«Μύθοι και Αλήθειες για την Τηλεόραση» ελτίο Σχολής Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, 2008, 41, 21-25. Εδώ και πολλές δεκαετίες έχει ακουστεί, διεθνώς, πολύς λόγος (και πολύ λιγότερο ο αντίλογος) για τις επιδράσεις των μ.μ.ε. και ιδιαίτερα της τηλεόρασης. Από τις αρχές της δεκαετίας του 90 και στη χώρα μας, ο λόγος αυτός επικεντρώνεται κυρίως στις αρνητικές επιδράσεις. Ωστόσο, εάν ανατρέξουμε στις διάφορες έρευνες συστηματικά, θα παρατηρήσουμε ότι παρά τις πολλές επιμέρους ενδείξεις, όχι απλώς δεν υπάρχουν πάντοτε σαφείς απαντήσεις για τις επιδράσεις της τηλεόρασης, αλλά πολύ περισσότερο οι απαντήσεις εξαρτώνται από τους τρόπους με τους οποίους θέτουμε το ερώτημα και από μια σειρά από παραμέτρους, κοινωνικές, ενδοοικογενειακές ή ψυχολογικές που διαμεσολαβούν κάθε φορά τη σχέση της τηλεόρασης με το κοινό της (παιδιά ή ενηλίκους) i. Η γενικότερη τάση είναι να αποδίδεται στην τηλεόραση η ευθύνη για όλα τα δεινά της σημερινής κοινωνίας, από την πτώση της σχολικής επίδοσης έως την αύξηση της εγκληματικότητας. Ορισμένοι μάλιστα υποστηρίζουν ότι «τα παιδιά που περνούν πολλές ώρες στην τηλεόραση έχουν κακή σχολική επίδοση, προβλήματα συμπεριφοράς, μιμούνται και γίνονται αφορμή ατυχημάτων, έχουν πτωχό λεξιλόγιο (ή είναι δυσλεκτικά), είναι ανυπάκουα, έχουν επιθετική διάθεση και συμπεριφορά, αυξημένο άγχος κυρίως τα αγόρια και φαντασιώσεις τα κορίτσια, και όσοι τηλεθεατές άρχισαν από πολύ μικροί ήταν παχύσαρκοι». Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά. Προφανώς η τηλεόραση επηρεάζει τα παιδιά (όπως εξάλλου οτιδήποτε στο περιβάλλον τους), αλλά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, πρώτον, ότι οι συνάφειες δεν δηλώνουν αιτιώδεις σχέσεις και, δεύτερον ότι η σχέση θεατή (ενηλίκου ή παιδιού) τηλεόρασης είναι μια σχέση αμφίδρομη, στο πλαίσιο της οποίας ο θεατής ασκεί τις δικές του «επιδράσεις» μέσω του τρόπου που την εντάσσει στη ζωή του και τη χρησιμοποιεί i. Συνεπώς, το να αποδίδουμε στην τηλεόραση μια τόσο μεγάλη ισχύ μπορεί να γίνει επικίνδυνα παραπλανητικό, όχι μόνον επειδή μας απαλλάσσει ως ενηλίκους (ενεργούς πολίτες, γονείς και εκπαιδευτικούς) από τις δικές μας ευθύνες απέναντι στα παιδιά μας (αλλά και στον εαυτό μας), αλλά και επειδή καθιστά την τηλεόραση το μοναδικό υπεύθυνο για μια σειρά από κοινωνικά προβλήματα. Μύθοι 1. Η τηλεόραση συμβάλλει στην κακή σχολική επίδοση, την ανυπακοή, τα προβλήματα συμπεριφοράς, την παχυσαρκία κλπ. Αναλυτικότερα βλ. Ντάβου, Μπ., «Επαναξιολόγηση των Μ.Μ.Ε. για τη Ζωή της Σύγχρονης Οικογένειας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 1999, 27, 123-152. Αναστασέα-Βλάχου, Π. «Η Επίδραση της Τηλεόρασης στην Ψυχική και Σωματική Υγεία του Παιδιού», Εισήγηση στο Συνέδριο «Παιδί & ΜΜΕ» με οργανωτές την ΕΚΠΟΙΖΩ και το ήμο Αθηναίων, 31/10-1/11/1997. i Παπαθανασόπουλος, Σ., Η ύναμη της Τηλεόρασης: Η Λογική του Μέσου και η Αγορά, Καστανιώτης, Αθήνα, 1997.
Αντιθέτως, οι έρευνες δείχνουν ότι η συνάφεια της τηλεόρασης με τους παραπάνω παράγοντες έχει μάλλον αντίστροφη κατεύθυνση και διαμεσολαβείται από παραμέτρους που συνήθως αφορούν είτε το ίδιο το παιδί και έχουν σχέση με τη γνωστική, τη συναισθηματική και την κοινωνική του ωρίμανση, είτε τη σχέση του παιδιού με τους γονείς του και τους συνομηλίκους του i. Παραδείγματος χάριν, η χαμηλή σχολική επίδοση, όταν δεν προκαλείται από κάποια ειδική μαθησιακή δυσκολία, σχετίζεται συχνά με παράγοντες πέρα από το ίδιο το παιδί, δηλαδή με παράγοντες πολιτισμικούς, κοινωνικο-οικονομικούς ή ενδο-οικογενειακούς και συνδέεται πάντοτε (είτε πρωτογενώς είτε δευτερογενώς) με συναισθηματική αναστάτωση. Ένας τρόπος για να διαχειριστεί το παιδί την αναστάτωση που του προκαλούν η αποτυχημένη ενασχόληση με τη δουλειά του σχολείου ή και οι δυσκολίες ενσωμάτωσης στην ομάδα των συμμαθητών του (που συχνά προκαλεί η χαμηλή σχολική επίδοση) είναι να εγκαταλείπεται μπροστά στην τηλεόραση. Έτσι, αφενός μεν ξεφεύγει από την ψυχολογικά κοπιαστική προσπάθεια να βρεθεί για άλλη μία φορά αντιμέτωπο με τα μαθησιακά του κενά και αφετέρου, παρακολουθώντας τις δημοφιλείς στους συνομηλίκους του τηλεοπτικές σειρές αντλεί θέματα προς συζήτηση που θα του χρησιμεύσουν στην αποδοχή από τους συμμαθητές του με έναν άλλο, ευκολότερο τρόπο. Είναι, λοιπόν, επικίνδυνα απλουστευτικό να αποδίδουμε στην τηλεόραση τέτοιες ευθύνες. Αντίθετα μάλιστα, ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι συγκεκριμένου τύπου τηλεοπτικές εκπομπές επιδρούν στη σχολική επίδοση θετικά γιατί ενδυναμώνουν συγκεκριμένες γνωστικές ικανότητες, όπως η κριτική σκέψη, ιδιαιτέρως εάν οι γονείς παρακολουθούν τηλεόραση με τα παιδιά τους και σχολιάζουν τα προγράμματα μαζί i και οι δάσκαλοι εντάξουν στην καθημερινή τους πρακτική τεχνικές κριτικής ανάλυσης των μηνυμάτων των μέσων. Με τις ευθύνες που φέρει η τηλεόραση για τα προβλήματα συμπεριφοράς ή την ανυπακοή, είναι μάλλον περιττό να ασχοληθούμε. Κάθε ευαίσθητος δάσκαλος και κάθε ψυχικά διαθέσιμος γονιός γνωρίζει πως τέτοια προβλήματα εκπορεύονται από τη σχέση του παιδιού με τους γονείς, ακόμη και αν ορισμένες φορές ξεφεύγουμε οι ίδιοι από τις ευθύνες μας λέγοντας «δεν ακούει, είναι συνεχώς μπροστά στην τηλεόραση». Προφανώς, δεν φταίει η τηλεόραση για το έλλειμμα επικοινωνίας μεταξύ γονιού και παιδιού, αλλά αντίθετα ίσως προσφέρει για το παιδί ένα καταφύγιο. i Ενδεικτικά βλ. Alexander, A., The Effect of Media on Family Interaction in D. Zillman, J. Bryant, A. C. Huston (Ed.) Media, Children and the Family, Hove, U.K., Lawrence Erlbaum Assoc., 1994, καθώς και Kraut, R., Patterson, M., Lundmark, V., Kiesler, S. & Scherlis, W., Internet Paradox: A Social Technology that Reduces Social Involvement and Psychological Well-Being?, American Psychologist, 1998, 9, 1017-1031. Για μια συζήτηση του θέματος αυτού στην Ελλάδα βλ. Πανοπούλου Μαράτου Ο. (1987) «Παράγοντες που Συντελούν στη Σχολική Αποτυχία στα ύο Πρώτα Χρόνια της Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης», Πρακτικά Β Ψυχολογικού Συνεδρίου, Κύπρου, Έκδοση Συνδέσμου Ψυχολόγων Κύπρου και Συλλόγου, Ελλήνων Ψυχολόγων, 67-75. Επίσης, βλ. Πανοπούλου-Μαράτου Ο. (2007) «ΕΠ/Υ : Πεδίο ιεπιστημονικής Έρευνας και Θεωρητικής Σύγχυσης», Παιδί και Έφηβος: Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία, 9(1), 109-115. i Αναλυτικότερα βλ. Gunter, B. & McAleer J. (1997) Children & Television, London, Routledge.
2. Η τηλεόραση προβάλλει τη βία και συμβάλλει στην αύξηση της εγκληματικότητας Πράγματι η τηλεόραση, και στη χώρα μας i, περιέχει πολλές σκηνές βίας βίας σε διάφορα ήδη προγραμμάτων ακόμη και παιδικών. Ωστόσο, η έκθεση σε βίαιες εικόνες ως μοναδικός παράγοντας δεν αρκεί για να προκαλέσει εγκληματική συμπεριφορά. H αύξηση της επιθετικότητας και της εγκληματικότητας στα παιδιά εντείνεται από τις βίαιες εικόνες στις οποίες εκτίθενται, όταν συντρέχουν και άλλοι επιβαρυντικοί παράγοντες (όπως κοινωνική στέρηση, ψυχική παραμέληση, κακοποίηση, διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις, κλπ.), δηλαδή όταν τα παιδιά είναι ήδη ευάλωτα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι βίαιες εικόνες προτείνουν συγκεκριμένες ενέργειες και συμβάλλουν στην άρση των αναστολών με τέσσερις τουλάχιστον τρόπους: (α) το παιδί έχει το έμμεσο μήνυμα ότι η βιαιότητα έχει «μεγάλη πλάκα» και μπορεί κανείς να διασκεδάζει έτσι στον ελεύθερο χρόνο του, (β) το παιδί δέχεται παραποιημένες εικόνες συναισθημάτων που δεν είναι ακόμη σε θέση να διαχειριστεί, όπου ο έρωτας, η βία και το σεξ εξισώνονται, (γ) η ευρηματικότητα με την οποία προβάλλεται η βία τείνει να αυξάνεται, καθώς η ψυχαγωγική βιομηχανία αναζητά όλο και πιο «καινούριους» τρόπους διατήρησης του ενδιαφέροντος έτσι το παιδί σταδιακά απευαισθητοποιείται, συνηθίζει δηλαδή τη βία ως κάτι το καθημερινό και αυτονόητο, (δ) για να μην ενοχλούνται οι «καταναλωτές», τα θύματα παρουσιάζονται συνήθως ως «κατώτερες» υπάρξεις που αξίζει να υποφέρουν και για τις οποίες δεν θα έπρεπε να στεναχωριέται κανείς ή να δείχνει τον παραμικρό οίκτο. Το να αποδίδουμε, συνεπώς, στην τηλεόραση την κύρια ευθύνη για την αύξηση της παιδικής και εφηβικής εγκληματικότητας θολώνει τόσο τις πραγματικές ευθύνες της πολιτείας για συστηματική οικογενειακή και κοινωνική πολιτική όσο και τις ατομικές ευθύνες του γονιού να χειριστεί εκείνα τα σημαντικά προβλήματα μέσα στην οικογένεια, τα οποία καθιστούν το παιδί του ευάλωτο. 3. Η τηλεόραση «πουλά όνειρα στα οποία δίνεται επίχρισμα ρεαλισμού μέσω του οποίου η φαντασίωση μεταμφιέζεται σε πραγματικότητα» i : Το ίδιο, βεβαίως, κάνουν και ο κινηματογράφος, ορισμένα βιβλία και παραμύθια, τα κόμικς, το διαδίκτυο (μέσω της ψευδαίσθησης της παντογνωσίας και της απανταχού παρουσίας που προσφέρει), αλλά και οι τράπεζες (μέσω της δανειοδότησης), τα εμπορικά καταστήματα με τις βιτρίνες τους και γενικά όλες οι συνθήκες της σημερινής καταναλωτικής κοινωνίας. Το πρόβλημα των ψεύτικων ονείρων δεν είναι πρόβλημα της τηλεόρασης, αλλά i Για στοιχεία γύρω από την ελληνική πραγματικότητα βλ. Παπαθανασόπουλος, ό.π. κεφάλαιο κεφάλαιο 6. Στο πόρισμα αυτό κατέληξαν οι ομάδες εμπειρογνωμόνων που δημιούργησαν τρεις Ψυχολογικές Εταιρίες, η Αυστραλέζικη, η Αμερικάνικη και η Βρετανική, με αφορμή ένα περιστατικό άγριας εφηβικής εγκληματικότητας, παρόμοιο με τη δική μας «υπόθεση του Άλεξ», το οποίο συνέβη στη Βρετανία το 1993. Ενδεικτικά βλ. Newson, E., Video Violence and the Protection of Children, The Psychologist, 1994, 7(6), 272-274. i Σεραφετινίδου, Μ., «ΜΜΕ και Οικογένεια» στο Σ. Τσίτουρα (Επιμ.) Φροντίδα για την Οικογένεια, Ελληνική Εταιρία Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας και Ελληνική Εταιρία Πρόληψης της Κακοποίησης και Παραμέλησης των Παιδιών, Αθήνα, 1990, σελ. 79.
του κατακλυσμού των παιδιών με έτοιμες εικόνες που υπάρχουν παντού (από τη μάρκα της εταιρίας επάνω στα μπλουζάκια τους έως τις διαφημιστικές αφίσες στους δρόμους και την τηλεοπτικοποίηση των σχολικών τους εγχειριδίων). Αυτές οι έτοιμες, οι προκατασκευασμένες εικόνες «κλέβουν» το νοητικό χώρο και χρόνο, στον οποίο το παιδί θα δημιουργούσε τις δικές του νοερές εικόνες που θα καλλιεργούσαν τη φαντασία και τη δημιουργικότητά του. Είναι εικόνες εύπεπτες και βολικές, που όπως το ταχυ-φαγητό, δεν απαιτούν κόπο, χρόνο ή προσωπικό μεράκι για την προετοιμασία τους, αλλά έχουν ελάχιστες θρεπτικές ιδιότητες, έχουν αποσυνδεθεί από τη διεργασία της ονειροπόλησης και καταναλώνονται γρήγορα ώστε το κενό που αφήνουν να στρέφει αμέσως το παιδί (αλλά και τον ενήλικο) προς την αναζήτηση μιας νέας εικόνας που θα συντηρήσει το καταναλωτικό πάρε-δώσε. Εάν θέλουμε να εξισορροπήσουμε όσο μπορούμε τις καταναλωτικές δυνάμεις της σύγχρονης κοινωνίας ώστε τα παιδιά μας να μην «αγοράζουν» όνειρα, άκριτα, από όλους τους παραπάνω «πωλητές», θα πρέπει να τους εξασφαλίσουμε το νοητικό χώρο και χρόνο για να οξύνουν τη δημιουργικότητα και τη φαντασία τους με δραστηριότητες που ευνοούν την δική τους δημιουργία προσωπικών νοερών εικόνων. Τέτοιες δραστηριότητες αναπτύσσονται στην τέχνη, την επαφή με τη φύση και την άμεση και διαπροσωπική επικοινωνία. 4. Η τηλεόραση παγιώνει τα κοινωνικά στερεότυπα Πράγματι η τηλεόραση, όπως όμως και πολλά άλλα μέσα επικοινωνίας (από τα ποικίλης ύλης γυναικεία και ανδρικά περιοδικά έως ακόμη και ορισμένα βιβλία), ενδυναμώνουν κοινωνικά στερεότυπα κυρίως σε σχέση με τις μειονότητες, τους ρόλους των φύλων, τις επιταγές της σεξουαλικότητας ή τις ηλικιακές κατηγορίες που προβάλλουν. Αντίστοιχα όμως στερεότυπα κυριαρχούν και στην καθημερινή ζωή του παιδιού. Παραδείγματος χάριν, η μητέρα εξακολουθεί να είναι εκείνη που αναλαμβάνει τη κύρια φροντίδα των παιδιών ακόμη και όταν εργάζεται εξίσου σκληρά με τον πατέρα i, στο σχολείο υπάρχουν περισσότερες δασκάλες από ότι δάσκαλοι και οι γονείς αναζητούν μια «φιλιππινέζα» ή «ουκρανή» για τις δουλειές του σπιτιού και έναν «αλβανό» ή «πολωνό» για να τους βάψει το σπίτι. Τα κοινωνικά στερεότυπα τα παγιώνουμε στην καθημερινότητα του παιδιού εμείς οι ενήλικοι με τις πράξεις μας, πολύ πριν δράσουν τα περιεχόμενα της τηλεόρασης. Οι ενδείξεις από τις έρευνες της ψυχολογίας της ανάπτυξης είναι σαφείς: «Το ικανό παιδί ή ο ενήλικος έχουν έναν πλούσιο και συγκροτημένο εσωτερικό κόσμο, καθώς και μια δική τους δραστήρια διαπροσωπική ζωή. Αυτές οι πραγματικότητες λειτουργούν ως ισχυρές εξισορροπητικές δυνάμεις». Ο ισχυρότερος κοινωνικοποιητικός παράγοντας στην ανάπτυξη των παιδιών εξακολουθεί να είναι η οικογένεια, που στα πρώτα χρόνια της ζωής θέτει τα θεμέλια επί των οποίων αναπτύσσονται οι σχέσεις και οι αξίες της ζωής, συνεπώς όσο ισχυρά και να i Βλ. Μουσούρου, Λ. «Αλλαγές στην Οικογενειακή Ζωή Επιπτώσεις στη Φροντίδα και Προστασία του Παιδιού», στο. Κονδύλη (Επιμ.) Παιδική Προστασία: Τάσεις και Προοπτικές, Παπαζήσης, Αθήνα, 1994. Ashbach, C., Media Influences and Personality Development: the Inner Image and the Outer Outer World, in D. Zillman, J., Bryant, A., Huston (Ed.), Media, Children and the Family: Social Scientific, Psychodynamic and Clinical Perspectives, Hillsdale, N.J., Lawrence Erlbaum Assoc. Publ., 1994.
είναι τα μηνύματα των μέσων, οι πραγματικές σχέσεις και η πραγματική ζωή εξακολουθούν να είναι ο καθοριστικότερος παράγοντας. Αυτοί, είναι ενδεικτικά, μερικοί μόνον μύθοι για την παντοδυναμία της τηλεόρασης. Ας δούμε τώρα και μερικές αλήθειες. Αλήθειες 1. Ένας συμβολικός Άλλος στη ζωή της οικογένειας Η τηλεόραση υπάρχει μέσα στην καθημερινότητα των παιδιών από την πρώτη στιγμή που έρχονται στον κόσμο. Είναι ενσωματωμένη στις καθημερινές πρακτικές της οικογένειας με τρόπο τόσο αρμονικό και τόσο ψυχικά εμποτισμένο ώστε η συμβολική της αξία ως μέσο και ανεξαρτήτως των περιεχομένων της, να είναι υψηλή. Η τηλεόραση μπορεί να συνδέει την οικογένεια (παρέχοντας μια κοινή δραστηριότητα ή ένα κοινό θέμα ενδιαφέροντος), να καλύπτει κενά στην επικοινωνία (όταν χρησιμοποιείται ως διαφυγή), να φέρνει από τα παράθυρά της τον έξω κόσμο μέσα στο σπίτι, ή να λειτουργεί ως «καλεσμένος» στο οικογενειακό δείπνο i. Αυτή είναι μια μέγιστη μετατροπή στις καθημερινές συνθήκες της οικογένειας, η οποία όμως δεν είναι ανεξάρτητη από πολλές άλλες κοινωνικές μεταβολές της τελευταίας τριακονταετίας, οι οποίες επηρεάζουν εξίσου της συνθήκες διαβίωσης των παιδιών και τις οποίες για να τις αντιμετωπίσουμε θα πρέπει να τις δούμε συνολικά. 2. Οι τρεις χρόνοι της επικοινωνίας Ως καθημερινή παρουσία στο σπιτικό, η τηλεόραση δρα σε τρία επίπεδα : Σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, λειτουργεί για να μας ψυχαγωγήσει, να μας ανακουφίσει, να μας ενημερώσει (με δραματοποιημένες, ωστόσο, τις πληροφορίες που διακινεί), κυρίως δηλαδή, για να μας παρέχει ένα σταθερό επίπεδο συγκινησιακής διέγερσης στην καθημερινότητά μας. Υπό αυτή την έννοια οι επιδράσεις των περιεχομένων της προκύπτουν από την αμεσότητα και τη συγκίνηση που προκαλούν (π.χ. οι ειδήσεις που είναι φορτισμένες με παγκόσμιες απειλές) και από τη διατάραξη της σχέσης του θεατή με την τρέχουσα πραγματικότητά του. Αυτή είναι μια επίδραση ισχυρή και οξεία, η οποία όμως δεν αλλάζει απαραιτήτως εκείνη της στιγμή την ιδέα που έχει ο άνθρωπος για τον κόσμο. ρα κυρίως στο επίπεδο της διάθεσης, αφήνοντας μια «γεύση» άλλοτε ευχάριστη και άλλοτε δυσάρεστη (ανάλογα με το τι έχουμε παρακολουθήσει) που δεν θα την είχαμε εάν η δραστηριότητά μας ήταν κάποια άλλη. Οι όποιες μετατροπές προκαλούνται από τα περιεχόμενα των μέσων σε επίπεδο ψυχικό, ξεκινούν σε ένα δεύτερο μεσοπρόθεσμο χρόνο, από την αναστοχαστική επεξεργασία των γεγονότων που παρακολουθήσαμε όταν αναπλάθουμε τις πληροφορίες βάσει των γνώσεων και των αξιών που ήδη διαθέτουμε. Για το παιδί και τον έφηβο θεατή, αυτό σημαίνει πως ό,τι παρακολούθησε, το επεξεργάζεται και το εντάσσει στην προϋπάρχουσα αναπαράστασή του για τον κόσμο. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, έγκειται η μεγάλη διαμεσολαβητική επίδραση της οικογένειας και του σχολείου, εφόσον i Βλ. και Alexander, A. (1994) ό.π. Για τα τρία επίπεδα της επικοινωνίας βλ. Wolton D. (1997/2005) Σκέψεις για την Επικοινωνία, Αθήνα, Σαββάλας.
αυτά παρέχουν τις προϋπάρχουσες αναπαραστάσεις και πρακτικές απέναντι στη ζωή και τον κόσμο. Όσο περισσότερες γνώσεις διαθέτει το παιδί για το πώς πραγματικά είναι τα πράγματα και όσο καλύτερα θεμελιωμένες αξίες έχει, τόσο ευκολότερα μπορεί να «διορθώσει» και να αμφισβητήσει τα μηνύματα στα οποία εκτέθηκε και συνεπώς να τα αντιμετωπίσει κριτικά. Αυτό, ωστόσο, προϋποθέτει μια διαρκή εγρήγορση από την πλευρά όλων, η οποία υπό της τρέχουσες εξαντλητικές συνθήκες της καθημερινότητας, είναι μάλλον ανέφικτη. Έτσι, η ισχυρότερη επίδραση των τηλεοπτικών μηνυμάτων συντελείται μακροπρόθεσμα και μάλλον αθόρυβα. Προέρχεται από μια σταδιακή ενστάλαξη συναισθηματικής διάθεσης, στάσεων και αξιών σε ένα επίπεδο μη συνειδητό, από τις πληροφορίες στις οποίες τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικοι εκτίθενται καθημερινά. Παραδείγματος χάριν από το φόβο, τη λύπη και την αηδία που συστηματικά καλλιεργούν οι ειδήσεις i, από την απευαισθητοποίηση απέναντι στη βία που προκαλούν οι βίαιες εικόνες, από την ενίσχυση των καταναλωτικών αξιών που δημιουργούν η τηλεοπτικές σειρές και οι διαφημίσεις. Οι επιδράσεις αυτές αφορούν όχι μόνον τα συναισθήματα που ενσταλάζουν συστηματικά και τις αξίες (π.χ. εναλλαγή, κατανάλωση, κυνισμός), αλλά και τις γνώσεις για τον κόσμο που νομίζουμε ότι μας παρέχει η τηλεόραση, οι οποίες στις περισσότερες περιπτώσεις, για να γίνουν εύκολα επεξεργάσιμες, είναι επιφανειακές, αποσπασματικές και εφήμερες. Η μακροπρόθεσμη επίδραση των τηλεοπτικών μηνυμάτων δεν είναι εύκολα ορατή στη συμπεριφορά και είναι δύσκολα μετρήσιμη. Ωστόσο, αυτή την επίδραση πρέπει να έχουμε κατά νου όταν ερμηνεύουμε τις σχετικές έρευνες. 3. Μακροπρόθεσμες ενσταλακτικές επιδράσεις Όταν τα παιδιά ερωτώνται για τα περιεχόμενα των μέσων, τα πρώτα θέματα που επιλέγουν αυθορμήτως να συζητήσουν αφορούν το θάνατο, το φυσικό ακρωτηριασμό, τη βία απέναντι στα ζώα, τους πολέμους και τις καταστροφές. Τα θέματα αυτά εμφανίζονται συστηματικά τόσο όταν μιλούν για ταινίες όσο και όταν μιλούν για τις ειδήσεις i. Τα πρώτα συναισθήματα που ανακαλούν, ανάλογα με το περιεχόμενο και την ηλικία, είναι συνήθως θλίψη, αναστάτωση, αηδία και φόβος. Στη μνήμη των παιδιών εντυπώνονται και ανασύρονται πρώτες, ιστορίες που αφορούν αθώα θύματα, κυρίως ζώα και παιδιά. Tα συνοδευτικά συναισθήματα διαφέρουν ανάλογα με την εγγύτητα του συμβάντος. Τα γεγονότα που συμβαίνουν «κάπου μακριά» προκαλούν συναισθήματα θλίψης και οίκτου. Όσα συμβαίνουν κοντά δημιουργούν την αίσθηση φόβου και της προσωπικής απειλής. Αυτό που αξίζει να διερευνήσουμε είναι το που οδηγούν οι αντιδράσεις αυτές και πώς τις διαχειρίζονται τα παιδιά και οι έφηβοι. Κατά τον Buckingham iv, οι εικόνες που παρουσιάζουν τα μέσα ευνοούν την επιφανειακή i Βλ. ενδεικτικά Ντάβου, Μπ. (2008) «Η Συναισθηματική Ατζέντα των Μέσων Επικοινωνίας», ιάπλους, 23, σσ. 41-45. Για τη σύγχρονη σύγχυση μεταξύ γνώσης, πληροφόρησης και ενημέρωσης βλ. Ντάβου, Μπ., Οι ιεργασίες της Σκέψης στην Εποχή της Πληροφορίας: Θέματα Γνωστικής Ψυχολογίας και Επικοινωνίας, Αθήνα, Παπαζήσης, 2000, σσ. 488-493. i Από εκτεταμένη εις βάθος έρευνα σε παιδιά 6 16 ετών. Αναλυτικότερα βλ. Buckingham, D., Moving Images: Understanding Children s Emotional Responses to Television, Manchester, Manchester University Press, 1996. iv Ό.π.
και πρόσκαιρη αντίδραση στον πόνο, με συναισθήματα που βασίζονται στην ενοχή και τα οποία προτρέπουν κυρίως στο να δώσει κανείς μερικά χρήματα για να ησυχάσει τη συνείδησή του, παρά να δράσει για μια συνολικότερη αλλαγή των πραγμάτων. Πολλά παιδιά δηλώνουν ότι αισθάνονται «τυχερά» ή «χαρούμενα» που τα πράγματα που δείχνει η τηλεόραση δεν συμβαίνουν στα ίδια και ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να «αλλάξουν τα πράγματα». Αν συνδέσουμε τις εικόνες του φόβου και της βίας με την καταναλωτική προτροπή της εναλλαγής (που, ωστόσο, δεν ενοχοποιούν αποκλειστικά την τηλεόραση, αλλά το σύνολο των θεσμών της σημερινής κοινωνίας) μπορούμε να δούμε τις κοινωνικές αξίες που προωθούνται: Την αίσθηση του ανικανοποίητου: Από τις σειρές (εκπομπών, παιχνιδιών, κινηματογραφικών έργων, βιβλίων) που αφήνουν πάντοτε μια εκκρεμότητα και «έναν ακόρεστο πόθο που εδράζεται στην έλλειψη, η οποία [ ] ως παντοτινά άλυτη [...] σημαίνεται τοπικά στα διαδοχικά αντικείμενα και στις διαδοχικές ανάγκες» i. Τον καταναλωτισμό: Από την επαναληπτική ανακύκλωση, που με τον καταναγκασμό που δημιουργεί «καλλιεργεί παιδιά καταναλωτές της ανοησίας και του άχρηστου με μια αγοραία κουλτούρα της εύκολης και γρήγορης εναλλαγής». Την απάθεια: Από την υπερβολική δόση βίας, δυστυχίας και αίσθησης ανικανότητας ελέγχου των συνθηκών. Το «χαρωπό κυνισμό»: Που κατά την Urwin i οφείλεται στην ψευδαίσθηση του πρόσκαιρου και του κατακερματισμένου και προτείνει συμπεριφορές του τύπου «παράτα τους πριν σε παρατήσουν και προχώρα στο επόμενο βήμα». Την επίθεση ή τη φυγή: Ως αντίδραση στον ανταγωνισμό και το φόβο. Τον ατομικισμό και την ενοχή, αλλά όχι στην ενσυναίσθηση που αποτελεί τη βάση της συλλογικής δραστηριότητας και της κοινής δράσης μεταξύ των ανθρώπων iv. Η ζωή μας γύρω από την οθόνη «Στη σχολική εκδρομή της Στ ημοτικού κανένα παιδί δεν θυμόταν τίποτα από τη δίωρη διαδρομή, γιατί όλα τα παιδιά έπαιζαν με τα κινητά τους και κανένα δεν κοιτούσε έξω από το παράθυρο του λεωφορείου». Αυτή η παρατήρηση μιας εκπαιδευτικού v αποτελεί ένα χειροπιαστό τεκμήριο ότι το να συζητάμε ακόμη για τις «επιδράσεις της τηλεόρασης» ενδεχομένως σημαίνει ότι τα πράγματα μας έχουν πλέον ξεπεράσει. i Μπωντριγιάρ, Ζ., Η Καταναλωτική Κοινωνία (μεταφ. Β. Τομανάς), Αθήνα, Νησίδες, 2000. Urwin, C., Turtle Power: Illusion and Imagination in Children s Play in C. Bazalgette & D. Buckingham (Ed.) In Front of the Children: Screen Entertainment and Young Audiences, London, British Film Institute, 1995. i Ό.π. iv Ενδεικτικά βλ. Hoffman, M. L., Altruistic Behaviour and the Parent-Child Relationship, Journal of Personality and Social Psychology, 1975, 31, 937-943. Βλ. επίσης, Hoffman, Μ. L., Interaction of affect and cognition in empathy, in C. Izard, J. Kagan & R. Zajonc (Ed.) Emotions, Cognition and Behavior, New York, Cambridge University Press, 1984. v Σε επιμορφωτική ημερίδα με θέμα «Επιδράσεις των Μ.Μ.Ε. και η αγωγή των παιδιών στην κριτική στάση απέναντι στα μηνύματά τους» που οργάνωσε η 48 η Περιφέρεια Σχολικού Συμβούλου ημοτικής Εκπαίδευσης Νομαρχίας Αθηνών (Ν. Σμύρνη, 19/06/08)
Ολόκληρη η καθημερινότητα, οι σκέψεις, οι ιδέες, οι συναναστροφές, διεξάγονται όλο και περισσότερο με επίκεντρο μια οθόνη που δεσπόζει σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους. Η οθόνη της τηλεόρασης, του κινητού, του υπολογιστή, του ηλεκτρονικού παιχνιδιού μάς επιτρέπουν πρωτίστως να εμφανίζουμε και να εξαφανίζουμε, χωρίς σοβαρά επακόλουθα, τις μορφές και τα πρόσωπα που επιθυμούμε την κάθε στιγμή, καθώς και να αποκρύβουμε ή να αποσιωπούμε με ευκολία διάφορα σωματικά σήματα που μας προδίδουν. Όλες αυτές οι οθόνες που μας βοηθούν να κρύψουμε το γραφικό μας χαρακτήρα, να προβάρουμε απερίσκεπτα ό,τι μας έρχεται στο νου, να λέμε και να ξελέμε εύκολα και χωρίς μουντζούρες, παρέχουν ένα νέο πεδίο επί του οποίου διεξάγεται η επικοινωνία και συντίθενται οι αναπαραστάσεις που δημιουργούν τη γνώση και διαμορφώνουν τη σκέψη και την ηθική. Το πρόβλημα σήμερα δεν είναι πλέον η τηλεόραση, αλλά η επικράτηση της «δια της οθόνης» επικοινωνίας, που μετατρέπει τους έως πρόσφατα συνηθισμένους τρόπους του σχετίζεσθαι και της επεξεργασίας των πληροφοριών i. Αυτές τις επιδράσεις οφείλουμε τώρα να μελετήσουμε, διατηρώντας κατά νου ότι τα παιδιά και οι έφηβοι, ακόμη και αν περνούν κατά μέσο όρο τρεις έως πέντε ώρες την ημέρα μπροστά σε μια οθόνη, εξακολουθούν τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας να σχετίζονται με ζωντανούς ανθρώπους (τους συμμαθητές, τους δασκάλους και τους γονείς τους), κι εξακολουθούν κάποιες ώρες να κοιμούνται και να ονειρεύονται. Όλα αυτά, δηλαδή οι σχέσεις με ζωντανούς ανθρώπους, τα όνειρα, η ονειροπόληση είναι ότι «μαθαίνει» πριν απ όλα ο άνθρωπος και ότι τον κάνει άνθρωπο. Γι αυτό, ο κυριότερος τρόπος για να αντισταθεί κανείς στις όποιες επιδράσεις των μέσων είναι να ενισχύσει από νωρίς στη ζωή του παιδιού τις πιο αυθεντικές και άμεσες μορφές επικοινωνίας και αναζήτησης της γνώσης. Η «εξάρτηση» από τα μέσα και οι επιδράσεις τους, ευδοκιμούν όπου η άμεση και διαπροσωπική επικοινωνία έχει διαρραγεί, δυσλειτουργεί ή είναι αμήχανη. i Αναλυτικότερα βλ. Ντάβου, Μπ. Η Παιδική Ηλικία και τα Μ.Μ.Ε.: Μετατροπές της Παιδικής Κατάστασης, Εκδόσεις Παπαζήση, 2005, σελ. 281-283.