Η λειτουργική θεώρηση του χώρου

Ε. Μ.Π. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ Η λειτουργική θεώρηση του χώρου ΙΩΑΝΝΗΣ Εμμ. ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ Καθηγητής ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ-ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Η Λειτουργική θεώρηση του χώρου (Οι βασικές υποθέσεις θεωρίες μοντέλα) ΙΩΑΝΝΗΣ Εμμ. ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ ΑΘΗΝΑ 2002 2

Οι θεωρήσεις του χώρου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Περί Θεωρίας. 1.1. Η οργανωμένη γνώση. 1.2. Η διατύπωση των Θεωριών. 1.3 Τα διαδοχικά βήματα επιβεβαίωσης μιας θεωρίας. 2. Οι βασικές υποθέσεις του Χώρου. 2.1. Δυνάμεις Αστικής Διαμόρφωσης. 2.1.1 Κεντρομόλες δυνάμεις 2.1.2. Κεντρόφυγες δυνάμεις 2.1.3. Η ανθρώπινη εξίσωση. 2.2 Οι βασικές υποθέσεις. 2.2.1. Η ζωνική υπόθεση - Συγκεντρικοί κύκλοι. 2.2.2. H υπόθεση της Σφήνας - Οι συγκεντρικοί Τομείς 2.2.3. Η υπόθεση του πυρήνα - Πολυπυρηνικό. 2.3. Θεωρίες Βιομηχανικής Χωροθετησης. 2.4. Βιομηχανία και Μητροπολιτικός Χώρος. 2.4.1. Το μοντέλο των Συγκεντρικών ζωνών του BURGESS. 2.4.2. Το Ακτινωτό μοντέλο του HOYT. 2.4.3. Το Πολυκεντρικό μοντέλο των HARRIS και ULLMAN. 2.4.4. Το μοντέλο του W.ISARD. 2.4.5. Το μοντέλο του HAMILTON. 3. Η μετρική οργάνωση του χώρου. 3.1 Οι βασικές νοητικές κατασκευές. 3.2.Οι καλύτερες αγροτικές χωροθετήσεις (Το Μοντέλο VON THUNEN). 3.3. Ο βιομηχανικός προορισμός του χώρου. (Το Μοντέλο ALFRED WEBER) 3.3.1 Γενικά. 3.3.2 Ο δείκτης πρώτης ύλης. 3.3.3 Το χωροταξικό πολύγωνο. 3.3.4 Οι ανεπάρκειες του μοντέλου. 3.4 Τα Νευτώνεια μοντέλα ΡΟΠΗΣ. 4. Λειτουργική οργάνωση του χώρου. 4.1. Η Θεωρία των Κεντρικών Τόπων. (Το Μοντέλο CHRISTALLER) 4.1.1.- Η ομοιόμορφη προσπελασιμότητα. 4.1.2.- Η ευθύγραμμη μεταφορά. 4.1.3.- Η τριγωνική δομή του χώρου. 4.2. Η Τομεοποίηση του Αστικού χώρου. 4.2.1 Πολυθεματική Ταξινόμηση 4.2.2. Θεματική ομαδοποίηση οικονομικών αστικών λειτουργιών. 4.2.3. Η θεματική τομεοποίηση του αστικού χώρου. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 3

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 4.2.4. Οι χωρικοί τομείς του Δήμου Αθηναίων. 4.2.4.1. Τομέας Παραγωγής ΕΝΔΙΑΜΕΣΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ. 4.2.4.2. Τομέας παραγωγής διάθεσης ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ. 4.2.4.3. Τομέας ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ. 4.2.4.4. Τομέας ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΕΩΝ. 4.3 Αστικοί Κεντρικοί Τόποι 4.3.1 Οι σχετικές χωροθετήσεις. 4.3.2. ΟΙ πραγματοποιούμενες επικαλύψεις. 4.3.3 Η Διαμόρφωση των αστικών εξαγώνων. 4.3.4. Οι αστικοί κεντρικοί λειτουργικοί τόποι 4.3.5. Η Λειτουργική ιεραρχία 4 επιπέδων. 5. Η κατάσταση στο Λεκανοπέδιο Αθηνών. 5.1. Η Γενική εικόνα. 5.2. Οι ζώνες στο λεκανοπέδιο Αθηνών. 5.2.1. Η εξελικτική δομή της απασχόλησης. 5.2.2. Η Διαμόρφωση των ζωνών εξέλιξης. 5.2.3 Η Διαδοχή των ζωνών εξέλιξης. 5.2.4. Το Χωρικό μοντέλο της βιομηχανικής εξέλιξης. 5.2.5. Η Ερμηνεία των διαδοχικών ζωνών. 5.2.6. Ο Ζωτικός χώρος των βιομηχανικών κλάδων. 5.2.7. Η Εξελικτική εξειδίκευση των ζωνών. 5.3. Η κεντρική επιχειρηματική ζώνη του Δήμου Αθηναίων- CBD 5.3.1. Ορισμός. 5.3.2 Μέθοδος καθορισμού. 5.3.3. Κλαδική σύνθεση - Γεωγραφική ανάπτυξη. 5.3.4. Τάσεις λειτουργικής-χωρικής ανάπτυξης. 6. Η ανάγκη περαιτέρω εξειδίκευσης των λειτουργιών. 7. Βιβλιογραφία 4

Οι θεωρήσεις του χώρου 1. Περί Θεωρίας. 1.1. Η οργανωμένη γνώση. Ο Ε. Kant θεωρεί ότι η γνωστική δραστηριότητα συντελείται σε τρεις βαθμίδες1. Αυτές οι βαθμίδες είναι : 1. Η διαπλοκή των αισθημάτων : Αυτή συντελείται στους τύπους του χώρου και του χρόνου, από τους οποίους δημιουργούνται, και γίνεται ώστε ν αποτελέσουν αυτά τα αισθήματα, εποπτείες. 2. Η διαπλοκή των εποπτειών : Η διαπλοκή αυτή των εποπτειών, που έχουν ήδη δημιουργηθεί από την διαπλοκή των αισθημάτων, συντελείται μέσω των εννοιών διανοίας και γίνεται ώστε να προκύψει η εμπειρία της φυσικής πραγματικότητας, δηλ. οι εμπειρικές κρίσεις. 3. Η διαπλοκή των εμπειρικών κρίσεων : αυτή η διαπλοκή των εμπειρικών κρίσεων συντελείται μέσω γενικών αρχών που ο Kant ονομάζει ιδέες. Και έτσι φτάνουμε σε μεταφυσικές γνώσεις. Μεταφυσικές γνώσεις είναι οι Θεωρίες. Ειδικότερα μία θεωρία είναι μία γενική διατύπωση που καθορίζει και ερμηνεύει την σχέση ανάμεσα σ ένα αριθμό μεταβλητών. Έτσι η μορφή της σχέσης, που εξειδικεύει, μπορεί να εξηγηθεί μέσω μιας «αφηρημένης απαγωγής». Ο όρος «αφηρημένη απαγωγή» αναφέρεται σε ένα συλλογισμό δια του οποίου υπαινίσσεται (συμπεραίνει) κάποιος ένα γενικό συμπέρασμα, από ένα σύνολο προϋποθέσεων, που είναι και αυτές λογικά συνεπείς. Μία βάσιμη θεωρία μπορεί να υποστηριχθεί (τεκμηριωθεί) από εμπειρική επιβεβαίωση. Στην Επικεφαλίδα του έργου του K.Popper2 αναφέρεται η ρήση του Novalis : «Οι θεωρίες είναι τα δίχτυα, όποιος τα απλώσει θα ψαρέψει». 1 W.WINDELBAND H.HEIMSOETH, Εγχειρίδιο της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Γ Τόμος, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1991, σελ.22. 2 POPPER K.R (1959), the logic of Scientific Discovery, London. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 5

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Αυτή η φράση καταδεικνύει τον ουσιώδη ρόλο που έχει η θεωρία, η οποία διαφοροποιείται εντελώς από την συλλογή στοιχείων, περιπτώσεων ή γεγονότων. Έτσι η θεωρία αποτελεί την οργανωμένη γνώση ενώ τα γεγονότα αποτελούν την μη οργανωμένη γνώση. Παρά ταύτα η θεωρία δεν μπορεί ν αποδειχθεί ότι είναι σωστή από μόνη της, εκτός εάν τεθεί στην αυστηρή έγκριση εγνωσμένων γεγονότων, και τούτο με την βοήθεια κάποιων καλά καθορισμένων εμπειρικών τεχνικών. Πάντως αυτό που μπορούμε να ελπίζουμε περισσότερο από μία θεωρία είναι να μας οδηγήσει σε μια καλύτερη θεωρία. Έτσι ο κύκλος της Έρευνας, όπως ο κύκλος του Αζώτου, απαιτεί το θάνατο των παλιών θεωριών και την επεξεργασία νέων. Τα προβλήματα του χώρου και η μελέτη τους απαίτησαν από παλιά τη διατύπωση θεωριών οι οποίες διατυπώνουν και οργανώνουν την ήδη εγνωσμένη γνώση περί αυτόν και οι οποίες μας οδηγούν σε νεότερες και αρτιότερες θεωρίες. 1.2. Η διατύπωση των Θεωριών. Η διατύπωση των θεωριών γίνεται μέσω των υποθέσεων 3. Οι υποθέσεις αποτελούν τους δομικούς λίθους με τους οποίους χτίζεται μία θεωρία, και έτσι μία θεωρία αξίζει ότι αξίζουν οι υποθέσεις πάνω στις οποίες είναι θεμελιωμένη. Είναι προφανές λοιπόν ότι μία θεωρία χτίζεται από περισσότερες υποθέσεις, και τούτο επειδή τα παρατηρούμενα φαινόμενα είναι συνήθως πολύπλοκα συχνά χρειάζεται να τα απλοποιούμε, εν πολλοίς αυθαίρετα, και εν γνώσει μας. Αυτή η απλοποίηση γίνεται μέσω των επιμέρους υποθέσεων οι οποίες απλοποιούν το φαινόμενο (ή μέρος του φαινομένου). Με την κατάτμηση αυτή επιβεβαιώνονται ευκολότερα οι επιμέρους υποθέσεις 4 και τέλος οι επιβεβαιωθείσες υποθέσεις συνθέτουν τη θεωρία. Ειδικότερα ο Descartes αναφέρει «να διαιρώ την κάθε μια εξεταζόμενη απορία σε όσα τεμάχια είναι δυνατόν και χρειάζεται, για να τη λύσω καλύτερα.» Αυτή η επιμέρους κατάτμηση γίνεται και θεματικά απομονώνοντας κάποιες μεταβλητές ώστε να μελετηθούν καλύτερα ή οι ίδιες ή κάποιες άλλες. Αυτό αποτελεί άλλωστε μία βασική μέθοδο πειραματισμού στις Ανθρώπινες επιστήμες 5. Μέσω των υποθέσεων ακόμη συλλέγονται οι πληροφορίες τις οποίες θα κληθούν να οργανώσουν οι θεωρίες εκ των υστέρων. Έτσι με βάση κάποια υπόθεση μπορεί να εισαχθεί μέσα στην έρευνα η μία ή η άλλη μεταβλητή η οποία αυξάνει την πληροφορία και δίνει πιθανότητες ερμηνείας, του υπό εξέταση φαινομένου. 3 Τσουδερός (Ι), Ο κύκλος της έρευνας, ΕΜΠ, Αθήνα 2000, σελ.13. 4 Descartes (R), Λόγος περί μεθόδου και μεταφυσικοί στοχασμοί, Εκδ. Αναγνωστίδη, σελ.25. 5 Μία παράλληλη μέθοδος είναι η χρήση της μερικής συσχέτισης. 6

Οι θεωρήσεις του χώρου 1.3 Τα διαδοχικά βήματα επιβεβαίωσης μιας θεωρίας. Ήδη εξετάσαμε τα πρώτα βήματα δόμησης μιας θεωρίας διατυπώνοντας διαδοχικά τις απαραίτητες υποθέσεις και επιβεβαιώνοντάς τις. Εάν το πρόβλημα δεν στηρίζεται μόνον σε μία υπόθεση στην καλύτερη περίπτωση θα διαθέτουμε μία σειρά από σχετικές προς το ερευνούμενο θέμα υποθέσεις που έχουμε ήδη επιβεβαιώσει. Αυτές οι υποθέσεις έχουν κάποιες σχέσεις τόσο μεταξύ τους όσον και με το τελικό στόχο της έρευνας. Οι σχέσεις αυτές μπορεί να είναι 1) Αιτίου αιτιατού 2) Κάποιας ιεραρχικής μορφής 3) Παράθεσης. 4) Φάσεων διαδοχής 5) Μέρους και Συνόλου. Η φύση αυτή των σχέσεων των επί μέρους υποθέσεων καθορίζει και την τελική πράξη ανακήρυξης των επιβεβαιωθεισών υποθέσεων σε καθ αυτή «θεωρία». Σε τι λοιπόν συνίσταται η τελική λογική πράξη δηλ. η κήρυξη μιας υπόθεσης ως νόμου δηλαδή στην ουσία η επιβεβαίωση μιας αρχικά διατυπωμένης θεωρίας. Είναι γεγονός ότι οι επαγωγικές μέθοδοι ενέχουν πάντοτε μια αυθαιρεσία. Δηλαδή, όσο και αν μία υπόθεση βασίζεται πάνω σε γνωστούς νόμους ή παρατηρήσεις πάνω σε πολυάριθμα γεγονότα, οπωσδήποτε αποτελεί τολμηρή γενίκευση το άλμα από πεπερασμένο αριθμό γεγονότων σε νόμο που έχει κύρος γενικό, χωρίς να μπορεί να εξαλείψει και τις οποιεσδήποτε μικρές έστω αμφιβολίες. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί ότι: Καμία υπόθεση δεν επικυρούται μόνον από τη συμφωνία της προς τα γεγονότα αλλά χρειάζεται να υπάρχει και απόδειξη που να αποκλείει την συμφωνία των γεγονότων και με κάποια άλλη υπόθεση. Άρα μια υπόθεση δεν επικυρούται ποτέ παρά έμμεσα με την απόδειξη της ασυμφωνίας προς την πραγματικότητα όλων των δυνατών υποθέσεων πλην της υπ'όψη. Η τελική λοιπόν πράξη της επαγωγής δηλ. της κήρυξης μιας υπόθεσης σε θεωρία - νόμο συνίσταται: 1) Στη διατύπωση όλων των δυνατών υποθέσεων 2) Στην ακύρωση όλων των ψευδών υποθέσεων 6 Αυτή είναι η περίπτωση (μέθοδος) της εμπειρικής διασταύρωσης7 κατά το Βάκωνα, κατά την οποία δυνατές είναι μόνο δύο υποθέσεις, από τις οποίες η μία ακυρούται από τα γεγονότα, οπότε η άλλη επικυρούται ως η μόνη δυνατή, δηλ. ως ορθή. Η μέθοδος αυτή παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την απαγωγή στο άτοπο. Είναι μία μέθοδος δυσχερέστατη στη χρήση της για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων, η 6 7 NUL HUPOTHESIS experimentum crisis Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 7

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. αδυναμία διατύπωσης και ο αποκλεισμός όλων των πιθανών υποθέσεων, ιδίως κατά την εξέταση του φυσικού κόσμου. Πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι η Πολεοδομική πραγματικότητα που αποτελεί ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο ανθρωπογενές φαινόμενο που συνίσταται στην ταυτόχρονη λειτουργία και μεταβολή παραγόντων διαφορετικής φύσης απαιτεί ιδιαίτερες προσοχής στις μεθόδους ανάλυσης και διερεύνησης των επιμέρους πτυχών του φαινομένου θεματικά και ταυτόχρονα διαχρονικά, και ιδιαίτερη προσοχή στην επικύρωση όποιων θεωριών. 8

Οι θεωρήσεις του χώρου 2. Οι βασικές υποθέσεις του Χώρου. 2.1. Δυνάμεις Αστικής Διαμόρφωσης. Η λειτουργική δομή των πόλεων, αποτέλεσμα ενός συνόλου διαφορετικών δυνάμεων που επενεργούν (στις περισσότερες πόλεις), μια σειρά αιώνες, αλλάζει συνεχώς επηρεαζόμενη από και προσαρμοζόμενη στις τεχνολογικές δυνατότητες επικοινωνίας, συγκοινωνίας και κατασκευαστικών δυνατοτήτων που είναι διαθέσιμες εκάστοτε αλλά και που εξελίσσονται ταχύτατα. Οι δυνάμεις αυτές κοινωνικές - οικονομικές - τεχνολογικές και Διοικητικής θεώρησης διαχωρισμένες, αναπτύσσουν τις αστικές λειτουργίες μέσα στο χώρο της πόλης, προσαρμόζοντάς τις και στο φυσικό διαθέσιμο εκάστοτε περιβάλλον. Ένας προσεκτικός παρατηρητής - μελετητής της φόρμας και της δομής των συγχρόνων πόλεων διαπιστώνει κάποιες "κανονικότητες" στη χωροθέτηση των μεγάλων λειτουργικών ενοτήτων μέσα στο σώμα μιας πόλης, αλλά ταυτόχρονα και αλληλοσυσχέτισης αυτών των ενοτήτων. Λέγοντας τις μεγάλες λειτουργικές ενότητας εννοούμε, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα τις : - περιοχές κατοικίας - περιοχές βιομηχανίας - περιοχές εμπορίου - περιοχές CBD - περιοχές υπηρεσιών Ο C.C.Colby8 διακρίνει δύο "φορές" σ'αυτές τις δυνάμεις, την κεντρομόλο και την κεντρόφυγο. 8 Charles C.Colby, "Centrifugal and Centripetal forces in urban Geography". Annals of the Association of American Geographers XXIII, 1,March 1933,1-21. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 9

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Στην ουσία είναι οι αρχικές δυνάμεις έλξης που μετατρέπονται σε δυνάμεις απώθησης με την αυτορρύθμιση του συστήματος η οποία καθορίζεται από την ποσοτική εξέλιξη και ποιοτική ανέλιξη των οικονομικών δραστηριοτήτων που εγκαθίστανται μέσα στο σώμα της πόλης. 2.1.1 Κεντρομόλες δυνάμεις Οι δυνάμεις αυτές προκύπτουν από τις θετικές ιδιότητες του κεντρικού τμήματος της πόλης και οι οποίες είναι : 1. Η έλξη του τοπίου: είναι συνήθως τα στοιχεία του τοπίου που προκάλεσαν την αρχική εγκατάσταση, ποτάμι, λίμνη, λόφος, οχυρωματική θέση κλπ. 2. Λειτουργική Άνεση: οφείλεται στη μέγιστη προσπελασιμότητα που έχει η κεντρική θέση στην μητροπολιτική περιοχή. Αυτή η δύναμη λειτουργεί θεματικά (κατά κλάδους δραστηριότητας). 3. Λειτουργικός μαγνητισμός: η συγκέντρωση λειτουργιών ελκύει διάφορες άλλες λειτουργίες με την μορφή και διαδικασία μαγνητικού πόλου. Έτσι ένα πολυκατάστημα ελκύει ένα πλήθος γυναικείων καταστημάτων ένδυσης και καλλυντικών, όχι μόνον ομοειδών. Κάποιο κριτήριο για τη δημιουργία πόλου είναι "η συχνότητα ανάγκης" των προϊόντων που επιτρέπει συνδυασμό αγορών. 4. Λειτουργικό γόητρο: προέρχεται από μια ανεπτυγμένη φήμη. Έτσι ένας δρόμος γίνεται διάσημος για τα εστιατόρια του, άλλος για τις boutiques του, αλλά και οι γιατροί ακόμη συχνά ομαδοποιούνται στο χώρο για λόγους λειτουργικού γοήτρου. 2.1.2. Κεντρόφυγες δυνάμεις Δεν είναι μόνο αντίθετες δυνάμεις προς τις κεντρομόλες, αλλά δημιουργούνται από την επικρατούσα επιθυμία που γεννάται στους κατοίκους και χρήστες της πόλης, να αφήσουν το ένα μέρος μιας πόλης και να πάνε στο άλλο. Ο C.C.Colby 9 αναγνωρίζει πέντε τέτοιες δυνάμεις : 1. Χωρική δύναμη: όταν η συμφόρηση στις κεντρικές ζώνες απωθεί και ο κενός χώρος σε άλλες ζώνες έλκει. 2. Η δύναμη της θέσης (τόπου): 9 Charles C.Colby, "Centrifugal and Centripetal forces in urban Geography". Annals of the Association of American Geographers XXIII, 1,March 1933,1-21] 10

Οι θεωρήσεις του χώρου εμπλέκει τα μειονεκτήματα της έντονα χρησιμοποιημένης κεντρικής ζώνης σ'αντίθεση με τη σχετικά μικρή χρήση του φυσικού εδάφους στην περιφέρεια. 3. Η χωροθετική (situational) δύναμη: προκύπτει από τα μη ικανοποιητικά διαστήματα και ευθυγραμμίσεις στην κεντρική ζώνη και την αναμονή του αντιθέτου στην περιφέρεια. Τούτο αναφέρεται και στο σχεδιασμό του φυσικού χώρου αλλά και στις λειτουργικές συσχετίσεις. 4. Δύναμη κοινωνικής εξέλιξης: Αυτή καθορίζεται από τον C.C.Colby σαν : υψηλές αξίες γης, υψηλοί φόροι, αυξανόμενες αναστολές δημιουργούν μια επιθυμία για κίνηση προς τις αντίθετες συνθήκες στην νέοαναπτυσσόμενη περιφέρεια σαν πρόσκληση. 5. Η κατάσταση και Οργάνωση μιάς εγκατάστασης : δημιουργεί μια δύναμη για αλλαγή με την οποία τέτοιοι παράγοντες, όπως : - απαρχαιωμένες λειτουργικές μορφές - κρυσταλοποιημένα πρότυπα - η κυκλοφοριακή συμφόρηση - οι μη ικανοποιητικές κυκλοφοριακές εξυπηρετήσεις της κεντρικής ζώνης έρχονται σε αντίθεση με τις - νέες λειτουργικές μορφές - δυναμικά πρότυπα - απελευθέρωση από συμφόρηση - υψηλές ικανοποιητικές κυκλοφοριακές εξυπηρετήσεις της εξωτερικής ζώνης. 2.1.3. Η ανθρώπινη εξίσωση. Ο Colby ακόμα προσέθεσε ακόμα ένα παράγοντα που ονόμασε «ανθρώπινη εξίσωση» που στην ουσία αποτελεί την έννοια της ανθρώπινης επιλογής η οποία λειτουργεί εξ ίσου κεντρομόλα όσο και κεντρόφυγα. 2.2. Οι βασικές υποθέσεις. Ο βασικός προβληματισμός πάνω στη διαμόρφωση του χώρου στηρίζεται στη διερεύνηση των χωρικών κατανομών των οικονομικών δραστηριοτήτων και τις από αυτές διαμορφούμενες, ζώνες χρήσεων γης. Κατά καιρούς είχαν διατυπωθεί διαφοράς και διαφορετικές θεωρίες γνωστοποίησης του ανθρωπογενούς χώρου, με βάση τις πραγματοποιούμενες (εγκαταστημένες) σ αυτόν οικονομικές δραστηριότητες. Αναφορικά με την κατανομή των ζωνών χρήσεων γης στο σώμα των Αστικών συγκεντρώσεων θα παρουσιάσουμε τα τρία βασικότερα μοντέλα. Αυτά αναπτύχθηκαν μέσα από την μελέτη των αμερικανικών πόλεων, το Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 11

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 1923 από τον Ernest W.Burgess το μοντέλο των ΣΥΓΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΚΥΚΛΩΝ 1939 από τoν Homer Hoyt το μοντέλο των ΣΥΓΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΤΟΜΕΩΝ, και το 1945 από τους Chauncy Harris και Edward Ullman ένα τρίτο μοντέλο, το μοντέλο των ΠΟΛΛΑΠΛΩΝ ΠΥΡΗΝΩΝ10. Είναι χαρακτηριστικό ότι η λειτουργική θεώρηση μιας πόλης αποκαλύπτεται μέσω της μελέτης του τρόπου ανάπτυξής της. Τούτο επιτείνει τη σημασία της θεώρησης των πόλεων σαν «εν δυνάμει» ενοτήτων. Η εν δυνάμει αυτή κατάσταση υποδεικνύει τη φιλοσοφική θεώρηση αλλά και τα μεθοδολογικά εργαλεία για τη μελέτη και την επίλυσή της. 2.2.1. Η ζωνική υπόθεση - Συγκεντρικοί κύκλοι. Οι συγκεντρωτικές ζώνες, σαν τρόπος αστικής ανάπτυξης, προτάθηκαν από τον Ernest W. Burgess11 (1923) και στηρίχθηκε σε έρευνα στην περιοχή του Chicago 12 Σύμφωνα με την θεώρηση του Βurgess μια πόλη απλώνεται με βάση το κέντρο της, προς ακτινωτές κατευθύνσεις, με τέτοιο τρόπο ώστε να μορφοποιεί μια σειρά από συγκεντρικές ζώνες ή δακτυλίους. Στο Chicago πέντε διαδοχικές ζώνες διαμορφώνονται από το κέντρο προς την περιφέρεια (Σχήμα 2.1.). ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΖΩΝΗ ΜΕΤΑΠΤΩΣΗΣ ΖΩΝΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ ΖΩΝΗ ΚΑΛΥΤΕΡΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΖΩΝΗ ΚΑΤΟΧΩΝ ΔΙΑΡΚΟΥΣ ΕΙΣΗΤΗΡΙΟΥ Σχήμα 2.1.- Το μοντέλο της ΖΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ ή των ΣΥΓΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΚΥΚΛΩΝ Η ουσία του μοντέλου της ΖΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ ή των ΣΥΓΚΕΝΤΡΙΚΩΝ ΚΥΚΛΩΝ συνίσταται στη θεώρηση ότι : 10 H.J.Nelson, the form and Structure of cities : Urban Growth Patterns, in L.S.Bourne, Internal Structure of the City, Oxford University Press, 1971,London.. 11 Ernest W.Burgess, Urban Areas in T.V. Smith and L.D. White eds. Chicago: An experiment in Social Science Research, Chicago: Uninersity of chicago Press, 1929, p.114-123. 12 Dickinson,1964. p.p. 131-144. 12

Οι θεωρήσεις του χώρου "καθώς η πόλη μεγαλώνει εκτείνεται ακτινωτά από το κέντρο της και διαμορφώνει μια σειρά από συγκεντρικές ζώνες". Χρησιμοποιώντας το Chicago σαν παράδειγμα ο Burgess προσδιορίζει 5 ζώνες : ΖΩΝΗ 1 : Η κεντρική επιχειρηματική ζώνη CBD: Η καρδιά της Central Business District περιέχει τις λειτουργίες : - κτίρια γραφείων - τράπεζες - ξενοδοχεία - Clubs - θέατρα - καταστήματα μόδας Οι οποίες περιβάλλονται από μια ζώνη χονδρικού εμπορίου. ΖΩΝΗ 2 : Η ζώνη μετάπτωσης: Η ζώνη αυτή περιβάλλει την CBD και περιλαμβάνει μια περιοχή υποβαθμισμένη οικιστικά σαν αποτέλεσμα καταπατήσεων από την επέκταση της CBD. Συνίσταται από - μια περιοχή εργοστασίων στην εσωτερική ζώνη, και - από μια περιοχή υποβαθμισμένων γειτονιών, στην εξωτερική ζώνη, με κτίρια ενοικιαζομένων δωματίων και γενικότερα αρρωστημένων κατοικιών. Σε πολλές Αμερικάνικες πόλεις του 1920 αυτή η περιοχή ήταν ο τόπος εγκατάστασης των αποίκων της 1ης γενιάς. ΖΩΝΗ 3 : Είναι η ζώνη των κατοικιών των ελευθέρων Επαγγελματιών. Είναι η επόμενη ευρεία ζώνη. Κατοικείται κυρίως από μετανάστες 2ης γενιάς, αναφερόμαστε πάντοτε στις Αμερικάνικες πόλεις, και χαρακτηρίζεται στο Chicago από διώροφες κατοικίες. ΖΩΝΗ 4 : Η ζώνη των καλύτερων κατοικιών: Εδώ κατοικεί η μεγάλη μεσαία τάξη των αυτοχθόνων γεννημένων Αμερικανών σε κατοικίες μιας οικογένειας ή διαμερίσματα. Μέσα σ'αυτή την περιοχή σε στρατηγικές θέσεις, χωροθετούνται Επιχειρηματικά κέντρα, τα οποία ο Burgess υπαινίσσεται ότι μπορεί να αποτελούν δορυφόρους της κεντρικής C.B.District. ΖΩNH 5 : Η ζώνη των πηγαινοερχομένων: H ζώνη αυτή τοποθετείται πίσω από την ζώνη 4 και συνίσταται από ένα δακτύλιο πόλεων και χωριών. Αυτά αποτελούν στα περίχωρα υπνωτήρια ανθρώπων που πηγαινοέρχονται για δουλειές ή απασχολούνται στη CBD. Ο Λειτουργικός μηχανισμός του συγκεντρικού κυκλικού μοντέλου είναι η ανάπτυξη και ακτινωτή επέκταση της πόλης. Κάθε ζώνη έχει την τάση να αναπτυχθεί προς τα έξω μέσα στην ακολουθούσα ζώνη. Συνειδητοποίησε δηλαδή, ότι κάθε ζώνη εκτείνεται προς το εξωτερικό του σχήματος τείνοντας να καταλάβει την επόμενη ζώνη. Ακόμη πολύ σημαντική είναι η συνειδητοποίηση το γεγονότος ότι, η διαδικασία που κυριαρχεί στη διαμόρφωση του σχεδίου (με τη γεωμετρική έννοια) μιας αστικής περιοχής είναι αυτή της επέκτασης με ακτινοειδή μορφή σ'ένα ευρύ μέτωπο. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 13

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Η βασική παραδοχή του Burgess για να διατυπώσει το μοντέλο του ήταν μια πόλη με : ένα μόνο κέντρο, ένα ετερογενή πληθυσμό, μια μικτή εμπορική και βιομηχανική λειτουργική βάση, καθώς και ένα έντονο οικονομικό ανταγωνιστικό αλλά και χωρικά περιορισμένο, κεντρικό χώρο. Η βασική παράμετρος διαμόρφωσης στηρίζεται στην «απόσταση από το κέντρο». Σαφώς αναγνώρισε την ύπαρξη "διαστρεβλωτικών παραγόντων" όπως το γεωφυσικό της περιοχής της πόλης, τους άξονες επικοινωνίας, τη γενικότερη χωροθέτηση, τα φυσικά και τεχνικά σύνορα, τις υπάρχουσες προηγούμενες χρήσεις της περιοχής κλπ. Η συγχώνευση του Στατικού μοντέλου του Thunen και του δυναμικού του Burgess έδωσε ένα εργαλείο περιγραφής που έχει ενδιαφέρον να εφαρμοστεί στη συγκριτική μελέτη των Αστικοποιήσεων των διαφόρων χωρών. 2.2.2. H υπόθεση της Σφήνας - Οι συγκεντρικοί Τομείς To 1939 o Homer Hoyt 13 διαμόρφωσε το πρότυπο της Ανάπτυξης και Χωρικής Δομής που έγινε γνωστό σαν η θεωρία της ΣΦΗΝΑΣ ή των ΤΟΜΕΩΝ. Ο Hoyt ήρθε να βελτιώσει το Δακτυλοειδές μοντέλο του Burgess που δεν μπορούσε ν' απαντήσει στο γεγονός ότι το σχήμα ανάπτυξης των πόλεων όπως το Παρίσι μοιάζει σχηματικά περισσότερο με Αστέρι παρά με κύκλο. Αυτό βέβαια έγινε με την πρόσθετη θεώρηση της "κατεύθυνσης ανάπτυξης" από το κέντρο και όχι μόνον της "απόστασης από το κέντρο". Ο Hoyt ανάλυσε την κατανομή των γειτονιών κατοικίας, διαφόρων επιπέδων, όπως καθορίζονται από τα ύψη των ενοικίων και διαπίστωσε ότι δεν κατανέμονται χωρικά ούτε τυχαία ούτε με την μορφή συγκεντρικών κύκλων. Συμπέρανε ότι «οι διάφοροι τύποι των ζωνών κατοικίας τείνουν ν' αναπτυχθούν προς την εξωτερική κατεύθυνση, κατά μήκος διακεκριμένων ακτίνων». Ο λειτουργικός μηχανισμός συνίσταται στη διαμόρφωση «κατεύθυνσης ανάπτυξης» και η καινούργια ανάπτυξη που παράγεται (δημιουργείται) πάνω στο εξωτερικό τόξο ενός τομέα τείνει ν' αναπαράγει το χαρακτήρα της προηγούμενης ανάπτυξης αυτού του τομέα. Περιοχές υψηλών ενοικίων τείνουν να χωροθετούνται σε ένα ή περισσότερους τομείς σχήματος πίττας, χωρίς να σχηματίζουν ένα πλήρη κύκλο γύρω στην πόλη. Περιοχές ενδιαμέσων μισθωμάτων κανονικά τοποθετούνται σε ίδιας μορφής τομείς σε επαφή με τους τομείς υψηλών μισθωμάτων (Σχήμα 2.2.). 13 L.S.Bourne, Internal structure of the city,readings on space and environment,oxford University Press,1971, page 78. 14

Οι θεωρήσεις του χώρου ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ-ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΧΑΜΗΛΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΜΕΣΑΙΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΥΨΗΛΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ Σχήμα 2.2.- H υπόθεση της Σφήνας Ο Hoyt υποστήριξε ότι :...εάν ένας τομέας της πόλης αρχικά αναπτύσσεται σαν υψηλών, μεσαίων ή χαμηλών μισθωμάτων περιοχή κατοικίας, τείνει να διατηρήσει αυτό το χαρακτήρα σε μεγάλες διαστάσεις καθώς αυτός ο τομέας εκτείνεται προς τα έξω με την διαδικασία της ανάπτυξης της πόλης... Παρ'όλο που γεωμετρικά πρότυπα δεν είναι δυνατόν να επιβληθούν πάνω σε μια πόλη για να καθορίσουν την θέση των υψηλών και χαμηλών τομέων μισθωμάτων κάποιες γενικεύσεις μπορούν να γίνουν σχετικά με αυτές. Οι γενικεύσεις αυτές, είναι: 1). Οι κατοικίες υψηλότερων μισθωμάτων τείνουν να χωροθετούνται σε περιοχές - υψηλότερες υψομετρικά ή - σε γειτνίαση με μια λίμνη, ποταμό, παραλία ωκεανού, - κατά μήκος στους γρηγορότερους άξονες κυκλοφορίας, και - κοντά στα πάρκα της περιφέρειας. 2).Οι χαμηλών εισοδημάτων οικογένειες τείνουν να ζουν σε τομείς χωροθετημένους μακρύτερα από τις περιοχές υψηλών ενοικίων, και συνηθέστατα στις λιγότερο επιθυμητές περιοχές - κατά μήκος σιδηροδρομικών γραμμών, - βιομηχανικών περιοχών, και - εμπορικών περιοχών. Οι περιοχές αυτές που καθορίζονται από τα ενοίκια δεν είναι στατικές. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 15

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Οι ένοικοι των κατοικιών χαμηλής κατηγορίας μισθωμάτων τείνουν να κινηθούν σε ζώνες εξωτερικές από το κέντρο, κυρίως εισχωρώντας σιγά-σιγά στα σπίτια που άδειασαν από ομάδες υψηλοτέρων εισοδημάτων, ή σε νεόδμητες χαμηλής ποιότητας κατοικίες στις παρυφές της πόλης συνήθως στην επέκταση των τομέων χαμηλών μισθωμάτων. Θεωρείται έτσι ότι επειδή το μοντέλο του Hoyt υπολογίζει ταυτόχρονα "απόσταση και κατεύθυνση" από το κέντρο της πόλης αποτελεί μια βελτίωση στο μοντέλο του Burgess. 2.2.3. Η υπόθεση του πυρήνα Πολύπυρηνικό. Τo 1945 διατυπώθηκε απο τον Chauncy Harris και τον Edward Ullman ένα τρίτο μοντέλο, το μοντέλο των πολλαπλών πυρήνων σαν τροποποίηση των δυο προηγουμένων.14 Υποστήριξαν ότι το πρότυπο των χρήσεων γης μιας πόλης δε μεγαλώνει με σημείο αναφοράς ένα μοναδικό κέντρο, αλλά γύρω από μερικούς διακεκριμένους πυρήνες. Σε μερικές περιπτώσεις αυτοί οι πυρήνες, στοιχεία γύρω από τα οποία πραγματοποιείται η ανάπτυξη, υπήρχαν από την απαρχή της πόλης, ενώ άλλα μπορεί να αναπτύχθηκαν κατά την διάρκεια της ανάπτυξης της πόλης. Ο Αριθμός αυτών των πυρήνων διαφέρει από πόλη σε πόλη, αλλά όσο μεγαλύτερη είναι η πόλη τόσο περισσότερα αριθμητικά και πιο εξειδικευμένοι, λειτουργικά και θεματικά, είναι αυτοί οι πυρήνες (Σχήμα 2.3.) ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΧΟΝΔΡΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ-ΕΛΑΦΡΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΧΑΜΗΛΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΕΣΑΙΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΥΨΗΛΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΒΑΡΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΑΣΤΙΟ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΠΡΟΑΣΤΙΟ 8 Σχήμα 2.3.- Η υπόθεση του πυρήνα. Οι Αστικοί Πολεοδομικοί Πυρήνες Ανάπτυξης (ΑΠΠΑ), αυτοί δηλ. που συγκεντρώνουν και κατευθύνουν την αστική ανάπτυξη μπορεί να περιλαμβάνουν : - την αρχική λιανική εμπορική περιοχή - ένα λιμάνι - σταθμό σιδηροδρομικό - βιομηχανική περιοχή - παραλία, και στις ημέρες μας 14 H.J.Nelson, the Form and Structure of cities: Urban Growth Patterns, in L.S.Bourne, internal Structure of the city, Oxford University Press, 1971.London,p.79. 16

Οι θεωρήσεις του χώρου - Αεροδρόμιο 1. Η Κεντρική Επιχειρηματική Περιοχή συνήθως περιλαμβάνει ή είναι γειτονική στην Αρχική λιανική εμπορική περιοχή. 2. Η Περιοχή Χονδρεμπορίου και Ελαφριάς Βιομηχανίας συνήθως χωροθετείται κατά μήκος σιδηροδρομικών γραμμών γειτονικά αλλά χωρίς να περιλαμβάνει την C.B.D. 3. Η Περιοχή Βαρειάς Βιομηχανίας είναι πλησίον των σημερινών ή παλαιοτέρων παρυφών της πόλης, όπου υπάρχουν διαθέσιμες μεγάλες εκτάσεις γης αφενός, αλλά και δυνατότητες υδάτινης ή σιδηροδρομικής μεταφοράς αφετέρου είναι εφικτές. 4. Οι Περιοχές Κατοικίας μερικών κοινωνικών τάξεων αναπτύσσονται σε "καλές" περιοχές σε επιθυμητές τοποθεσίες, υψηλές υψομετρικά και μακριά από ενοχλήσεις όπως θόρυβος, μυρωδιές, καπνό, σιδηροδρομικές γραμμές, περιοχές χαμηλών εισοδημάτων, εργοστάσια και οδικές αρτηρίες. 5. Τα προάστια και Δορυφόροι είτε κατοικίας είτε βιομηχανίας είναι χαρακτηριστικά των Αμερικάνικων πόλεων. Τα προάστια καθορίζονται σαν ευρισκόμενα γεωγραφικά γειτονικά με τις πόλεις, ενώ οι Δορυφόροι ακόμη μακρύτερα με μικρή ημερήσια διακίνηση προς το κέντρο της πόλης. Οι Harris & Ullman15 θεωρούν ότι η ανάπτυξη των ξεχωριστών πυρήνων και διαφοροποιημένων περιοχών χρήσεων είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού 4 παραγόντων. 1. Υπαρξη εξειδικευμένων θεματικών ευκολιών : Κάποιες δραστηριότητες απαιτούν εξειδικευμένες ευκολίες π.χ. μια περιοχή λιανικού εμπορίου χρειάζεται ενδοαστική προσπελασιμότητα. Ένα λιμάνι χρειάζεται μια φυσική θέση προστασίας. 2. Κανόνας ομαδοποίησης - συλλειτουργίας : Κάποιες όμοιες δραστηριότητες ομαδοποιούνται στο χώρο διότι επωφελούνται από τους δεσμούς π.χ. Λιανικού εμπορίου δραστηριότητες μπορεί να ομαδοποιούνται για να διευκολύνουν τη συγκριτική αγορά. Οικονομικά ιδρύματα ομαδοποιούνται για να διευκολύνουν τις διαπροσωπικές επαφές των προϊόντων. 3. Χωρική συμβατότητα χαρακτηριστικών : Κάποιες ανόμοιες δραστηριότητες είναι επιζήμιες η μια στην άλλη. Έτσι χρήστες μεγάλων διαστάσεων γης, όπως χώρων χονδρικών αποθηκεύσεων δεν είναι συμβατές με λειτουργίες λιανικού εμπορίου που απαιτούν πυκνή κυκλοφορία πεζών. 4. Οικονομικοί παράγοντες : 15 C.D. Harris and E.L.Ullman, "The nature of cities", Annals of the American Academy of Political and Social Scieuce. CCXLII (November 1945) Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 17

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Κάποιες δραστηριότητες είναι ανίκανες να αντιμετωπίσουν τα υψηλά ενοίκια των πιο επιθυμητών περιοχών - π.χ. κατοικίες χαμηλών εισοδημάτων σπανίως κτίζονται σε τεμάχια γης με θέα. Έτσι προτείνεται ένα σχήμα ανάπτυξης που συγκεντρώνεται σε περισσότερα του ενός αστικά κέντρα. Ο αριθμός των κέντρων ανάπτυξης εξαρτάται κάθε φορά από ιστορικές συγκυρίες και δυνάμεις χωροθέτησεις που άλλοτε συγκεντρώνουν κάποιες λειτουργίες και άλλοτε διαχέουν άλλες. Έτσι γεννάται το ερώτημα: γιατί κάποιοι τομείς γίνονται ενεργά κέντρα διάχυσης ενώ άλλοι λιμνάζουν. 2.3. Θεωρίες Βιομηχανικής Χωροθετησης. Στη βιβλιογραφία βρίσκουμε πολυάριθμες θεωρίες χωροθέτησης των βιομηχανιών μέσα στο πλαίσιο της Αστικής ιεραρχίας 16. Έτσι οι γενικότερες θεωρίες χωροθέτησης των βιομηχανιών έχουν τις παρακάτω διαστάσεις ερμηνείας : Ο A.WEBER (1909) εκτιμά ότι οι βιομηχανικές τοποθεσίες επιλέγονται με τρόπο ώστε να ελαχιστοποιούνται οι κινήσεις που δεν είναι αναγκαίες. Με άλλα λόγια οι βιομηχανικοί τόποι αναπαριστούν τις θέσεις ελάχιστης ενέργειας. Ο SMITH (1953) προτείνει και άλλους δείκτες για τον καθορισμό της χωροθέτησης βιομηχανιών: - Το κόστος των πρώτων υλών ανά εργάτη - Την ποσότητα της ηλεκτρικής ενέργειας που χρησιμοποιείται - Το ποσοστό των εργατικών, αρσενικών, χεριών στο σύνολο των ενεργών υπαλλήλων. Τέλος, ο DUERR (1960) προτείνει τον ειδικό δείκτη δηλαδή την αξία ενός προϊόντος διαιρούμενη δια του βάρους της. 2.4. Βιομηχανία και Μητροπολιτικός Χώρος. Δεν είναι εύκολο να δώσουμε μία συνθετική εικόνα των χωρικών σχέσεων μεταξύ της βιομηχανίας και των μητροπόλεων. Αυτές είναι πολύ διαφορετικές από το μέγεθος και την ιστορία τους. Οι παλιές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες είναι το αποτέλεσμα μίας υπομονετικής ιζηματογέννεσης χιλιετιών ενώ το Dallas ή το Los Angeles είναι προϊόντα του 20 ο αιώνα. Εντούτοις, σε σχέση με τις ειδικότερες ανάγκες των βιομηχανιών μπορούμε να αναγνωρίσουμε προνομιακούς τρόπους οργάνωσης που αποδεικνύουν ότι τα μοντέλα της χρήσης του αστικού εδάφους λαμβάνουν τελικά υπόψη και τη διαφοροποίηση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων. Τα κλασσικά αυτά μοντέλα 17 εκθέτουμε παρακάτω: 16 HAGGETT (P.),1965_Locational analysis in human geography.edward ARNOLD,London.p.145-161 17 MANZAGOL (C.),1980,Logique de l'espace industriel,presses Universitaires de France,Paris. 18

Οι θεωρήσεις του χώρου 2.4.1. Το μοντέλο των Συγκεντρικών ζωνών του BURGESS. Τοποθετεί τη βιομηχανία μέσα στο κοντινό στεφάνι του κέντρου των επιχειρήσεων, κοντά στις υπηρεσίες και στα εργατικά χέρια που καταλαμβάνουν τη ζώνη 2 (μετάβαση) και τη ζώνη 3, και σκοπεύει κυρίως στο να περιγράψει τη χωρική κατανομή των κοινωνικών ομάδων (σχήμα 2.1.). 2.4.2.Το Ακτινωτό μοντέλο του HOYT. Περιγράφει ικανοποιητικά τις βιομηχανικές κορδέλες που τεντώνονται καθ όλο το μήκος των αξόνων επικοινωνίας αλλά κυρίως τονίζει την κατοικία. Ο Burges και ο Hoyt περιγράφουν ένα αστικό οργανισμό με μοναδικό κέντρο γύρω από τον οποίο τακτοποιούνται (σχήμα 2.2.). 2.4.3.Το Πολυκεντρικό μοντέλο των HARRIS και ULLMAN. Ο Harris και ο Ullman παρουσίασαν ένα μοντέλο μέσα στο οποίο εισάγουν βιομηχανικές κηλίδες ελαφριές και βαριές και βιομηχανικές περιοχές παράστειες. Αυτές οι ομοιογενείς συγκεντρώσεις θεωρούμενες σύμφωνα με την ειδικότερη εξυπηρέτηση τους (χώρος υπηρεσιών, συμπληρωματικές τεχνικές, συμβατότητα) δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις διασκορπισμένες βιομηχανίες και βασίζονται επάνω σε μία διάκριση (βαριές και ελαφριές) πολύ απλοϊκή. (σχήμα 2.3.). 2.4.4.Το μοντέλο του W.ISARD. Το μοντέλο αυτό δεν είναι πια ρεαλιστικό κυρίως λόγω της αδυναμίας του να ενσωματώσει τις βιομηχανικές ζώνες που εφάπτονται στο κέντρο των υπηρεσιών (σχήμα 2.4.). Σχήμα 2.4. Το μοντέλο του W.ISARD. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 19

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 2.4.5. Το μοντέλο του HAMILTON. Ξεκινώντας από τις μελέτες του Martin πάνω στο Λονδίνο προτείνει ένα σχήμα που διακρίνει: - Περιοχές βιομηχανικές ελαφριές A,στο κέντρο της πόλης που συνίστανται από μικρές επιχειρήσεις που ευνοούνται από εξωτερικές οικονομίες (τυπογραφία, μικρή μεταλλουργία, κτλ.) - Ζώνες ακτινωτές σε τομείς δακτυλίων B προσανατολισμένες πάνω στους άξονες μεταφορών και που συγκεντρώνουν πιο μεγάλες επιχειρήσεις (ηλεκτρικές κατασκευές τρόφιμα, κτλ.), και που ψάχνουν την εγγύτητα με τα εργατικά χέρια εν αφθονία Σχήμα 2.5. Το μοντέλο του HAMILTON. - Παράστειες περιοχές C με μορφή και ουσία παρόμοια. - Περιφερειακές ζώνες D που υποδέχονται μεγάλες βιομηχανίες καταναλωτικές που απαιτούν μεγάλους χώρους (αλυσίδα συναρμολογήσεων) ή πηγές μόλυνσης (ραφινερία, μεταλλουργική βαριά βιομηχανία). Διαπιστώνουμε ότι τα ειδικότερα μοντέλα είναι πιο πολύ ικανοποιητικά χρησιμοποιώντας βιομηχανικές κατηγορίες πιο εξειδικευμένες και αρχές δόμησης πιο περίπλοκες. 20

Οι θεωρήσεις του χώρου 3. Η Μετρική οργάνωση του χώρου. 3.1 Οι βασικές νοητικές κατασκευές. Η πολυπλοκότητα του πολεοδομικού φαινομένου δημιουργεί στον προσεκτικό παρατηρητή τη βαθύτερη εντύπωση ότι στηρίζεται σε κάποιες δομικές βάσεις που είναι αποτέλεσμα της συνολικής και συχνά ασυντόνιστης θέλησης των πολιτών να διαμορφώσουν το χώρο για την μεγαλύτερη ευημερία και ευτυχία τους. Για να αποκωδικοποιήσουμε τις δομές που υποψιαζόμαστε ότι υπάρχουν θα αναφερθούμε στις μέχρι τώρα διατυπωμένες νοητικές κατασκευές. Αυτές οι κατασκευές που ονομάζονται νόμοι, αρχές ή συλλήψεις, ανάλογα με τον βαθμό γενικότητάς τους, στηρίζονται καλά πάνω στις κρατούσες ιδεολογίες των εποχών και των περιοχών κατά και στις οποίες διατυπώθηκαν. Από αυτές τις κατασκευές προκύπτουν θεωρήσεις που μπορούν να χρησιμεύσουν είτε ερμηνευτικά είτε προβλεπτικά για την επίλυση των ειδικότερων προβλημάτων του χώρου. Η διερεύνηση της τυχαίας χωροθέτησης των δραστηριοτήτων μέσα αλλά και γύρω από τον αστικό ιστό δείχνει ότι αυτό το "τυχαίο" οφείλεται περισσότερο (όπως άλλωστε και κάθε τι το τυχαίο, πλην οριακών καταστάσεων) στην έλλειψη βαθύτερης μελέτης των φαινομένων χωροθέτησης και στις δυσκολίες που προκύπτουν από την αυξημένη πολυπλοκότητά τους εξ αιτίας : α. μεγάλου αριθμού μεταβλητών που καθορίζουν το φαινόμενο, β. της μεταβολικής φύσης του όλου φαινομένου, Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 21

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. γ. των ιδιαιτεροτήτων του χώρου εγκατάστασης, δεδομένου ότι ομοιογενείς χώροι είναι μάλλον ανύπαρκτοι. Σταδιακά άρχισε να εμπεδώνεται ο λειτουργικός προορισμός του χώρου, Έτσι διάφοροι σημαντικοί ερευνητές γεωγράφοι και οικονομολόγοι προχώρησαν στην προσπάθεια αποκάλυψης των κρυφών δυνάμεων που καθόριζαν και έλεγχαν αυτές τις τυχαίες χωροθετήσεις. Έτσι, η χωρική θεωρία γεννήθηκε με τη διερεύνηση των καλυτέρων αγροτικών χωροθετήσεων σε σχέση με τις αγορές. Αυτό το πρακτικό πρόβλημα μεγιστοποίησης προβλήθηκε από τον V.Thunen όταν ανέλαβε να διευθύνει την εκμετάλλευση στο Τellow, 35km από την κεντρική αγορά του Rostock, στο Mecklembourg. Ο Alfred Weber διερεύνησε το βιομηχανικό χώρο με βάση τα σημεία παραγωγής, μετασχηματισμού και κατανάλωσης και διετύπωσε μία θεώρηση του "Βιομηχανικού προορισμού" του χώρου. Όπως το μοντέλο του Von Thunen, έτσι και αυτό του Weber, έχει σήμερα μία αξία ιστορική. Τέλος ο Christaller διερεύνησε τη χωρική οργάνωση με βάση την έννοια της "ιεραρχίας των υπηρεσιών" και διετύπωσε τις αρχές του θεμελιώνοντας τη θεωρία των Κεντρικών τόπων. Παρά τις ατέλειες και τις τροποποιήσεις που χρειάστηκε να υποστεί, η θεωρία των κεντρικών τόπων συνιστά ένα από τα πιο ολοκληρωμένα μοντέλα της Γεωγραφίας. Χωρίς αυτή δεν θα ήταν δυνατόν να μιλάμε για μια θεωρητική Γεωγραφία ανεξάρτητη από τις άλλες επιστήμες. Σ'ότι αφορά τη χωρική οργάνωση παρουσιάζει το ενδιαφέρον ότι προσφέρει μία δομή επεξηγηματική των λειτουργικών σχέσεων που δημιούργησαν την αντίθεση πόλης-περιφέρειας. Είναι μια θεωρία των τόπων ανταλλαγής. Παρακάτω θα αναπτύξουμε συνοπτικά τις κυριότερες από αυτές τις θεωρήσεις. Η παρουσίασή τους γίνεται με βάση τη θεώρηση των δραστηριοτήτων ως προς ένα ή περισσότερα κέντρα. 3.2. Οι καλύτερες αγροτικές χωροθετήσεις. (Το Μοντέλο VON THUNEN) Το τεχνολογικό περιβάλλον στο οποίο συλλογίστηκε ο Von Thunen ήταν αυτό του τέλους του 18ου αιώνα. Στόχος του ήταν να εκφράσει τον "αγροτικό προορισμό του εδάφους" με βάση μία πόλη - αγορά. Τότε οι αποστάσεις υπολογίζονταν σε χρόνο πεζού, έφιππου ή ναυσιπλόου ποταμού. Αυτό εξηγεί γιατί η περίφημη Ζωνοποίησή του, των ομοκέντρων κύκλων, με κέντρο την οικιστική συγκέντρωση, δεν ανταποκρίνεται πια στη σημερινή λογική μας, και ειδικότερα σε ότι αφορά στη Χωροθέτηση της δασικής ζώνης. Εν τούτοις, με την προϋπόθεση να προβούμε στις αλλαγές κλίμακας τις συνδεδεμένες με την εξέλιξη των μέσων μεταφοράς, το ενδιαφέρον του μοντέλου του παραμένει. Αυτό το ενδιαφέρον είναι μεθοδολογικό, χωρικό και εκπαιδευτικό. Διότι αντιμετωπίζοντας ένα υπαρκτό φαινόμενο, σε μια σημαντική καμπή της εξέλιξής του, μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα του τρόπου με τον οποίο το αντιμετωπίζει έστω και εάν σήμερα είναι πρωτογενής. 22

Οι θεωρήσεις του χώρου Από την άποψη των μέσων έρευνας η άμεση ή έμμεση προσφορά του Von Thunen καλύπτει τις ακόλουθες εξελίξεις : Η εμφάνιση της Γεωγραφικής σκέψης εφαρμοσμένη σ'ένα χώρο εκ των προτέρων ομοιογενή (ή ομοιόμορφο ή ισότροπο). Αυτό τον χώρο τον θεωρούμε διαδοχικά περισσότερο πολύπλοκο για να πλησιάσουμε προς την πραγματικότητα. Η μεγάλη πεδιάδα της Βορείου Ευρώπης του έδωσε την ιδέα της θεωρητικής του κατασκευής. Η διατύπωση των σχέσεων μεταξύ των χωροθετήσεων της Αγροτικής παραγωγής και του κόστους της μεταφοράς τους, σα συνάρτηση της απόστασης που τις χωρίζει από την αγορά. Η έκφραση αυτή των σχέσεων μπορεί να γίνει με μέσα αλγεβρικά, γεωμετρικά (τα σημεία των ζωνών) ή και μέσα γραφικά. Το μοντέλο που απορρέει από αυτές τις παρατηρήσεις προτείνει μία χωρική οργάνωση ομόκεντρων ζωνών διαφορετικού πλάτους.(σχήμα 3.1.) 1. Η πρώτη είναι η Λαχανοκομική ζώνη, της οποίας η εγγύτητα στον οικισμό ελαχιστοποιεί ταυτόχρονα την μεταφορά των φθαρτών λαχανικών και της κοπριάς της οποίας οι κηπευτικές εκτάσεις είναι καταναλώτριες. Αυτή η περιαστική λαχανοκομική ζώνη υπήρξε γύρω από τις περισσότερες πόλεις. 2. Η δεύτερη ζώνη είναι αυτή των δασών, που προμήθευαν καύσιμα και υλικά κατασκευών στο τέλος του 18ου αιώνα. Αυτή η ζώνη στην εποχή μας αναπροσαρμόστηκε σε ζώνη διακοπών με κήπους και με πάρκα που "στριμώχτηκαν" χωρικά από την αστική ανάπτυξη. 3. Η τρίτη ζώνη αφιερώνεται στις εναλλακτικές καλλιέργειες. Εκεί κυριαρχούν τα δημητριακά που απαιτούν εποχιακές εργασίες και όχι εβδομαδιαίες, και άρα μετακινήσεις λιγότερο συχνές από τις πρώτες ζώνες. 4. Η τέταρτη, πέμπτη και έκτη ζώνη είναι αφιερωμένες αντίστοιχα στην βουκολική αμειψισπορά, στην τριετή ομειψισπορά, και στη δασική που απαιτούν ακόμη ολιγότερες μετακινήσεις. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 23

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. ---εκτατική κτηνοτροφία ---Τριετής αμειψισπορά ---Βουκολική αμειψισπορά --- Δάσος ---Λαχανοκομία ------- Πόλη - Αγορά --- εναλλακτική καλιέργεια πλωτός ποταμός έσοδα Πόλη - Αγορά αποστάσεις ---Λαχανοκομία --- Δάσος --- εναλλακτική καλιέργεια ---Βουκολική αμειψισπορά ---Τριετής αμειψισπορά ---εκτατική κτηνοτροφία Σχήμα 3.1.-Γραφικό μοντέλο του Von Thunen Γραφική επίλυση του γραμμικού προγραμματισμού των κατωφλίων των χρήσεων γης. 24

Οι θεωρήσεις του χώρου 3.3. Ο βιομηχανικός προορισμός του χώρου. (Το Μοντέλο ALFRED WEBER) 3.3.1 Γενικά. Ο Weber προβληματίστηκε πάνω στην ορθολογική χωροθέτηση των βιομηχανιών μεταποίησης των πρώτων υλών με στόχο να μειώσει τις ανώφελες μετακινήσεις προς τις αγορές κατανάλωσης. Έτσι στο πλαίσιο της θεωρίας του Weber το κόστος μεταφοράς και μόνον επηρεάζει την επιλογή του τόπου εγκατάστασης. Αλλά το γεγονός ότι οι πολιτικές, κοινωνικές και τελωνειακές διαστάσεις απουσιάζουν από αυτές τις αναλύσεις, τις τοποθετεί αυτόματα στον προηγούμενο χώρο των παρωχημένων θεωρήσεων. Οι πολυεθνικές κοινωνίες που κυβερνούν τον σημερινό κόσμο έχουν λιγότερα προβλήματα μεταφοράς από αυτά της προσαρμογής σ'ένα συνολικό σύστημα όπου οι ροές πληροφοριών έχουν συχνά μεγαλύτερη αξία από τις πραγματικές ροές. Ο Weber θεωρεί ένα ομοιόμορφο χώρο όπου το κόστος των μεταφορών είναι ανάλογο με την απόσταση. Σ'αυτό το χώρο δίδονται περισσότερα σταθερά σημεία που είναι : -τόποι εξόρυξης ή επεξεργασίας πρώτων υλών, και -ο τόπος κατανάλωσης του τελικού προϊόντος. Οι πρώτες ύλες ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες : - Στις "μη εντοπισμένες" οι οποίες βρίσκονται πανταχού με τιμές αισθητά όμοιες όπως π.χ. τα τούβλα και έτσι δεν ασκούν χωροταξική έλξη, και Στις "εντοπισμένες" (localized raw materials), οι οποίες είναι διαθέσιμες μόνο σε ορισμένες τοποθεσίες, και έτσι ασκούν χωροταξική έλξη. Όπως το μοντέλο του Von Thunen, έτσι και αυτό του Weber έχει σήμερα, αξία ιστορική. Εν τούτοις στην τοπική κλίμακα το μοντέλο του Weber έχει ακόμη την αξία του : -είναι ξεκάθαρο, -ευνοεί τις αριθμητικές εφαρμογές, -επιτρέπει να επιλυθούν κάποια συγκεκριμένα προβλήματα βιομηχανικής χωροθέτησης με την βοήθεια απλών τεχνικών, -έχει σημαντικά αποτελέσματα σε μικροκλίμακα. Στη φάση καθορισμού των χωροθετήσεων ο Weber εισάγει ακόμη τις έννοιες του "δείκτου πρώτων υλών", του "χωροταξικού βάρους" και του "χωροταξικού τριγώνου" με σκοπό να επιτύχει πρακτικές εφαρμογές της θεωρίας του. 3.3.2 Ο δείκτης πρώτης ύλης. Αυτοί οι όροι έχουν τις ακόλουθες έννοιες : Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 25

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 1. "δείκτης πρώτων υλών" (material index) τη σχέση βάρους των εντοπισμένων πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν προς το βάρος του τελικού προϊόντος, και "χωροταξικό βάρος" (location weight) η οποία περιλαμβάνει το βάρος του προϊόντος συν το βάρος των εντοπισμένων πρώτων υλών ανά μονάδα προϊόντος. 2. Αυτές που είναι "καθαρές" και μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε ολοκληρωτικά χωρίς να χάσουν σε βάρος π.χ. η κλωστή για τα πλεκτήρια. 3. Αυτές που "χάνουν βάρος" κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επεξεργασίας. Η μεταβλητή σημασία αυτής της "απώλειας βάρους" εκφράζεται από τον "Δείκτη πρώτης ύλης". Μια πρώτη ύλη καθαρή που έχει μηδενική απώλεια έχει ένα δείκτη τιμής 1. Αντίθετα οι πρώτες ύλες που χάνουν τα 7/8 του βάρους τους από την επεξεργασία έχουν ένα δείκτη με τιμή 8. Αρα δεν υπάρχει άρα ενδιαφέρον να μεταφέρουμε τα 7/8 ανώφελου βάρους αυτών των πρώτων υλών οι οποίες κερδίζουν μετατρεπόμενες στον τόπο παραγωγής. Μια τέτοια περίπτωση, είναι η περίπτωση π.χ. των ζαχαρότευτλων που μαζί με το κάρβουνο και τον ασβέστη χρησιμοποιούνται για την παραγωγή της ζάχαρης. Αυτό άλλωστε εξηγεί το ότι τα εργοστάσια ζαχάρου τοποθετούνται γενικώς κοντά στους κάμπους παραγωγής ζαχαρότευτλων. 3.3.3 Το χωροταξικό πολύγωνο. Ο P.Hagget αναγνωρίζει ότι η πολλαπλότητα των "τόπων πηγών πρώτων υλών" και "προορισμού των προϊόντων" είναι ο κανόνας και αναφέρει τις μεθόδους που εκπόνησε ο Weber για κατάσταση 3 σημείων μέχρι "ν" σημείων. Ας θεωρήσουμε μία περίπτωση που περιλαμβάνει 5 σημεία που αντιστοιχούν στις 5 συνιστώσες της βιομηχανίας χυτηρίου ψευδαργύρου. α. τόπος εξαγωγής του μεταλλεύματος β. τόπος εξαγωγής του άνθρακος αναγωγής γ. τόπος εξαγωγής του άνθρακος θέρμανσης δ. τόπος εξαγωγής του αναθλαστικού αργίλου, και ε. τόπος προορισμού του ψευδαργύρου σε πλάκες χωροθετημένων στην τύχη όπως στο Για τη χωροθέτηση του χυτηρίου μας ενδιαφέρει να βρούμε το σημείο που ελαχιστοποιεί τη συνολική μεταφορά που συνίσταται στη συγκέντρωση των τεσσάρων πρώτων υλών και τη μεταφορά του τελικού προϊόντος στο σημείο προορισμού. Επιλέγουμε ένα σημείο Τ τυχαίο στο εσωτερικό του πολυγώνου που δημιουργείται από τις ευθείες που συνδέουν τα πέντε σημεία α,β,γ,δ, και ε. Στη γλώσσα του Weber αυτό το 26

Οι θεωρήσεις του χώρου σημείο βρίσκεται στο εσωτερικό του "πίνακα των δυνάμεων χωροθέτησης". Μετράμε κατόπιν τις αποστάσεις που χωρίζουν αυτό το τυχαίο σημείο Τ από τα πέντε σημεία α,β,γ,δ,ε, και σταθμίζουμε αυτές τις αποστάσεις με τις τιμές των βαρών για μεταφορά καθώς και τις τιμές κόστους μεταφοράς. Έτσι αποκτούμε μία σειρά από 5 διανύσματα, ακτινωτά από το Τ (Σχήμα 3.2.-). Το μήκος κάθε διανύσματος είναι ανάλογο έτσι της απόστασης, του βάρους μεταφοράς και της τιμής μεταφοράς. Μπορούμε να επιλύσουμε το διάγραμμα των δυνάμεων που δημιουργείται από τα διανύσματα του σχ.3.2. με γραφική μέθοδο. Αυτή συνίσταται απλά στο να κάνουμε το γεωμετρικό άθροισμα των διανυσμάτων, δημιουργώντας ένα πολύγωνο δυνάμεων από το οποίο μπορούμε να καθορίσουμε τη συνισταμένη. Το άθροισμα των διανυσμάτων Τα δεδομένα Σχήμα 3.2.-Η γραφική επίλυση του τριγώνου του Weber. 3.3.4 Οι ανεπάρκειες του μοντέλου. Ο Weber προσπαθεί να λάβει υπόψη κάποιους παράγοντες όπως οι οικονομίες κλίμακας που συνοδεύουν τις συγκεντρώσεις των βιομηχανιών: Είναι αυτό που ονομάζει τα φαινόμενα της "Συσσωμάτωσης" (agglomeration). Δυστυχώς ο Weber δεν μας λέει τίποτα για τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αναπτύξουμε ποσοτικά αυτό το "πλεονέκτημα συσσωμάτωσης". Έτσι φτάνουμε στις παρακάτω ανεπάρκειες του μοντέλου του Weber : - δεν είναι ακριβές ότι το κόστος της μεταφοράς είναι ευθέως ανάλογο με την απόσταση. Σε ίση απόσταση η θαλάσσια μεταφορά, όπου αυτό είναι δυνατόν, είναι πολύ πιο φτηνή από την οδική Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 27

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Επίσης το κόστος δεν είναι πάντοτε ανάλογο με το βάρος. Σε ίσο βάρος, ένα τελειωμένο προϊόν απαιτεί συχνά περισσότερη προσοχή και άρα κόστος από μία πρώτη ύλη. Ακόμη είναι σίγουρα λάθος ότι οι τόποι παραγωγής και αγοράς είναι πάντοτε σταθεροί (καθορισμένοι), π.χ. η εκμετάλλευση των δασών δεν είναι σταθερή χωρικά και μια τέτοια αγορά μπορεί να ανοίξει ή να κλείσει ανάλογα με τις νομισματικές συγκυρίες. Τελικά το μοντέλο του Weber παραγνωρίζει το κόστος παραγωγής και ιδιαίτερα την Γεωγραφική κατανομή ενέργειας. Γενικά το μοντέλο του Weber σχεδιάζει το πλαίσιο μιας "ελεύθερης επιχείρησης" σε μια νέα ιδεατή χώρα. Πράγματι, ακόμη και στις καπιταλιστικές χώρες η χωροθέτηση των βιομηχανιών δεν εξηγείται αποκλειστικά από τις αντιφάσεις των πρώτων υλών και των μεταφορών. Όσον αφορά δε τις σοσιαλιστικές χώρες, απορρίπτουν για λόγους αρχής την "συσσωμάτωση" που ευνοεί τις περιφερειακές ανισότητες και τοποθετούν την ανάπτυξη των κρατικών επιχειρήσεων πάνω από το ιδιωτικό συμφέρον. 3.4 Τα Νευτώνεια μοντέλα ΡΟΠΗΣ. Τα μοντέλα ροπής εμπνεύστηκαν από την Νευτώνεια φυσική που δέχεται ότι "δυο υλικά σώματα έλκονται ανάλογα με την μάζα τους και αντιστρόφως ανάλογα με το τετράγωνο της αποστασής τους". Το γεωγραφικό μοντέλο βαρύτητας έχει ακόμη ρίζες στις «αρχές της ελάχιστης προσπάθειας» του Zipf (1949). O Zipf θεωρεί ότι «Η αναμενόμενη αλληλεπίδραση (Αλλ) μεταξύ δύο οποιωνδήποτε οικισμών Α και Β είναι ευθέως ανάλογη του προϊόντος Π των πληθυσμών των οικισμών Α και Β και αντιστρόφως ανάλογη της μικρότερης δυνατής απόστασης α(αβ) μεταξύ των δύο οικισμών». Ητοι : Π(Α) * Π(Β) Αλλ (ΑΒ)=--------------α(ΑΒ) Αυτό έχει γεωγραφικά επιπτώσεις που μπορούν να διατυπωθούν με δύο αρχές : α. Η αρχή της απόστασης, που θέλει ότι η αλληλεπίδραση που ασκείται μεταξύ δυο τόπων, με όρους κοινωνικούς και οικονομικούς, εκφράζεται με τρόπο αντίστροφο της απόστασης που τους χωρίζει. β. Η αρχή της χωρικής εμπλοκής, που θέλει ότι "μόλις μια οποιαδήποτε εγκατάσταση πραγματοποιηθεί, η πιθανότητα εμφάνισης και άλλων εγκαταστάσεων, στον γειτονικό της χώρο αυξάνεται ή μειώνεται". Πρέπει λοιπόν εδώ να φανταστούμε τα "ανθρώπινα ιδρύματα" εξομοιωμένα με μάζες εξοπλισμένες με δυνάμεις και τοποθετημένα σε ένα πεδίο αλληλο-συσχετίσεων. 28

Οι θεωρήσεις του χώρου Η λειτουργική οργάνωση του χώρου εξηγεί τότε μια κάποια ισορροπία στο εσωτερικό αυτού του πεδίου. Μπορούμε να αναλύσουμε σύμφωνα με τις δύο συνήθεις προσεγγίσεις: αυτή των περιφερειακών αλληλοσχετίσεων, που ενδιαφέρει κυρίως τη διοίκηση, και αυτή της ιδιωτικής επιχείρησης, που ενδιαφέρει κυρίως το Marketing. Τα μοντέλα που θα παρουσιάσουμε έχουν δυο κυρίους στόχους : - Τον καθορισμό των ορίων επιρροής μεταξύ των τόπων - Την περιγραφή και την πρόβλεψη της σημασίας των ροών μεταξύ των τόπων. Τα μοντέλα ροπής μπορούν επίσης να παίξουν ένα ρόλο προβλεπτικό όσον αφορά τις χωροθετήσεις του Εμπορίου και των βιομηχανιών, τις κατευθύνσεις των αποδημιών, τις αναλύσεις των κινήσεων αγοράς εργασίας μορφής εκκρεμούς, και τις περιφερειακές δημογραφικές μεταβολές. Μπορούμε όμως να υπάγουμε σ' αυτή τη θεωρητική σχολή των ροπών τη σύλληψη των "πόλων ανάπτυξης" του Francois Perroux(1955). Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 29

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 4. Η Λειτουργική οργάνωση του χώρου. 4.1. Η θεωρία των Κεντρικών Τόπων. (Το Μοντέλο CHRISTALLER). Η Γεωγραφική παρατήρηση που μας επιτρέπει να διακρίνουμε τις πόλεις και την ύπαιθρο διαπιστώνει μία συμπληρωματικότητα μεταξύ των αγροτικών προϊόντων που απαιτούν μεγάλες εκτάσεις χώρου και των υπηρεσιών των τόπων ανταλλαγής που είναι οι "σημειακές αγορές". Ένας από τους τρόπους ερμηνείας αυτής της «συμπληρωματικότητας» είναι να επικαλεστούμε την «έννοια της κεντρικότητας», η οποία καταδεικνύει σε ποιο βαθμό μια πόλη εξασκεί τις διαφορετικές λειτουργίες της στο εσωτερικό της επαρχίας της. Από αυτές τις παρατηρήσεις εξάγονται τρεις αρχές που συνιστούν τα πρότυπα τριών χωρικών νόμων των οποίων ο συνδυασμός καταλήγει σε μια γενική γεωμετρική -γεωγραφική δομή. Οι αρχές αυτές είναι: 1. Η ομοιόμορφη προσπελασιμότητα, 2. Η ευθύγραμμη μεταφορά, 3. Η τριγωνική δομή του χώρου 4.1.1. Η ομοιόμορφη προσπελασιμότητα, Η ύπαρξη αγορών προκαλεί την αρχή που θέλει "κάθε σημείο του θεωρητικού χώρου που είναι αγροτικός, ομοιογενής και στον οποίο ο πληθυσμός υποτίθεται ότι είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος, πρέπει να είναι προσπελάσιμος σ'όλα τα αγαθά και τις δυνατές υπηρεσίες. Αυτή η αρχή της αγοράς προκαλεί πολλαπλές συνέπειες: Α..Οι προϋποθέσεις δεν εκπληρούνται παρά μόνον εάν ο ανταγωνισμός είναι ίδιος για όλα τα κέντρα. Άρα τα κέντρα πρέπει να ισαπέχουν. Χωρικά τοποθετούνται στις κορυφές ισοπλεύρων τριγώνων. 30

Οι θεωρήσεις του χώρου Β. Η συμπληρωματική επαρχία κάθε κεντρικού τόπου, προκειμένου να μην υπάρχει τμήμα αλληλοεπικάλυψης περιφερειακής, πρέπει να είναι εξαγωνική. Γ. Τα αγαθά και οι υπηρεσίες που προσφέρονται από τον κεντρικό τόπο δεν έχουν όλα μια ίση σημασία, αλλά είναι ιεραρχημένα π.χ. η προμήθεια των προϊόντων παντοπωλείου εξυπηρετεί ανάγκες σχεδόν καθημερινές. η απαίτηση διασκέδασης όπως π.χ. ο κινηματογράφος εξυπηρετεί ανάγκες εβδομαδιαίες. αυτή των εργαλείων ή των επίπλων, μηνιαίες ή διμηνιαίες. αυτή των ιατρικών συμβουλών εξαμηνιαίες ή χρόνου κλπ. Έτσι η ιεράρχησή τους προκαλεί την ιεράρχηση των κεντρικών τόπων όπως και αυτή των αντίστοιχων περιοχών επιρροής. Δ. Οι ιεραρχημένες περιοχές επιρροής διατηρούν μια μορφή εξαγωνική ανεξάρτητα από την τάξη τους. Ε. Οι κεντρικοί τόποι που βρίσκονται ψηλά στην ιεραρχία είναι αναγκαστικά πιο αραιωμένοι από αυτούς χαμηλά στην ιεραρχία. Μια επαρχιακή πρωτεύουσα που υποδέχεται εμπόριο πολυτελών ειδών ή σπανίων υπηρεσιών, όπως μια galerie έργων αφηρημένης ζωγραφικής ή τις υπηρεσίες ειδικών του διεθνούς δικαίου, έχει προφανώς ανάγκη μιας περιοχής συνάθροισης πελατείας πολύ πιο πλατειάς από αυτή του φούρναρη του χωριού. 4.1.2.- Η ευθύγραμμη μεταφορά, Ο περισσότερο οικονομικός σύνδεσμος μεταξύ των κεντρικών τόπων γίνεται από ευθύγραμμους δρόμους που ενώνουν τα περισσότερα κέντρα υψηλού ιεραρχικού επιπέδου. Αυτή η αρχή της μεταφοράς είναι κατ' ουσία γραμμική. Συμβαίνει η γραμμική αυτή δομή να κόβει τον εξαγωνικό κάνναβο και να τον αλλοιώνει. Οι ομαδοποιήσεις των κεντρικών τόπων από τους δρόμους γίνεται στη βάση του Κ = 4.(Σχήμα 4.1.) 4.1.3.- Η τριγωνική δομή του χώρου, Κάθε κεντρικός τόπος, όποια και αν είναι η τάξη του απαιτεί ένα αριθμό "Κ" κατωτέρων τόπων. Ο στοιχειώδης κεντρικός τόπος βρίσκεται σε μια από τις κορυφές ισοπλεύρου τριγώνου και κυριαρχεί σε δυο τόπους χαμηλότερης τάξης, σ'αυτή την περίπτωση Κ=3. Εάν η πρόοδος των κέντρων, ξεκινώντας από τον συνοικισμό μέχρι την μητρόπολη, ακολουθεί τον κανόνα 3, η πρόοδος των αποστάσεων που τα χωρίζει, όπως και αυτή του μεγέθους των περιοχών επιρροής που εξαρτώνται, έχουν λόγο 3. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 31

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Η αρχή της αγοράς είναι υπεύθυνη για την εμφάνιση μιας τριγωνικής δομής που αναπτύσσεται κατά εξαγωνικές περιοχές που θηλυκώνονται. Αυτή η δομή είναι κατ' ουσία χωρική. Είναι πιο βολικό, για τις διοικητικές ανάγκες, να ορίσουμε ακριβώς και να χωρίσουμε τις εκτάσεις των δικαιοδοσιών. Η διοικητική αρχή πραγματοποιείται μέσω ενός διαχωρίσματος σε κυψέλες. Η διοικητική ιεραρχία παρουσιάζεται μετά από ένα κέντρο που ελέγχει τις 6 αμέσως κατώτερες κυψέλες. Ο κάνναβος τους λοιπόν έχει μία δομή κατασκευασμένη με Κ=7. Ιεραρχικό σύστημα Κ=4 Ιεραρχικό σύστημα Κ=3 Συναρμολόγηση οδοί κύριες @ ομαδοποιήσεις κάνναβος των επιφανειών δευτερεύουσες κατά την αρχή των εξυπηρετούμενων κατά την αρχή τη διοικητική κεντρικών κατά την αρχή των μεταφορών τόπων της αγοράς Σχήμα 4.1.-Οι τρεις αρχές του μοντέλου του Christaller. 18 18 18 Ciceri(M.F.), Marchand(B.), Rimbert(S.),Introduction a l analyse de l espace, Masson, Paris,1977, σελ 86. 32

Οι θεωρήσεις του χώρου 4.1.4. Οι τροποποιήσεις της θεωρίας τω κεντρικών τόπων. Η θεωρία επιβεβαιώθηκε όχι μόνο στην Baviere19 αλλά επίσης στην Iowa 20και αλλού21 (βλέπε W.Bunge,1962). Αλλά σημαντικά προβλήματα άρχισαν να εμφανίζονται όταν μελετήθηκαν οι πυρήνες κεντρικών λειτουργιών του πάνω μέρους της ιεραρχίας, και έτσι η κριτική και οι προσαρμογές της θεωρίας, έγιναν αναγκαίες. Η συνεισφορά του LOSCH (1943)συνιστά περισσότερο μια τελειοποίηση των ιδεών του Christaller παρά μια τροποποίηση. Όπως ο Christaller, τοποθετείται σ ένα περιβάλλον ομογενές (Homogene) με χωρική κατανομή ενιαία (uniforme) και τριγωνική στα κέντρα, πράγμα που οδηγεί σε εξαγωνικές περιοχές επιρροής, που οφείλεται σε μια υπάρχουσα ιεραρχία των λειτουργιών. Αλλά προσθέτει τις πιο κάτω αρχές (principles) α). Η δυαδικότης πόλη ύπαιθρος προκύπτει από το γεγονός ότι η αγροτική παραγωγή είναι χωρική ενώ η βιομηχανική παραγωγή είναι σημειακή (punctiforme) και διότι η τελευταία πουλιέται καλύτερα στην πόλη. Η βιομηχανική παραγωγή που πουλήθηκε, από ένα σημείο και μετά βρίσκεται στην αρχή ενός "χωνιού" τιμών που αυξάνονται με την απόσταση προς τις αγροτικές επιφάνειες, ενώ η ζήτηση των αγροτών ερμηνεύεται από ένα "κώνο" που έχει σαν βάση την ζώνη επιρροής και σαν κέντρο την πόλη. Η τομή του χωνιού και του κώνου αποτελεί τον εξαγωγικό κάνναβο της βάσης. (Σχήμα 4.2.) β). Κάθε βιομηχανία έχει το δικό της ιδιαίτερο μέγεθος εξαγώνου. γ). Όλα τα κέντρα του ίδιου επιπέδου δεν περιέχουν τις ίδιες ιδανικές λειτουργίες. 19 (W.Christaller, 1933) 20 Berry (B.J.L.).Geography of market centers and retail distribution, Foundations of Economic Geography Series, Prentice Hall Inc. Englewood Cliffs N.J.USA, 1967. 21 Bunge (W.), Theoretical Geography, Lund studies in geography, Department of Geography, The Royal University of Lund, C.W.K. Gleerup publishers, Lund 1962. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 33

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. το χωνί των τιμών κόστος προϊόντος P+ μέγιστο κόστος μετακίνησης περιοχή αγοράς του κεντρικού τόπου τιμή του προϊόντος P Ο κώνος ζήτησης Μεγίστη ακτίνα πώλησης Κεντρικός τόπος Σχήμα 4.2.-Το χωνί των τιμών του August Losch. Υπάρχουν όμως εξειδικεύσεις των κέντρων του ίδιου επιπέδου. Ειδικότερα τα ανώτερα κέντρα δεν εξασκούν πάντα τις ουσιώδεις (αναγκαίες) λειτουργίες των κατώτερων κέντρων. Έτσι προκύπτει η ανάγκη να χρησιμοποιούμε ένα συντελεστή (Κ)μεταβλητό. Το (Κ) που καθορίστηκε από τον Christaller δεν είναι παρά μια ειδική περίπτωση του LOSCH.(Σχήμα 4.3.) Σχήμα 4.3.-Το σχήμα της οικονομικής οργάνωσης του χώρου κατά τον August Losch. Η συνάντηση των κυκλικών περιοχών της αγοράς δημιουργεί κυκλικά τόξα ανταγωνισμού που οδηγούν στην εξαγωνική σχηματοποίηση 34

Οι θεωρήσεις του χώρου Οι πραγματικές τροποποιήσεις της θεωρίας των κεντρικών όμως προέκυψαν ταυτόχρονα από μελέτες εμπειρικές και θεωρητικές. Οι B.I.L.Berry και ο W.L.Garrison φανέρωσαν δύο22 σημαντικές έννοιες. Την έννοια του «κατωφλίου» και την «απόσταση ενός αγαθού» (1958). - Κατώφλιο: είναι ένα όριο πληθυσμού ή παραγωγής που επιτρέπει την εμφάνιση μιας νέας λειτουργίας. - Απόσταση ενός αγαθού: καθορίζει το μέγεθος της ζώνης πώλησής του ή της ζώνης επιρροής. Εδώ είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η ύπαρξη μιας κατάστασης Ισορροπίας μεταξύ της γενικής τάσης σε μία οργάνωση ιεραρχημένων τάξεων και μία τυχαία διαδικασία οφειλόμενη σε τοπικές διαφοροποιήσεις οδηγεί στις παρακάτω παρατηρήσεις23 : 1) Η κατάσταση ισορροπίας, μπορεί να είναι είτε μία σημειακή παρατήρηση, είτε η επιμονή μέσα στο χρόνο μιας σχέσης σταθερής αξίας μεταξύ των ποσοστών της αύξησης των κέντρων σε κάθε επίπεδο της ιεραρχίας και του ποσοστού της αύξησης του συνόλου της ιεραρχίας. Εν πάση περιπτώσει δεν πρέπει να φανταζόμαστε τους καννάβους σαν στατικούς οργανισμούς, αλλά σαν αποτελούντες μέρος ενός συστήματος ανοικτού εξελικτικού. 2) Οι τοπικές διαφοροποιήσεις υπάρχουν τόσο στο αγροτικό επίπεδο αλλά περισσότερο στο αστικό επίπεδο που είναι ανισότροπο. Πραγματοποιούνται όχι μόνο στις ορατές φόρμες των αστικών τοπίων, αλλά επίσης στις διαφορές της ανάπτυξης και των αντιδράσεων των κατοίκων. Μία ανάπτυξη ίση, πανταχού παρούσα, ταυτόχρονη είναι εξωπραγματική. Στη θεώρηση από τον Von Thunen ενός πλωτού ποταμού στην ιδεατή πεδιάδα του, αντιστοιχούν οι «εμπορικές λωρίδες» κατά μήκος των σημαντικών αστικών αξόνων του Berry(1967, σελ.46). Και στις δύο περιπτώσεις η επίπτωση της απόστασης ελαττώνεται και η προσβασιμότητα ευνοεί την ιδιοποίηση κάποιων δραστηριοτήτων από τους κεντρο-ποιούς τόπους που βραχυκυκλώνουν τα μικρά κέντρα. Έτσι το ενδιαφέρον της Θεωρίας των κεντρικών τόπων μετατίθεται διαδοχικά από την αναζήτηση μιας γεωμετρικής μορφής που σπάνια παρατηρείται, στη μελέτη μιας διαδικασίας ιεράρχησης των δραστηριοτήτων24. Βέβαια η προσωπική μας άποψη είναι ότι η διακρίβωση χωρικών γεωμετρικών προτύπων διατηρεί πάντοτε τη σημασία της κυρίως για λόγους αστικού σχεδιασμού. 22 Ciceri(M.F.), Marchand(B.), Rimbert(S.),Introduction a l analyse de l espace, Masson, Paris,1977. 23 Ciceri(M.F.), Marchand(B.), Rimbert(S.),Introduction a l analyse de l espace, Masson, Paris,1977. σελ.89. 24 Ciceri(M.F.), Marchand(B.), Rimbert(S.),Introduction a l analyse de l espace, Masson, Paris,1977, σελ.90. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 35

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 4.2. Η Τομεοποίηση του Αστικού χώρου. 4.2.1 Πολυθεματική Ταξινόμηση Μια από τις κύριες απαιτήσεις της αστικής ανάλυσης είναι να μπορεί να χωρίσει το χώρο σε ομοιογενείς λειτουργικά ζώνες, οι οποίες παρουσιάζουν ενιαία λειτουργικά προβλήματα και απαιτήσεις, και συνεπώς μπορούν να αντιμετωπιστούν ενιαία για την οργάνωση και βελτίωση τους. Έτσι ένας συνδυασμός περισσότερων θεωρητικών κριτηρίων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να καθορίσει ανάμεσα από όλους τους δυνατούς συνδυασμούς των αρχικώς εκλεγμένων μεταβλητών αυτούς που είναι πιο σημαντικοί και που επιτρέπουν την καλύτερη «χωρική διάκριση», δηλαδή τους πολεοδομικούς τομείς όπου οι Θεματικές Θεωρητικές διαστάσεις παρουσιάζουν μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση. Αυτό αποτελεί μια μορφή «πολύ-θεματικής ταξινόμησης». Εδώ αναδεικνύεται η μεγάλη σημασία ων μεθόδων που έχουν τέτοιες ικανότητες, τόσο στην Πολεοδομία, όσο και στη Χωροταξία, δεδομένης μάλιστα της πολυπλοκότητας των πολεοδομικών φαινομένων και της ανάγκης αποκάλυψης τόσο των λειτουργικών ομαδοποιήσεων των αστικών χρήσεων, όσο και της χωρικής κατανομής τους σε σχέση με τους κύριους άξονες (τοπικούς ή υπερτοπικούς) αλλά και τα σημαντικά γεωγραφικά σημεία του Δήμου. Οι δύο αυτές διακεκριμένες πολεοδομικές πράξεις αποτελούν αναμφίβολα αφενός την πεμπτουσία της κατανόησης του πολεοδομικού φαινομένου, αφετέρου δε μια σίγουρη βάση, απαγωγική για μελλοντικούς πολεοδομικούς σχεδιασμούς και επεμβάσεις. 4.2.2. Θεματική ομαδοποίηση οικονομικών αστικών λειτουργιών. Ο βασικός στόχος ήταν να διερευνήσουμε με ποια μορφή ομαδοποιούνται θεματικά οι 35 κύριες οικονομικές λειτουργίες που λαμβάνουν χώρα μέσα στο δήμο Αθηναίων, και πως αυτές οι θεματικές ομαδοποιήσεις κατανέμονται στο χώρο μέσα στο σώμα του Δήμου. Αυτές οι ομαδοποιήσεις των λειτουργιών και οι χωρικές τους κατανομές συνιστούν και το βασικό λειτουργικό διάγραμμα (τις βασικές χρήσεις γης) του Δήμου Αθηναίων. Για την επίλυση αυτού του προβλήματος χρησιμοποιήθηκε η Ανάλυση Κυρίων Συνιστωσών για την αποκάλυψη των εμπειρικά ερμηνεύσιμων ομαδοποιήσεων των 35 οικονομικών δραστηριοτήτων στο Δήμο Αθηναίων μετρηθέντων με τον αριθμό καταστημάτων (ΑΚ) όπως απογράφηκε από την ΕΣΥΕ το 1978. Χρησιμοποιήθηκε η αρχική μήτρα 35Χ350=12.250 παρατηρήσεων. Η ανάλυση αποκάλυψε εννέα παράγοντες με εξηγούμενο ποσοστό διακύμανσης 60,8%. Η εκ νέου Ανάλυση των τοπικών βαρών των πιο πάνω εννέα παραγόντων αποκαλύπτει 4 θεωρητικές διαστάσεις που θεωρούνται οι αιτιατοί παράγοντες των αρχικών Παραγόντων. Ειδικότερα οι δύο πρώτοι Παράγοντες είναι παράγοντες παραγωγής και διάθεσης προϊόντων, ο τρίτος είναι παράγοντας παροχής υπηρεσιών και ο τέταρτος εισαγωγής συλλογής και επαναδιάθεσης αγαθών και περισσευμάτων από πρώτη χρήση. Έτσι: 36

Οι θεωρήσεις του χώρου Ο 1 ος παράγοντας Περιγράφει και συνοψίζει την παραγωγή και τροφοδοσία με ενδιάμεσα προϊόντα Τις βιομηχανίες διαρκών και προσωπικών αγαθών, Τον κατασκευαστικό τομέα, Το κυκλοφοριακό σύστημα. Είναι ούτως ειπείν «η μεγάλη βιομηχανία» η οποία παράγει ενδιάμεσα προϊόντα (ημιτελή) που θα χρησιμοποιηθούν σαν πρώτες ύλες για περεταίρω επεξεργασία από τις βιομηχανίες καταναλωτικών προϊόντων. Ο 2 ος παράγοντας Μέσω των βιομηχανιών που ομαδοποιεί παράγει και διαθέτει καταναλωτικά προϊόντα, ήτοι: Διαρκή αγαθά, Προσωπικά αγαθά, Αγαθά εξοπλισμού (οικιών γραφείων και καταστημάτων). Ο 3 ος παράγοντας Περιλαμβάνει την παροχή υπηρεσιών, και Ο 4 ος παράγοντας περιλαμβάνει την εισαγωγή αγαθών και την απόρριψη αγαθών. 4.2.3. Η θεματική τομεοποίηση του αστικού χώρου. Η χαρτογράφηση των τοπικών βαρών των τεσσάρων παραγόντων της τελικής αιτιατής ανάλυσης μας δίδει τους τέσσερις πίνακες του δήμου Αθηναίων αποκαλύπτοντας ομογενείς ζώνες δραστηριοτήτων. Είναι οι χάρτες 4.1., 4.2., 4.3., και 4.4. Οι τέσσερις αυτές μορφές τομεοποίησης του αστικού χώρου του δήμου Αθηναίων παρουσιάζονται χωρικά υπό δύο διακεκριμένες μορφές (ή τύπους). 1) Υπό τη μορφή ενιαίων τομέων, δηλαδή ως το χωρικό άθροισμα και παράθεση κάποιου αριθμού τμημάτων. Υπό τη μορφή αυτή παρουσιάζονται κυρίως οι παράγοντες: 1. Παραγωγή ενδιαμέσων προϊόντων, και 2. Παραγωγή και λιανική διάθεση διαρκών και προσωπικών προϊόντων και εξοπλισμού. 2) Υπό τη μορφή σταγόνων ελαίου, δηλαδή μικρών ομαδοποιήσεων 1 εως 3 τμημάτων εγκατεστημένων εντός της περιφέρειας του Δήμου Αθηναίων. Υπό τη μορφή αυτή παρουσιάζονται κυρίως τμήματα της χωροθέτησης των Παραγόντων 3) Υπηρεσίες, και 4) Αποθηκεύσεις. Μια γενική μεν αλλά χαρακτηριστική παρατήρηση, εμπειρικά εύκολα αναγνωρίσιμη αλλά και αναμενόμενη, είναι η χωροθέτηση αυτών των τομέων και σταγόνων πάνω ή και πέριξ των κυρίων αξόνων κυκλοφορίας του Δήμου. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 37

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 38

Οι θεωρήσεις του χώρου Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 39

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 40

Οι θεωρήσεις του χώρου Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 41

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. 4.2.4. Οι χωρικοί τομείς του Δήμου Αθηναίων. 4.2.4.1. Τομέας Παραγωγής ΕΝΔΙΑΜΕΣΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ. Τα τμήματα του αστικού χώρου όπου εμφανίζεται με ένταση ο 1 ος παράγοντας παρουσιάζονται υπό τη μορφή πολεοδομικών τομέων (χάρτης 4.1. ). Διακρίνουμε τρεις τομείς. Α) ο τομέας στην είσοδο του δήμου από τη Λ. Συγγρού μέχρι τις στήλες του Ολυμπίου Διός αφενός και τα όρια του Δήμου Δάφνης αφετέρου, περιβάλλοντας τις λεωφόρους Βουλιαγμένης και Ηλιουπόλεως, Β) ο τομέας στην είσοδο του δήμου από τις οδούς Λιοσίων και Κωνσταντινουπόλεως που εισέρχεται εντός του σώματος του δήμου μέχρι την οδό Αγίου Μελετίου και της προέκτασης της Αγχιάλου, Γ) ο κυριότερος τομέας στις εισόδους από τις Λένορμαν, Λ. Αθηνών, Ιεράς οδού Πέτρου Ράλλη και βορείως της Πειραιώς και από τους δήμους Περιστερίου, Αιγάλεω και Ταύρου. Ο τομέας αυτός φτάνει μέχρι την Πειραιώς και Ερμού στα νότια του και στα βόρεια μέχρι την προέκταση της Ευελπιδων. Ανατολικά εισέρχεται στην πρώτη εσωτερική σειρά του τριγώνου ενώ στη συμβολή της Λ. Αλεξάνδρας και Πατησίων δημιουργεί μια γωνία. Γενικότερα θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο 1 ος παράγοντας παρουσιάζεται έντονα στο βορειοδυτικό τεταρτημόριο του Δήμου Αθηναίων καθώς και στο δυτικό σκέλος του νοτιοανατολικού τεταρτημορίου. Η ύπαρξη τριών σταγόνων στη συμβολή των οδών Αθηνάς και Ερμού, Βας. Σοφίας και Σόλωνος και επί της Βας. Σοφίας θα πρέπει να ερευνηθεί στην ιστορία της χωροθέτησης των Βιομηχανιών στο Δήμο, ή ακόμα στην ύπαρξη κάποιων ή κάποιου μεγάλου καταστήματος που χαρακτηρίζει ολόκληρο το τμήμα. 4.2.4.2. Τομέας παραγωγής διάθεσης ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ. Η χωρική κατανομή του 2 ου παράγοντα που εκφράζει την παραγωγή και διάθεση των καταναλωτικών αγαθών και ειδικότερα των διαρκών, προσωπικών και εξοπλισμού κατοικιών και γραφείου με είδη επιπλώσεως και ηλεκτρικές μηχανές παρουσιάζεται στο χάρτη 4.2. Διακρίνονται πάλι τρεις τομείς: Α) Ο κυριότερος τομέας αναπτύσσεται βορείως της Λ. Αλεξάνδρας και της νοητής προέκτασης της προς τα Δυτικά. Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις επιμέρους υποτομείς: Α1. Αυτού που είναι σε επαφή με την Εθνική οδό, Α2. Κατά μήκος της συμβολής των λεωφόρων Κηφισίας και Αλεξάνδρας, Α3. Καθ όλο το μήκος των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών, Α4. Κατά μήκος στο χαμηλών κλίσεων τμήμα της Κερκυρας. 42

Οι θεωρήσεις του χώρου Β) Ο ιστορικός τομέας διαμορφώνεται εκατέρωθεν της Αθηνάς και πάνω από την Ερμού Γ) Ο τομέας που δημιουργείται από κηλίδες τμημάτων επί των αξόνων Θησέως, Ηλιουπόλεως, Υμηττού, Βας. Κωνσταντίνου και στη συμβολή Φορμίωνος και Υμηττού. 4.2.4.3. Τομέας ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ. Η χωρική κατανομή του 3 ου παράγοντα της παροχής υπηρεσιών παρουσιάζεται στο χάρτη 4.3. Είναι εμφανές ότι η χωρική έκφραση αυτού του τομέα είναι ανάμεικτη από τομείς και διάσπαρτες σταγόνες ελαίου. Τούτο δικαιολογείται από τη φύση αυτού του παράγοντα ο οποίος πρέπει να ευρίσκεται σ αυτή τουλάχιστον την οικονομική φάση του Δήμου Αθηναίων κοντά στην Παραγωγή η οποία και τον δημιούργησε. Διακρίνονται τέσσερις τομείς: Α) ο σχηματιζόμενο μεταξύ Λ. Αθηνών, Ιεράς Οδού και Πέτρου Ράλλη στα όρια του Δήμου. Β) αυτός στη συμβολή Αθηνάς και Ερμού και προς τα βορειοδυτικά που καλύπτει τις από παλιότερα υπάρχουσες υπηρεσίες. Γ) Ο σχηματιζόμενος εκατέρωθεν της Ερμού και μέχρι την Πλατεία Συντάγματος που εκτείνεται νότια μέχρι την Ακρόπολη (Πλάκα κ.λ.π.) και Δ) Ο σχηματιζόμενος στην είσοδο του Δήμου από τη Λεωφόρο Συγγρού και μέχρι τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Ο παράγοντας υπηρεσιών εμφανίζεται επίσης χωρικά υπό μορφήν σταγόνων (τμημάτων) κείμενων πάντοτε επί κυρίων οδικών αξόνων. Έτσι παρατηρούμε τρεις σταγόνες στα όρια του Δήμου και επί των λεωφόρων Βουλιαγμένης, Ηλιουπόλεως,Φορμίωνος και Υμηττού. Επίσης στην αρχή της Σόλωνος (συμβολή με Βας. Σοφίας) της Κηφισίας, της Λεωφ. Αλεξάνδρας (στο μέσον της) στην αρχή της Κωνσταντινουπόλεως και Πατησίων στο μέσον της Λιοσίων και Αχαρνών, και στα όρια του Δήμου επί της Πατησίων. Χαρακτηριστική πρέπει να θεωρηθεί η ύπαρξη τέτοιων σταγόνων είτε στην αρχή είτε στο τέλος των οδικών αξόνων. 4.2.4.4. Τομέας ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΕΩΝ. Η χωρική κατανομή του 4ου Παράγοντα που συνοψίζει τις δραστηριότητες Αποθήκευσης αγαθών, εισαγόμενων στην πόλη, προς διάθεση και Υπολοίπων χρήσεων με στόχο την επαναχρησιμοποίηση τους παρουσιάζεται στο χάρτη 4.4.. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 43

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Είναι περισσότερο από φανερή η μορφή χωροθέτησης που γίνεται υπό τη μορφή σταγόνων στα πλαίσια ενός κάποιου δικτύου. Τούτο γίνεται εκτός των ορίων του ιστορικού τριγώνου επί των αξόνων κυκλοφορίας αλλά χαρακτηριστικά στο κέντρο του σώματος του Δήμου. Τα αίτια αυτής της χωροθέτησης θα πρέπει να αναζητηθούν στο συσσωρευτικό τρόπο ανάπτυξης της πόλης, η οποία επεκτάθηκε και υπερκέρασε τις ήδη χωροθετημένες αυτές χρήσεις, και στη χρήση για αυτές τις δραστηριότητες παλιών κελυφών ή κενών εκτάσεων. Θα μπορούσε επίσης κανείς να επικαλεσθεί τη γνωστή αδυναμία του οδικού δικτύου του Δήμου να εξυπηρετήσει τέτοιες δραστηριότητες που απαιτούν μεταφορές και την ως εκ τούτου ανοχή της χωροθέτησης τους εντός του σώματος του Δήμου για καλύτερη εξυπηρέτηση. Πρέπει να σημειωθεί επίσης η δημιουργία δύο ήδη γνωστών τομέων (από τους προηγούμενους παράγοντες) στις εισόδους του Δήμου, από τη Λεωφόρο Συγγρού και από την Ιερά Οδό και τη λεωφόρο Αθηνών. 4.4 Αστικοί Κεντρικοί Τόποι Το 1985 σε μία προσπάθεια αποκάλυψης των χωρικών τομέων που λειτουργούν ομοιογενώς, δηλ. με συναφείς ή και συμβατές δραστηριότητες 25, στις πόλεις χρησιμοποίηθηκαν στοιχεία του Δήμου Αθηναίων της απογραφής του 1978 σε χωρική ανάλυση Απογραφικού Τομέα. Τότε παρέστη η ανάγκη πραγματοποίησης Αιτιατών Αναλύσεων. Δηλ. Αναλύσεων στις οποίες χρησιμοποιούμε σαν μεταβλητές τα Τοπικά Βάρη (factor scores = παραγοντικές τιμές) των ήδη προηγηθεισών αναλύσεων Κυρίων Συνιστωσών 26. Θεωρείται ότι αυτές οι Αναλύσεις μας δίνουν την Πολεοδομική Δομή με τις Συνιστώσες της, οι οποίες περιγράφουν νέες θεωρητικές διαστάσεις οι οποίες αποτελούν τις αιτίες δημιουργίας των αρχικών Συνιστωσών. Οι αιτιατές αυτές Συνιστώσες χαρτογραφήθηκαν μέσω των τοπικών τους βαρών, στα απογραφικά τμήματα στο Δήμο. Η ερμηνεία των Συνιστωσών ήταν επιτυχής και έδωσε μάλιστα και μία ένδειξη Οργανικής λειτουργίας πλέον και όχι Μηχανικής των τομεοποιήσεων των τμημάτων μιας Μητροπολιτικής Αστικής περιοχής όπως ο Δήμος Αθηναίων. Σιγά σιγά άρχισε να εμπεδώνεται η πεποίθηση ότι υπήρχε κάποια κρυμμένη αρμονία σε αυτούς τους τομείς. Σ αυτό συνηγορούσε η πίστη ότι η χωρική κατανομή αυτών των τομέωντμημάτων που εξ υποθέσεως θεωρήσαμε Δομητικά του χώρου δε φαίνεται να είναι τυχαία. 25 Συναφείς και συμβατές όπως αυτές παρουσιάζονται στην πραγματικότητα μέσα στην πόλη. 26 Principal Components Analysis 44

Οι θεωρήσεις του χώρου Στην Γεωγραφική ανάλυση οι θέσεις παρατήρησης μιας απογραφής είναι Γεωγραφικοί τόποι, αυτό δε το γεγονός μας επιτρέπει να μιλάμε για χωρικές σχέσεις. Ειδικότερα κάθε μεταβλητή ή κάθε άλλο γεωγραφικό φαινόμενο (όπως οι εξαχθέντες παράγοντες) μπορεί να παρουσιαστεί σε χάρτη (χαρτογραφηθεί) και η σύγκριση των χαρτών αυτών είναι ένας τρόπος να εξετάσουμε τις χωρικές τους σχέσεις. Είναι απαραίτητο, λοιπόν να γνωρίζουμε αν τα φαινόμενα που αναπαρίστανται (ή ορίζονται) από τους παράγοντες είναι γεωγραφικά συσχετισμένα, κάτω από ποια μορφή και σε ποιο βαθμό.27 Σε επιστημονικό επίπεδο ψάχνουμε γενικώς να εξηγήσουμε τη χωρική κατανομή ενός φαινομένου από αυτή ενός ή περισσοτέρων άλλων φαινομένων. Αφ' ετέρου το Πολεοδομικό φαινόμενο είναι ενιαίο και αδιαίρετο και άρα οι μεμονωμένες χαρτογραφήσεις, που γίνονται κυρίως για λόγους ανάλυσης, δεν βοηθούν ιδιαίτερα στην αντίληψη του συνολικού φαινομένου. Προχωρήσαμε έτσι στην εξέταση των σχετικών χαρτογραφήσεων, χαρτογραφήσεων ταυτοχρόνως 2 ή και περισσοτέρων παραγόντων. δηλ. των Η παρούσα σύγκριση των χαρτών έγινε οπτικά η γενικότερα κλασσικά γεωγραφικά. Ενώ μια επιστράτευση της συσχέτισης και παλινδρόμησης θα μπορούσε να καθορίσει ακριβέστερα τις μεταξύ των φαινομένων σχέσεις. 4.3.1 Οι σχετικές χωροθετήσεις. Η οπτική σύγκριση των χαρτών, των χαρτογραφημένων συνιστωσών (παραγόντων) μόνο γενικές παρατηρήσεις μπορεί να φέρει. Αντίθετα μια λεπτομερέστερη σύγκριση των σχέσεων των χαρτογραφηθέντων φαινομένων, με χρησιμοποίηση της παλινδρόμησης, είναι αμφίβολο κατά πόσο μπορεί να φέρει θετικά αποτελέσματα, ιδίως λόγω του αυθαίρετου, εν πολλοίς, τρόπου που καθορίστηκαν τα απογραφικά τμήματα. Για να αποφύγουμε, κατά το δυνατόν αυτή τη δυσκολία θα προχωρήσουμε στη διατύπωση μιας βασικής υπόθεσης: Δηλ. ότι: Τα τμήματα που παρουσιάζουν έντονα τοπικά βάρη σε περισσότερους του ενός (από τους 4) παράγοντες, δείχνουν το κυρίαρχο δομητικό ρόλο που διαδραματίζουν, τα τμήματα αυτά, στο οργανικό σύνολο των τμημάτων του Δήμου. Μετά από αυτή την υπόθεση προχωρήσαμε στην συνδυασμένη χαρτογράφηση των παραγόντων ανά δύο, ανά τρεις και οι 4 μαζί. Αυτοί είναι όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί των χαρτογραφήσεων. Το πρόβλημα όμως είναι να ελέγξουμε όχι τους δυνατούς συνδυασμούς αλλά τους πραγματοποιούμενους συνδυασμούς επικαλύψεων, των διαφόρων τμημάτων που φορτίζονται με τα τοπικά βάρη των παραγόντων. 27 (Beguin.H,p.109). Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 45

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Οι χαρτογραφήσεις αυτές έγιναν με βάση μια εμπειρική κλιμάκωση των τιμών των τοπικών βαρών. Η κλιμάκωση αυτή έχει 2 διαστήματα τιμών. 1) από -20,00 έως +0.50 2) από +0.50 έως 20.00 Το πρώτο διάστημα δείχνει τα τμήματα στα οποία το χαρτογραφημένο φαινόμενο παρουσιάζεται πολύ υπό-τονισμένο και απλά υπό-τονισμένο. Το δεύτερο διάστημα δείχνει τα τμήματα όπου το φαινόμενο παρουσιάζεται τονισμένο και πολύ-τονισμένο. Από αυτές τις συνδυασμένες χαρτογραφήσεις προκύπτει αμέσως η Τυπολογία των χρήσεων γης στον Δήμο Αθηναίων. Τούτο προκύπτει από το γεγονός ότι η συνδυασμένη χαρτογράφηση των 4 παραγόντων μας πληροφορεί για τα τμήματα τα οποία παρουσιάζουν έντονες παραγοντικές φορτίσεις (υψηλά τοπικά βάρη) σε περισσότερους του ενός παράγοντες. Αποτελούν δηλ. τόπους με πύκνωση λειτουργιών ή αστικών δραστηριοτήτων. 4.3.2. ΟΙ πραγματοποιούμενες επικαλύψεις. Στο χάρτη 4.5., όπου έχουν χαρτογραφηθεί σε συνδυασμό και οι 4 αιτιατοί παράγοντες παρατηρούμε ότι παρουσιάζονται οι παρακάτω τύποι επικαλύψεων : α. Τέλεια επικάλυψη. Με τον όρο τέλεια επικάλυψη εννοούμε τις περιοχές που παρουσιάζονται φορτισμένες με υψηλά θετικά τοπικά βάρη και από τους τέσσερις παράγοντες που εξήχθησαν. μόνο το τμήμα 120 (επί Βασ. Σοφίας και Σόλωνος) παρουσιάζει έντονη φόρτιση και από τους 4 παράγοντες ταυτοχρόνως. β. Επικαλύψεις 3 παραγόντων. Τα τμήματα 161,171,174,106,95,42,276,274,283 και 284 παρουσιάζονται φορτισμένα από τρεις παράγοντες. - παράγοντας 1: Βιομηχανία ενδιαμέσων προϊόντων - " 2: Υπηρεσίες - " 3: Αποθηκεύσεις Παρατηρείται ότι τα τμήματα αυτά κείνται επί των 5 κυρίων εισόδων στον δήμο, και εντός του σώματός του ήτοι: 1. Λ. Αθηνών - Ιερά οδός προς Πελοπόννησο 2. Κωνσταντινουπόλεως - Λιοσίων - Ιωαννίνων προς Βορρά 3. Πατησίων 4. Λ. Κηφισίας 5. Λ. Συγγρού Το τμήμα 150 στην ευρύτερη συμβολή των οδών ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ και ΛΙΟΣΙΩΝ φορτίζεται ταυτόχρονα από τους παράγοντες. 1. Βιομηχανία ενδιαμέσων 2. Παραγωγή διάθεση καταναλωτικών, και 46

Οι θεωρήσεις του χώρου 3. Αποθηκεύσεις Δημιουργεί δε ένα τομέα με τα προηγούμενα (2) τμήματα. Το τμήμα 75, στο μέσον της Λ.Αλεξάνδρας φορτίζεται ταυτόχρονα από τους παράγοντες. 2. Παραγωγή διάθεση καταναλωτικών προϊόντων. 3. Υπηρεσίες 4. Αποθηκεύσεις Τα τμήματα 198, 220,219 και 212 στη συμβολή της Ερμού και Αθηνάς φορτίζονται ταυτόχρονα από τους παράγοντες. 1. Βιομηχανία ενδιαμέσων προϊόντων 2. Παραγωγή - διάθεση καταναλωτικών, και 3. Υπηρεσίες Έτσι είναι χαρακτηριστικό ότι αυτά τα τμήματα κείνται επί ή πλησίον των κυρίων αξόνων και στις εισόδους στο Δήμο, (βλ. χάρτη 4.1. εως 4.5.), αποτελούν δε τα κυριότερα σημεία άρθρωσης των αποκαλυπτομένων τομέων. Προσεκτικότερη παρατήρηση μας αποκαλύπτει τη χωρική κατανομή των τμημάτων με ταυτόχρονη επικάλυψη 3 παραγόντων. Δηλ. Τα τμήματα με έντονη την παρουσία των παραγόντων 1,3,4 και 2,3,4 σχηματίζουν ένα εξάπλευρο, το οποίο γενικώς μπορούμε να πούμε ότι συμπίπτει με τον αργότερα θεσπισθέντα δακτύλιο περιορισμού κυκλοφορίας. Οι χωρικές αυτές ταυτίσεις γίνονται γύρω από τον άξονα : ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ - ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΕΙΣ (παράγοντας 3, παράγοντας 4) ο οποίος συνδυάζεται είτε με το παράγοντα 1 (Βιομηχανίας ενδιαμέσων προϊόντων) είτε με τον παράγοντα 2 (παραγωγή διάθεση καταναλωτικών προϊόντων). Η επικάλυψη 2 και 4 καθώς και η πλήρης επικάλυψη χωροθετούνται εντός του προαναφερθέντος εξαπλεύρου. Οι χωρικές δε ταυτίσεις των 2 και 4 επικαλύψεων γίνονται γύρω από τον θεματικό άξονα : ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΕΝΔΙΑΜΕΣΩΝ - ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΚΩΝ ο οποίος συνδυάζεται είτε με τον παράγοντα 4 (αποθηκεύσεις) είτε με τον παράγοντα 3 (υπηρεσίες). Οι αιτίες αυτού του φαινομένου θα μπορούσαν να φανούν μέσω λεπτομερέστερων αναλύσεων (σε επίπεδο οικοδομικού τετραγώνου) χωρικά και θεματικά (εισαγωγή και άλλων μεταβλητών, όπως φορτίσεις κυκλοφοριακές, προσπελασιμότητα κλπ). γ. Επικαλύψεις 2 παραγόντων. Η καταγραφή των τμημάτων τα οποία παρουσιάζουν έντονες παραγοντικές φορτίσεις (τοπικά βάρη) μόνο από 2 παράγοντες έχουν χαρτογραφηθεί στον χάρτη 1234-Β. Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 47

Η Λειτουργική θεώρηση του Χώρου. Παρατηρούμε ότι από τους 6 δυνατούς συνδυασμούς, παρουσιάζονται στην πραγματικότητα μόνο οι 5. Θα αναφερθούν αναλυτικά με βάση την χωροθέτησή τους ως προς το προαναφερθέν εξάπλευρο. α) Εντός του εξαπλεύρου Τα τμήματα 81,332,116,114,178 και 177 παρουσιάζονται φορτισμένα από τους παράγοντες 1 και 4 δηλ. 1. Βιομηχανίας ενδιαμέσων προϊόντων 2. Αποθηκεύσεις Υπάρχει η υπόνοια ότι στα τμήματα αποθηκεύονται προϊόντα ενδιάμεσα παραγόμενα από τις ομάδες των βιομηχανιών που συγκροτούν τον παράγοντα 1. β) Βορείως του εξαπλεύρου Συναντώνται δυο τύποι χωρικών ομαδοποιήσεων με κοινό μέρος τον παράγοντα 2 (βιομηχανίες ενδιαμέσων προϊόντων). β1. Τα τμήματα 101,158,98,97 και 9 φορτίζονται ταυτόχρονα από τους παράγοντες 1 και 2 δηλ. 1.- Βιομηχανίας ενδιαμέσων προϊόντων 2.- Παραγωγή διάθεση - Καταναλωτικών προϊόντων. Είναι χαρακτηριστική η θέση των τμημάτων επί του άξονα Λένορμαν αφ ενός και Κωνσταντινουπόλεως-Λιοσίων και Αχαρνών αφ ετέρου. Μικρότερα σε μέγεθος τμήματα, προς την ίδια πάντοτε κατεύθυνση παρουσιάζονται εντός του εξαπλεύρου είναι τα 329,328,181. β2. Τα τμήματα 13,14 και 86 φορτίζονται ταυτόχρονα από τους παράγοντες 2 και 4, δηλ. 2- Παραγωγή -διάθεση καταναλωτικών 4- Αποθηκεύσεις Πάλι έχουμε διακεκριμένες θέσεις μεταξύ και επί των αξόνων Αχαρνών και Λιοσίων. Δύο μικρότερα τμήματα ομοίων χρήσεων γης παρουσιάζονται εντός του εξαγώνου και ότι εντός του ιστορικού τριγώνου είναι τα 188 και 196. γ) Νοτίως του εξαπλεύρου Συναντώνται 2 ακόμη τύποι χωρικών ομαδοποιήσεων με κοινό μέρος του παράγοντα 3 (υπηρεσίες) είναι οι: γ1.τα τμήματα 285,297 και 299 φορτίζονται ταυτόχρονα από τους παράγοντες 1 και 3 δηλ. 1- Βιομηχανίες ενδιαμέσων προϊόντων 3- Υπηρεσίες Τα τμήματα αυτά κείνται επί των αξόνων Καλλιρόης, Βουλιαγμένης, Ηλιουπόλεως αντίστοιχα. γ2. Τα τμήματα 273,317 και 318 φορτίζονται ταυτόχρονα από τους παράγοντες 2 και 3 δηλ. 2- Παραγωγή και διάθεση καταναλωτικών 3- Υπηρεσίες Τα παρακάτω τμήματα κείνται επί των αξόνων Θησέως και Υμηττού με Φορμίωνος. 48

Οι θεωρήσεις του χώρου Ι.ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 49