλαο θαη Άγθπξαο, ζέηνληαο ζε θίλδπλν, καθξνπξφζεζκα, ηα ζπκθέξνληα αζθαιείαο ηεο ηδίαο. 30 The National Security of the United States of America, The White House, Washington D.C., September 2002. 31 Γηα ηηο ζηξαηεγηθέο απψιεηεο ηεο Διιάδαο κεηά ηηο αλαθαηαηάμεηο ζηα Βαιθάληα, βι. «Κνζζπθνπέδην: ν πφιεκνο ηεο λέαο ηάμεο», Φηιειεύζεξε Έκθαζε, Σεχρνο 4, ζει. 70-81. 32 Βι. ην ίδην. 33 Βι. Σζαδήξαο, Κνπζθνπβέιεο, Μαξγαξίηεο, «Making political decisions using Fuzzy Cognitive Maps: the FYROM crisis, Proceedings of the 8th Panhellenic Conference on Informatics (EPY 2001), Nicosia, Cyprus, November 2001, pp. 501-510. Βι. επίζεο ΠΓΓΜ: Η θξίζε θαη ε ειιεληθή πνιηηηθή», Διιεληθόο Βνξξάο, 30.6.2001, ζει. 13. ει-10-
Ο βαιθαληθφο πεξίγπξνο δελ είλαη ηδηαηηέξσο εχθνινο γηα ηελ Διιάδα. Η πνιηηεηαθή ζηαζεξφηεηα πθίζηαηαη θαηά θαηξνχο θξαδαζκνχο, ν εθδεκνθξαηηζκφο θαζπζηεξεί, νη θαηαζηξνθέο απφ ηνπο πνιέκνπο δελ έρνπλ απνθαηαζηαζεί, ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα ηεξάζηηα θαη ε εμσηεξηθή βνήζεηα πεξηνξηζκέλε. ια απηά επηηξέπνπλ ηελ αλάπηπμε εζληθηζηηθψλ νκάδσλ ή θνκκάησλ πνπ ζπρλά πηνζεηνχλ αιπηξσηηθέο ζέζεηο θαη έλαληη ηεο Διιάδαο. 34 Η Σνπξθία. Μέρξη ηα ηέιε ηνπ 1995 ε Διιάδα αληηκεηψπηδε σο πξνβιήκαηα εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ζπλαθή κε ηελ Σνπξθία ηελ παξάλνκε ζηξαηησηηθή θαηνρή ηνπ βνξείνπ ηκήκαηνο ηεο Κχπξνπ, ηε δηαθνξά νξηνζέηεζεο ηεο πθαινθξεπίδαο ηνπ Αηγαίνπ, ηελ ακθηζβήηεζε ηεο 10 λαπηηθψλ κηιίσλ έθηαζεο ηνπ εζληθνχ ελαεξίνπ ρψξνπ θαη ηνπ ππφ ειιεληθφ έιεγρν FIR θαη, ζηα ηέιε ηνπ 1994, ην casus belli ζε πεξίπησζε επέθηαζεο ησλ Διιεληθψλ ρσξηθψλ πδάησλ ζε 12 λαπηηθά κίιηα. κσο, απφ ην 1996 θαη κεηά ε Σνπξθία μεδηπιψλεη ην κεγάιν αλαζεσξεηηθφ θαη επηζεηηθφ ηεο ζρέδην. ε έμη κφιηο ρξφληα θαη κάιηζηα ζηα ρξφληα ηεο πεξίθεκεο Διιελνηνπξθηθήο θηιίαο, πξνζηέζεθε κία ρηνλνζηηβάδα ακθηζβεηήζεσλ θαη δηεθδηθήζεσλ απφ ηνπο γείηνλεο, πνπ ζπληζηνχλ πιήγκα ζην θχξνο θάζε θξάηνπο. Πξψην γεγνλφο ε θξίζε ησλ Τκίσλ (31.1.1996), κεηά ηελ νπνία θαίλεηαη πσο νη βξαρνλεζίδεο έρνπλ πεξηέιζεη ζε κία θαηάζηαζε νπδεηεξφηεηαο. Γεχηεξν γεγνλφο, ε ακθηζβήηεζε ηεο ειιεληθφηεηαο ηεο Γαχδνπ θαη άιισλ βξαρνλεζίδσλ πεξί ηελ Κξήηε, θαηά ην ζρεδηαζκφ λαηντθήο άζθεζεο ζηε Νάπνιε (30.05.1996). Σξίην γεγνλφο, ε ππφζεζε ησλ ππξαχισλ S-300 (5.1.1997-29.12.1998), νη νπνίνη αθνχ απνθηήζεθαλ απφ ηελ Κππξηαθή Γεκνθξαηία, θαηέιεμαλ, ρσξίο θαλέλα αληάιιαγκα, λα ηνπνζεηεζνχλ ζηελ Κχπξν. Αθνινχζεζε, ηέηαξην, ζηηο 8.7.1997 ην «Κνηλφ Αλαθνηλσζέλ ηεο Μαδξίηεο», ζχκθσλα κε ην νπνίν ε Διιάδα αλαγλσξίδεη ην «ζεβαζκό ζηα λόκηκα, δσηηθά ζπκθέξνληα θαη ελδηαθέξνληα ηεο θάζε ρώξαο ζην Αηγαίν». Πέκπην γεγνλφο, ε ππφζεζε Οηζαιάλ κε ηε γλσζηή θαηάιεμε (2-16.2.1999). Σέινο, έλα γηα ρξφληα θαζεκεξηλφ γεγνλφο, ν «ςπρξφο» ελαέξηνο πφιεκνο ζην Αηγαίν: κάιηζηα, θαηά ην πξψην ηξίκελν ηνπ 2002, νη παξαβηάζεηο ηνπ εζληθνχ ελαεξίνπ ρψξνπ απφ Σνπξθηθά νπιηζκέλα καρεηηθά απμήζεθαλ θαηά 426% (759 έλαληη 178) θαη νη παξαβάζεηο ηνπ FIR απμήζεθαλ θαηά 555% ζε ζρέζε κε ην αληίζηνηρν ηξίκελν ηνπ 2001 (710 έλαληη 128). Δπηπιένλ, γηγάληηεο είλαη νη πξνζπάζεηεο ηεο Σνπξθίαο γηα αχμεζε ηνπ ζηξαηεγηθνχ ηεο νπινζηαζίνπ, ελ κέζσ κάιηζηα αλππέξβιεησλ νηθνλνκηθψλ πξνβιεκάησλ. Απφ ηνλ Ινχλην ηνπ 1998 ν πεξηνδηθφο ηχπνο ηεο Σνπξθίαο αλαθέξεηαη ζην ππξεληθφ πξφγξακκα πνπ εληζρχεηαη απφ ην Παθηζηάλ (θαηά παξάβαζε δηεζλψλ ζπλζεθψλ). ήκεξα εθηηκάηαη φηη ε Σνπξθία έρεη ηε γλψζε θαη ηελ ππνδνκή γηα λα παξάγεη εκπινπηηζκέλν νπξάλην U-235 πνπ είλαη ην πξναπαηηνχκελν γηα ηελ θαηαζθεπή ππξεληθψλ φπισλ. Αθφκε, ην πξφγξακκα απφθηεζεο βαιιηζηηθψλ ππξαχισλ επνδψλεηαη, θαζψο ην Γεθέκβξην 2001 ε Σνπξθία πξνρσξά ζηελ πξψηε επηηπρεκέλε δνθηκή 34 Γηα ηελ θαηάζηαζε ζηα Βαιθάληα βι. Κνπζθνπβέιεο Η., Southeast Europe: The quest for democracy and the need for more Europe, ζην Arvanitopoulos C. & Botsiou K., editors, Democracy, Security & Economic Development in Southeast Europe, Sideris, Athens, 2002, pp. 33-40. Βι. επίζεο ηνπ ηδίνπ, Δδψ είλαη Βαιθάληα, Φηιειεύζεξε Έκθαζε, Σεχρνο 10, Υεηκψλαο 2001-2, ζει. 188-201. ει-11-
βαιιηζηηθνχ ππξαχινπ. Οη ζπλέπεηεο γηα ηελ Διιάδα, ηδηαίηεξα ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ππξεληθά, ζα είλαη πνιχ αξλεηηθέο. 35 Σέινο, ε Σνπξθία επηρεηξεί θαη απηή λα παίμεη ξφιν ζηα Βαιθάληα. Γηα ηελ Διιάδα ελδηαθέξνλ έρνπλ θπξίσο ε εθπαίδεπζε θαη ν εμνπιηζκφο ζηξαηεπκάησλ ησλ θνπίσλ απφ ηελ Σνπξθία θαη ε παξαρψξεζε απφ ηελ Αιβαλία λαπηηθήο βάζεο ζηε λήζν άζζσλα, έμσ απφ ην ιηκάλη ηνπ Απιψλα. Σνχην ζπλεπάγεηαη δηεχξπλζε ησλ πεξηνρψλ επαγξχπλεζεο, θαζψο γηα πξψηε θνξά κεηά ηνλ 17 ν αηψλα, ην Σνπξθηθφ λαπηηθφ κπνξεί λα βξίζθεηαη ζηα δπηηθά ηνπ θνξκνχ ηεο Διιάδαο. γ. Ιζρχο Η Διιάδα δηαζέηεη κηα ζεηξά ζπληειεζηψλ ηζρχνο νη νπνίνη πξέπεη λα δηαηεξεζνχλ θαη λα εληζρπζνχλ: Θεζκηθνί θαη πνιηηηθνί ζπληειεζηέο ηζρχνο ή ζεζκηθή δηπισκαηία. Πξφθεηηαη γηα έλα κεγάιν πιενλέθηεκα πνπ δηαζέηεη ε ρψξα καο κε ηε ζπκκεηνρή ηεο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ζε φινπο ηνπο δηεζλείο νξγαληζκνχο. Σν πιενλέθηεκα απηφ πξέπεη λα δηαηεξεζεί, 36 λα αλαπηπρζεί θαη ε πηζαλή αξλεηηθή ρξήζε ηνπ λα θαζίζηαηαη θαηά πεξίπησζε ζαθήο πξνο ηνπο ηξίηνπο, φπσο ι.ρ., ζε πεξίπησζε κε έληαμεο ηεο Κχπξνπ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. ηνπο πνιηηηθνχο ζπληειεζηέο ηζρχνο εληάζζεηαη θαη ν απφδεκνο Διιεληζκφο. Ο ζπληειεζηήο απηφο έρεη επαλεηιεκκέλα θαλεί ρξήζηκνο γηα ηε κεηξφπνιε, ηδηαίηεξα ζηελ πεξίπησζε ηνπ Κππξηαθνχ θαη ηνπ Μαθεδνληθνχ. κσο ν απφδεκνο Διιεληζκφο, παξά ηηο πξνζπάζεηεο νξγάλσζήο ηνπ κέζσ ηνπ πκβνπιίνπ Απφδεκνπ Διιεληζκνχ, ρξεηάδεηαη αθφκε θαιχηεξε νξγάλσζε θαη ζπληνληζκφ, ελψ ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ κέηξα ψζηε νη απφγνλνη ησλ απνδήκσλ κεηαλαζηψλ λα ζπλερίζνπλ λα δηαηεξνχλ ηνπο δεζκνχο ηνπο κε ηε κεηξφπνιε. 37 Οηθνλνκηθνί ζπληειεζηέο ηζρχνο ή νηθνλνκηθή δηπισκαηία. 38 Γηα λα ππάξμεη νηθνλνκηθή δηπισκαηία απαηηνχληαη επελδχζεηο αιιά θαη νηθνλνκηθή ηζρχο απφ ηε ρψξα καο. Η ηειεπηαία θαίλεηαη λα κεηψλεηαη ζε ζρέζε κε ηνπο γείηνλέο καο, θαζψο δελ ππάξρεη πνιηηηθή αλάπηπμεο νχηε ηεο νηθνλνκίαο νχηε ηνπ πιεζπζκνχ. Γηα λα ππάξμεη νηθνλνκηθή δηπισκαηία πξέπεη, π.ρ., εθηφο ηεο άκεζεο επίζεκεο νηθνλνκηθήο βνήζεηαο, λα θαηαγξαθεί ε βνήζεηα ζε ρξήκα θαη είδνο πνπ απνξξέεη απφ ηελ Διιάδα ζηηο γεηηνληθέο ρψξεο. Γηα λα ππάξμεη νηθνλνκηθή δηπισκαηία πξέπεη λα ππνβνεζεζνχλ νη επηρεηξεκαηίεο, αιιά θαη λα δεκηνπξγεζνχλ νη ππνδνκέο, 35 Κνπζθνπβέιεο Η., Ππξαπιηθή απεηιή εμ αλαηνιψλ, Απνγεπκαηηλή, 22.7.2002, ζει. 15. 36 Γηα ηελ αλάγθε δηαηήξεζεο απηνχ ηνπ πιενλεθηήκαηνο βι. Γ. Βαιελάθεο, «Φεπδαίζζεζε ε ηζρπξή Διιάδα», Κπξηαθάηηθε Διεπζεξνηππία, 1.11.1998, ζει. 81. 37 Γηα ηνλ απφδεκν Διιεληζκφ, βι. Παπαζσηεξίνπ Υ., Γηαζπνξά θαη εζληθή ζηξαηεγηθή, Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα, 2000. 38 Γηα ηνπο ζεζκηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ζπληειεζηέο ηζρχνο θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ζηξαηησηηθνχο, βι. Keohane R. & Nye J., Power and interdependence, Little & Brown, Boston, 1975. ει-12-
εηδηθά ζηε Βφξεην Διιάδα, φπνπ αλακέλεηαη εδψ θαη κία δεθαεηία ε θαηαζθεπή αεξνδξνκίσλ, ε νινθιήξσζε ηεο Δγλαηίαο νδνχ θαη ησλ θαζέησλ αμφλσλ, ε αλάπηπμε ησλ παξακεζφξησλ πεξηνρψλ. Σέινο, γηα λα ππάξμεη νηθνλνκηθή δηπισκαηία, ζα πξέπεη λα ππάξμεη θαη κία επξσπατθνχ ραξαθηήξα πνιηηηθή κεηαλάζηεπζεο. Πνιηηηζκηθνί ζπληειεζηέο ηζρχνο ή δηπισκαηία ηεο εηθφλαο. ε απηφ ην ζεκείν ε Διιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή παξνπζηάδεη πζηέξεζε θαζψο δελ ππάξρεη νχηε ζηξαηεγηθή νχηε θπζηθά θαη ηα κέζα πξνβνιήο. Γελ έρεη ζρεδηαζζεί ην πσο, γηα παξάδεηγκα, ζα κπνξνχζε ε Οιπκπηάδα λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα πξνβιεζεί ε ρψξα ή λα αηζζαλζνχλ νη γείηνλεο φηη θάηη πνιχ ζεκαληηθφ ζπκβαίλεη ζηελ Διιάδα (θαη φρη κφλν ζηελ Αζήλα). Γελ έρεη ζρεδηαζζεί ην πσο ηα Παλεπηζηήκηά καο ζα αλνίμνπλ ηηο πφξηεο ηνπο ζε θνηηεηέο απφ ηηο γεηηνληθέο ρψξεο (θάηη πνπ έρνπλ θάλεη ήδε ηα ηδησηηθά μέλα ζρνιεία) νχηε ην πψο ζα εγθαηαζηαζνχλ κε παξαξηήκαηα ζε απηέο. Σέινο, δελ έρεη πινπνηεζεί ε πνιηηηθή γηα ζχγρξνλεο δνξπθνξηθέο ηειεπηθνηλσλίεο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ζπκβάινπλ ζηελ πξνβνιή ηεο ρψξαο ζην εμσηεξηθφ. Η ζχγθξηζε είλαη απιή θαζψο ε Σνπξθία εμήγγεηιε ηελ πνιηηηθήο ηεο ην 1989 θαη ε Διιάδα ην 1993. Έθηνηε ε Σνπξθία πξνρσξά ζηελ απφθηεζε ηνπ ηέηαξηνπ ηειεπηθνηλσληαθνχ δνξπθφξνπ θαη ε Διιάδα δελ έρεη εθηνμεχζεη νχηε θαλ ηνλ πξψην δηθφ ηεο αλ ηειηθά ην πεηχρεη, ζα νθείιεηαη ζηε ζπλεξγαζία ηεο κε ηελ Κππξηαθή Γεκνθξαηία. ηξαηησηηθνί ζπληειεζηέο ηζρχνο ή ζηξαηησηηθή δηπισκαηία Η ζεκαληηθφηεξε θαηεγνξία ζπληειεζηψλ ηζρχνο θαίλεηαη πσο έρεη παξακειεζεί. Οη δαπάλεο γηα ηελ άκπλα έρνπλ κεησζεί θαζ φιε ηε δεθαεηία ηνπ 1990, ηε ζηηγκή κάιηζηα πνπ ε Σνπξθία δηαηεξεί πςειά ή θαη απμάλεη ηηο δαπάλεο ηεο γηα ηελ άκπλα, εληζρχεη ηελ ακπληηθή ηεο βηνκεραλία θαη ηαπηφρξνλα επηδηψθεη λα απνθηήζεη ζηξαηεγηθά φπια. Ο κέζνο φξνο ησλ ακπληηθψλ δαπαλψλ επί ηνπ ΑΔΠ ηεο Διιάδαο ζηελ πεξίνδν 1990-1999 είλαη ηνπ 4,54%, θαηά κία θαη πιένλ κνλάδα ιηγφηεξν ηεο πεξηφδνπ 1970-1979 πνπ ήηαλ 5,6% θαη ζρεδφλ θαηά δχν κνλάδεο ιηγφηεξν ζε ζχγθξηζε κε ην κέζν φξν ησλ δαπαλψλ ζηελ πεξίνδν 1980-1989, πνπ ήηαλ 6,3%. 39 ηνπο ζπληειεζηέο ζηξαηησηηθήο ηζρχνο εληάζζεηαη θαη ε αλάπηπμε κίαο ακπληηθήο βηνκεραλίαο. Ο ελ ιφγσ βηνκεραληθφο θιάδνο κπνξεί λα ζπκβάιεη πνιιαπιψο ζηε ζσξάθηζε ηεο ρψξαο αθελφο εληζρχνληαο ηηο έλνπιεο δπλάκεηο, αθεηέξνπ ζπκβάιινληαο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ζηε κείσζε ηεο αλεξγίαο θαη ζηελ ηερλνινγηθή πξφνδν. ηνπο ίδηνπο ζπληειεζηέο εληάζζεηαη πιένλ θαη ε απφθηεζε πξνεγκέλεο ηερλνγλσζίαο αιιά θαη ζπζηεκάησλ πιεξνθνξηθήο, θαζψο ν άγλσζηνο πφιεκνο θαη ε δηπισκαηία ησλ ζπζηεκάησλ πιεξνθνξηθήο έρνπλ ήδε αξρίζεη. 40 ηνπο ζπληειεζηέο πνπ ζπλαξηψληαη κε ηε ζηξαηησηηθή ηζρχ εληάζζεηαη θαη κηα πνιηηηθή γελλήζεσλ. Αλ ππάξρεη έλα ζπκπέξαζκα απφ ηα γεγνλφηα ζηελ Βαιθαληθή, θαη απφ ηελ πεξηνρή καο γεληθφηεξα, ηνχην είλαη φηη ε δχλακε ησλ 39 Βι. Ακπληηθή Βίβινο, Σφκνο 6 νο, 2002-2003, έθδνζε ηνπ πεξηνδηθνχ Σηξαηεγηθή, ζει. 36. 40 Γηα ηνλ «πιεξνθνξηαθφ» πφιεκν, βι. Σηξαηεγηθή, Γεθέκβξηνο 1999, ζει. 112. ει-13-
καδψλ βξίζθεηαη μαλά ζην πξνζθήλην. Σν Κνζζπθνπέδην ράζεθε εμαηηίαο ησλ γελλήζεσλ. Σα θφπηα θηλδπλεχνπλ εμαηηίαο ησλ γελλήζεσλ. Η Σνπξθία ηέινο θαζίζηαηαη δπζαλάινγα κεγάιε ιφγσ ηνπ πιεζπζκηαθνχ θαη ηνπ γεσπνιηηηθνχ δπλακηζκνχ ηεο. 41 πλεπψο, κηα πνιηηηθή γελλήζεσλ, φπσο γηα παξάδεηγκα, απηή ηνπ ζηξαηεγνχ Νηε Γθνι ζηελ κεηαπνιεκηθή Γαιιία, ζα είλαη πην απνηειεζκαηηθή θαη πην νηθνλνκηθή απφ ηελ πνιηηηθή ακθηβφισλ ειιελνπνηήζεσλ. ηνπο ζηξαηησηηθνχο ζπληειεζηέο εληάζζεηαη ηέινο θαη ε παξαγσγή ζηξαηεγηθήο ζθέςεο ζηελ νπνία παξαηεξείηαη ζνβαξή έιιεηςε. Ίζσο ιφγσ απηήο λα παξαηεξνχληαη αδπλακίεο θαη λα ζεκεηψλνληαη ζνβαξέο αληηθάζεηο ηφζν ζηελ αλαδηάξζξσζε ησλ Δλφπισλ Γπλάκεσλ φζν θαη ζηε δηαηχπσζε ηνπ ζηξαηεγηθνχ δφγκαηνο ηεο ρψξαο ζην παξειζφλ αιιά θαη ζηα πιαίζηα θαη ηεο ηξέρνπζαο «Ακπληηθήο ηξαηεγηθήο Αλαζεψξεζεο». 42 δ. Ιδενινγία Αλ γηα ηελ εζσηεξηθή πνιηηηθή ηζρχεη ην φηη δελ πξφθεηηαη γηα έλαλ «φκνξθν θφζκν, εζηθφ θη αγγειηθά πιαζκέλν», γηα ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηνχην ηζρχεη πνιιαπιψο. Δληνχηνηο, ε ειιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή ηδηαίηεξα ζηε δεθαεηία ηνπ 1990 - θαίλεηαη λα ζρεδηάδεηαη πάλσ ζε κία εηδπιιηαθή εηθφλα ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο θαη λα εκθαλίδεη αθξαία ξαζηνλαιηζηηθά ζηνηρεία. Η «ηδενινγία» απηή ζα πξέπεη ηνπιάρηζηνλ λα ηξνπνπνηεζεί θαη λα εκπινπηηζζεί κε ξεαιηζηηθά ζηνηρεία ψζηε λα βξίζθεηαη πην θνληά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο. Ο ξαζηνλαιηζκφο απηφο νθείιεηαη σο έλα βαζκφ ζηελ θαηά θχξην ιφγν λνκηθή παηδεία πνπ επί δεθαεηίεο απνθηνχζαλ νη δηπισκάηεο θαη νη ελαζρνινχκελνη κε ηηο δηεζλείο ζρέζεηο πνιηηηθνί ή εκπεηξνγλψκνλεο, κε απνηέιεζκα λα πξνηάζζεηαη πάληα θαη λα ζρεδηάδεηαη ε εμσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ θξάηνπο πάλσ ζην Γηεζλέο Γίθαην. Σνχην δελ ζεκαίλεη φηη ε πξφηαμε ηνπ Γηεζλνχο Γηθαίνπ ήηαλ απαξαηηήησο πάληα ιαλζαζκέλε θαη κάιηζηα έλαληη θξαηψλ ίζεο ηζρχνο ή πνπ ιεηηνπξγνχζαλ θαη απηά κε ηηο ίδηεο αξρέο. Δίλαη άιιν φκσο λα πξνηάζζεηαη ην Γηεζλέο Γίθαην σο έλα ρξήζηκν εξγαιείν ηεο πνιηηηθήο θαη άιιν λα ηαπηίδεηαη κία νιφθιεξε πνιηηηθή κε απηφ. Οη αληηδξάζεηο ζε θαηά θαηξνχο επηινγέο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο πην θνληά ζηε ζρνιή ηνπ ξεαιηζκνχ εθθξάζζεθαλ ζπρλά κε ηε δηαηχπσζε ηεο άπνςεο φηη ε ζπγθεθξηκέλε, ξαζηνλαιηζηηθήο έκπλεπζεο, εμσηεξηθή πνιηηηθή είλαη ε κνλαδηθή πνπ εγγπάηαη ηελ εηξήλε, ελψ νπνηαδήπνηε άιιε νδεγεί ζε πφιεκν. Δίλαη κάιηζηα απηή ε ζπγθεθξηκέλε άπνςε πνπ θαηά έλαλ πεξίεξγν ηξφπν έρεη βαθηηζζεί ζηελ Διιάδα σο «ξεαιηζκφο». 43 πσο φκσο είλαη γλσζηφ 41 Βι. Κνλδχιεο Π., Θεσξία πνιέκνπ, Θεκέιην, Αζήλα, 1998. 42 Βι. ΤΠΔΘΑ, Ακπληηθή Σηξαηεγηθή Αλαζεώξεζε, επηέκβξηνο 2001. Γηα ζρφιηα ζηελ αλαζεψξεζε, βι. Σηξαηεγηθή, Αχγνπζηνο 2002, ζει.120. Γηα ζρφιηα ζηελ αλαδηάξζξσζε, βι. Σηξαηεγηθή, Ινχιηνο 2002, ζει. 93. 43 Γηα λα απνθεπρζεί ε επηζθίαζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πξνβιήκαηνο απφ ηπρφλ αληηπαξαζέζεηο πνπ κπνξεί λα πξνζσπνπνηεζνχλ, ζηελ παξνχζα θαη νξηζκέλεο απφ ηηο επφκελεο παξαγξάθνπο δελ γίλνληαη παξαπνκπέο ζε θείκελα ελφο ππνηηζέκελνπ ζηελ Διιάδα «ξεαιηζκνχ», ηα νπνία, θπζηθά, παξαπέκπνπλ εκκέζσο ζε πξφζσπα. ει-14-
ζηνπο κειεηεηέο ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ, αλάκεζα ζηελ ρσξίο εγγπήζεηο ή κε νηνπζδήπνηε φξνπο εηξήλε θαη ηνλ πφιεκν ππάξρεη θαη κία άιιε επηινγή πνπ δηαζθαιίδεη ηελ εηξήλε θαη απνηξέπεη ηνλ πφιεκν. Πξφθεηηαη γηα ηελ πνιηηηθή ηεο εμηζνξξφπεζεο: «πξνο ηε γαξ ηνπο αζηπγείηνλαο παζη, ην αληίπαινλ θαί ειεχζεξνλ θαζίζηαηαη», 44 δειαδή ηελ ειεπζεξία έλαληη ησλ γεηηφλσλ εγγπάηαη ε αληηπαιφηεηα. Ο εγθισβηζκφο ζε κία ξαζηνλαιηζηηθή εμσηεξηθή πνιηηηθή νθείιεηαη ελ κέξεη θαη ζηε κε ελαζρφιεζε κε ηε ζεσξία ησλ Γηεζλψλ ρέζεσλ θαη ηεο ζηξαηεγηθήο. Έηζη ζπρλά εμάγεηαη ην ζπκπέξαζκα άπνςε (πνπ θαη απηή πεξηέξγσο έρεη βαθηηζζεί «ξεαιηζκφο») φηη θξάηε κηθξά φπσο ε Διιάδα δελ έρνπλ άιιε επηινγή απφ ην λα ππνκέλνπλ θαη λα απνδέρνληαη ηηο επηινγέο ησλ ηζρπξψλ ή, πην ιατθά, ηε «κνίξα» ηνπο. Η άπνςε απηή αγλνεί φηη αθφκε θαη νη κηθξέο δπλάκεηο έρνπλ πεξηζψξηα επηινγψλ θαη ζηξαηεγηθψλ θηλήζεσλ ζηα πιαίζηα ελφο άλαξρνπ θαη αληαγσληζηηθνχ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο, αθνχ ζηε δηεζλή ζθελή φινη κάρνληαη γηα ζρεηηθά θαη φρη γηα απφιπηα πιενλεθηήκαηα έλαληη ησλ αληηπάισλ. 45 Σνχην βεβαίσο δελ ζεκαίλεη φηη είλαη νξζφ κία κηθξή (ή αθφκε θαη κία κεγάιε δχλακε) λα ζέηεη ππφ ακθηζβήηεζε ή επαλεμέηαζε ηηο κεγάιεο ζηξαηεγηθέο επηινγέο ηεο ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ή λα αγλνεί ηελ δνκή ηνπ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο. Μία κηθξή δχλακε δελ είλαη ζθφπηκν λα ιεηηνπξγεί ζην πεξηζψξην, σο εμσζπζηεκηθφο παξάγσλ. Σνχην έρεη ζπκβεί ζηελ Διιάδα θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ζπλερίδεη λα απαζρνιεί ηε ζθέςε νξηζκέλσλ ελ είδεη ππαξμηαθνχ δεηήκαηνο. κσο ην ππαξμηαθνχ ραξαθηήξα θαη απξνζδηφξηζηεο δηαηχπσζεο δίιεκκα «Γχζε ή... θάπνπ αιινχ...», πνπ πεξηνδηθψο θαίλεηαη λα αλαθχεηαη, έρεη απαληεζεί απφ ηηο επηινγέο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηεο Διιάδαο (έληαμε ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε), θαη ηελ Ιζηνξία (έληαμε ζην δπηηθφ ζηξαηφπεδν κεηά ην 1945 θαη δηάιπζε ηνπ Αλαηνιηθνχ κπινθ). Αληίζεηα, δελ είλαη επίζεο νξζφ κία κηθξή δχλακε λα ζεσξεί φηη ε δηαξθήο ηαχηηζε κε ηηο ηζρπξφηεξεο δπλάκεηο, αθφκε θαη ζηηο επηκέξνπο επηινγέο, ηήο πξνζδίδεη πιενλεθηήκαηα. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη απηφ ηνπ Ιζξαήι ή αθφκε θαη ηεο Σνπξθίαο: νη εγεζίεο ησλ δχν ρσξψλ δελ βξίζθνληαη ζε θαηάζηαζε δηαξθνχο επαλεμέηαζεο ησλ ζηξαηεγηθψλ επηινγψλ ησλ ρσξψλ ηνπο, δελ ακθηζβεηνχλ ηηο βαζηθέο επηινγέο ηεο ζπκκάρνπ ππεξδχλακεο, εληνχηνηο δηαθνξνπνηνχληαη ζε επηκέξνπο ζέκαηα πνπ άπηνληαη άκεζα ησλ παγίσλ εζληθψλ ηνπο ζπκθεξφλησλ. πλαθέο είλαη θαη ην παξάδεηγκα ηεο Γεξκαλίαο, φηαλ ζηελ πεξίνδν 1945-1989 ήηαλ κία κεζαία δχλακε θαη, ηαπηηδφκελε ζε κεγάιν βαζκφ κε ηελ ππεξδχλακε, ρξεζηκνπνίεζε ζην έπαθξν ηνπο ζπληειεζηέο ηζρχνο ησλ ΗΠΑ πξνο ίδηνλ φθεινο. 46 44 Θνπθπδίδνπ, Πεινπνλλεζηαθόο πόιεκνο, Γ 92.1.1. 45 Γηα ηηο κηθξέο δπλάκεηο βι., Inbar E. & Sheffer G., editors, The national security of small states in a changing world, Frank Cass, London, 1997. Γηα ην ζρεηηθφ πιενλέθηεκα βι. Πιαηηάο Αζαλάζηνο, Γηεζλείο Σρέζεηο θαη Σηξαηεγηθή ζηνλ Θνπθπδίδε, Δζηία, Αζήλα, 1999. 46 Βι. Joffe Josef, The foreign policy of the Federal Republic of Germany, ζην Macridis Roy C., Foreign policy in world politics, 7 th edition, Prentice Hall, Englewood Cliffs, 1989, pp. 72-124. Βι. θαη Ήθαηζηνο Παλαγηψηεο, Γηπισκαηία θαη Σηξαηεγηθή ησλ Μεγάισλ Δπξσπατθώλ Γπλάκεσλ, Πνηφηεηα, Αζήλα, 1998. ει-15-
ε. ρεδηαζκφο ρεδηαζκφο ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ζεκαίλεη αθελφο εθπφλεζε ζηξαηεγηθψλ (πνιηηηθψλ), αθεηέξνπ έιεγρν χπαξμεο θαη εθαξκνγήο ησλ ζηξαηεγηθψλ. εκαίλεη αθφκε ην ζπληνληζκφ ρξήζεο ησλ ππαξρφλησλ ζπληειεζηψλ ηζρχνο, ηελ αλάπηπμε ησλ ειιεηπφλησλ ζπληειεζηψλ θαη ηε ζπλέξγηα ησλ εκπιεθνκέλσλ θνξέσλ. Τπφ ηελ παξαπάλσ έλλνηα ηνπ ζρεδηαζκνχ, ε Διιεληθή εμσηεξηθή θαίλεηαη λα ππνιείπεηαη. Οη δηάθνξεο ζηξαηεγηθέο πξέπεη θπζηθά λα ζηεξίδνληαη ζε νξηζκέλεο ππνζέζεηο εξγαζίαο. ηελ Διιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή ππάξρνπλ, κεηαμχ άιισλ, γηα παξάδεηγκα, δχν ηέηνηεο ππνζέζεηο εξγαζίαο: ν πάγηνο δπηηθφο ή Δπξσπατθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηεο Σνπξθίαο θαη ε ρξεζηκφηεηα ησλ θνπίσλ σο θξάηνπο «αλαρψκαηνο». κσο επεηδή νη ππνζέζεηο εξγαζίαο φζν θνληά θαη λα είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είηε δελ παχνπλ λα είλαη ππνζέζεηο εξγαζίαο, είηε ε πξαγκαηηθφηεηα κπνξεί άξδελ λα κεηαβιεζεί, θαη επεηδή κία εμσηεξηθή πνιηηηθή θαηά ην ζρεδηαζκφ ηεο πξέπεη λα πξνεηνηκάδεηαη γηα ην ρεηξφηεξν ελδερφκελν, γη απηφ ν ζρεδηαζκφο ζα πξέπεη πάληα λα ιακβάλεη ππφςε ηα ελδερφκελα αιιαγήο ησλ ζπλζεθψλ. Η αιιαγή ησλ ζπλζεθψλ βεβαίσο κπνξεί λα ρξεηάδεηαη ρξφλν ή κπνξεί λα πξνθιεζεί θαη απφ κία θαιά ζρεδηαζκέλε εμσηεξηθή πνιηηηθή ζε βάζνο ρξφλνπ. ε θάζε πεξίπησζε δειαδή ε Διιεληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή πξέπεη λα ζρεδηαζζεί ζε βάζνο ρξφλνπ θαη, ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε, ζα έρεη θαη αλάγθε ρξφλνπ. Σνχην, ζα πξέπεη λα ζπλεηδεηνπνηεζεί ζε κία ρψξα πνπ απφ παξάδνζε γλσξίδεη ηνλ ρξφλν, αιιά νη πνιίηεο ηεο έρνπλ ράζεη ηελ αίζζεζή ηνπ. Θα πξέπεη ε ράξαμε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο λα είλαη κεζνπξφζεζκε θαη καθξνπξφζεζκε (καθξφπλνε) ζε ζπλάξηεζε κε ηνπο ζηφρνπο ηεο ρψξαο γηα ηα επφκελα εθαηφ ρξφληα ή θαη ηνλ επφκελν αηψλα. Η Διιάδα είλαη απνδεδεηγκέλν πσο πάζρεη γεληθά ζε επίπεδν απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ θξαηηθψλ κεραληζκψλ. Αθφκε πεξηζζφηεξν ζε κεραληζκνχο ηθαλνχο γηα ηελ αληηκεηψπηζε θξίζεσλ, φπσο δεινπνίεζε ε θξίζε ησλ Τκίσλ ή απνθαιχπηνπλ ηα πεξηνδηθψο ζπκβαίλνληα ζε πεξηπηψζεηο θπζηθψλ θαηαζηξνθψλ ζην εζσηεξηθφ. Γελ είλαη δπλαηφλ λα ππάξμεη ζχγρξνλε εμσηεξηθή πνιηηηθή ρσξίο ηθαλνχο κεραληζκνχο, ρσξίο ηηο απαξαίηεηεο δαπάλεο γηα ην Τπνπξγείν Δμσηεξηθψλ θαη ην Τπνπξγείν Άκπλαο. Γελ είλαη δπλαηφλ ηέινο λα δηαηππψλεηαη ε άπνςε φηη ιφγσ έιιεηςεο ηθαλψλ κεραληζκψλ ε Διιεληθή δηπισκαηία είλαη αδχλαην λα δηαρεηξηζζεί ηαπηφρξνλα φια ηα κείδνλα ζέκαηα ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο. Αληί επηιφγνπ Σν παξφλ θείκελν δελ πξνζθέξεηαη γηα ηελ εμαγσγή θαηαιεθηηθψλ πνξηζκάησλ. Καη ηνχην δηφηη, ζην δεχηεξν κέξνο, κε ηελ εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο ζηηο εκπεηξίεο ηεο Διιεληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο θαη ηηο ει-16-
παξαηεξήζεηο σο πξνο ην δηεζλή πεξίγπξν ηεο ρψξαο, ππάξρεη, θαηά έλα ηξφπν, κία δηαξθήο εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ. Δίλαη βέβαην φηη κία νξζή εμσηεξηθή πνιηηηθή απνηειεί δχζθνιν εγρείξεκα, φρη φκσο θαη αθαηφξζσην. Άιισζηε, ην παξφλ θείκελν δελ αλαθέξεηαη ζηηο πξνυπνζέζεηο κίαο ηδαληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, αιιά θπξίσο ζηηο δπλαηφηεηεο βειηίσζεο ηεο Διιεληθήο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, νη νπνίεο είλαη κεγάιεο. Δίλαη βέβαην επίζεο φηη κία νξζή εμσηεξηθή πνιηηηθή απαηηεί ηεξάζηηεο πξνζπάζεηεο. Δμαξηάηαη φκσο απφ εκάο θαη κφλν. Δίλαη ππνρξέσζή καο πξνο ηε Γεκνθξαηία, ηελ παηξίδα θαη ηηο επφκελεο γελεέο Διιήλσλ. ει-17-