9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΒΙΟΜΕΤΡΙΑ ΤΟΥ ενδημικου ειδουσ Crassophyllum thessalonicae (anthozoa, Octocorallia, Pennatulacea) ΣΤΟ ΘΕΡΜΑΪΚΟ ΚΟΛΠΟ Φρυγανιώτης Κ. 1, Βαφείδης Δ. 2, Αντωνιάδου Χ. 1, Χιντήρογλου Χ. 1 1 Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, kfrygani@bio.auth.gr 2 Τμήμα Γεωπονίας, Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, dvafidis@uth.gr Περίληψη Tο είδος Crassophyllum thessalonicae ανήκει στην τάξη Pennatulacea και ανακαλύφθηκε τη δεκαετία του 1990. Η περιγραφή του στηρίχθηκε σε μία αποικία, ενώ φαίνεται να αποτελεί ενδημικό είδος του Αιγαίου καθώς έχει καταγραφεί μόνο στο Θερμαϊκό κόλπο. Συλλέχθηκαν δείγματα του είδους (πέντε αποικίες) από το Θερμαϊκό και πραγματοποιήθηκε η βιομετρική τους ανάλυση (αποικίες και σκληρίτες). Τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν την παρουσία των πληθυσμών του C. thessalonicae στην περιοχή του Β. Αιγαίου και διευρύνουν τις τιμές των βιομετρικών του χαρακτηριστικών. Η συγκριτική αποτίμηση των μορφολογικών στοιχείων των δύο ειδών του γένους Crassophyllum έδειξε ότι το C. cristatum διακρίνεται από το C. thessalonicae σύμφωνα με τον αριθμό των φύλλων της αποικίας, το μέγεθος, καθώς και την έκταση της ζώνης των σιφωνοζωιδίων μέχρι και το 6 ο φύλλο και 3 ο -4 ο φύλλο, αντίστοιχα. Τέλος, ως προς το μήκος των ραβδόμορφων σκληριτών δεν εντοπίστηκαν σημαντικές διαφορές. Λέξεις κλειδιά: Ανθόζωα, Σκληρίτες, Βόρειο Αιγαίο. CONTRIBUTION TO THE BIOMETRY OF THE ENDEMIC species Crassophyllum thessalonicae (Anthozoa, Octocorallia, Pennatulacea) IN THERMAIKOS GULF Frygaiotis K. 1, Vafidis D. 2, Antoniadou C. 1, Chintiroglou C. 1 1 Biology Dptm., Aristoteles University of Thessaloniki, kfrygani@bio.auth.gr 2 Agriculture,Ichthyology and Aquatic Enviroment Dptm., Uiversity of Thessaly, dvafidis@uth.gr Abstract The species Crassophyllum thessalonicae belongs to the order Pennatulacea and has been recorded during the 1990s. The description of the species was based on one colony. C. thessalonicae seems to be endemic in the Aegean since, up-to-date it has been reported only from Thermaikos Gulf. Samples (five colonies) were collected from Thermaikos and the biometry of both colonies and sclerites has been estimated. The results confirm the presence of C. thessalonicae populations in the North Aegean Sea and redefine the range of values of its biometric features. The comparison of the morphology of the two Crassophyllum species, showed that C. cristatum can be distinguished from C. thessalonicae according to the number of leaves, the size of the colony and the length of the siphonozoid zone on the rachis, which is extended down to the 6 th leaf and 3 rd -4 th leaf, respectively. No significant difference has been detected to the length of the rods from the leaves. Keywords: Anthozoa, Sclerites, North Aegean Sea. 1. Εισαγωγή Τα Aνθόζωα Oκτωκοράλλια της Μεσογείου αποτελούν μία ταξινομική ομάδα με χαμηλή βιοποικιλότητα καθώς έχουν αναφερθεί μόλις 43 είδη (Pax & Muller, 1962; Carpine & Grasshoff 1985; Vafidis et al., 1994). Διακρίνονται σε τέσσερις τάξεις: Stolonifera, Alcyonacea, Gorgonacea και Pennatulacea, με πολυπληθέστερες ομάδες σε αριθμό ειδών τις δύο τελευταίες (22 και 10 είδη, αντίστοιχα). Σε ό,τι αφορά το Αιγαίο 25 είδη Oκτωκοράλλιων έχουν βρεθεί σε διάφορους τύπους σκληρών και κινητών υποστρωμάτων κυρίως στην περιπαραλιακή ζώνη (Vafidis et al. 1994). -607-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Το είδος Crassophyllum thessalonicae Vafidis & Koukouras, 1991 αποτελεί ένα από τα εφτά είδη της τάξης των Pennatulacea του Αιγαίου (Vafidis et al., 1994). Πρόκειται για ενδημικό είδος καθώς η παρουσία του, μέχρι σήμερα, έχει αναφερθεί μόνο στο Θερμαϊκό Κόλπο και μαζί με το C. cristatum Tixier-Durivault, 1961 συνιστούν τα δύο μοναδικά είδη του γένους σε παγκόσμιο επίπεδο (Vafidis & Koukouras, 1991). Η περιγραφή του C. thessalonicae στηρίζεται σε μία αποικία που βρέθηκε το 1988 στις ανατολικές ακτές του εξωτερικού Θερμαϊκού. Έτσι η εργασία αυτή έχει ως στόχο την παρουσίαση συμπληρωματικών στοιχείων σχετικά με τη μορφολογία και με τη βιομετρία των αποικιών και των σκληριτών του είδους για την πληρέστερη περιγραφή του καθώς και για την αναθεώρηση της συγκριτικής αποτίμησης των μορφολογικών στοιχείων των δύο ειδών του γένους Crassophyllum για τη διάκρισή τους. 2. Υλικά και Μέθοδοι Πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες στο Θερμαϊκό Κόλπο στη διάρκεια των ετών 2005-2006 με τη χρήση συρόμενων εργαλείων (τράτα) σε βάθη από 30 μέχρι 60 μέτρα (Εικ. 1). Η διαλογή της πανίδας των ασπόνδυλων οδήγησε στη συλλογή πέντε αποικιών του είδους Crassophyllum thessalonicae. Κάθε αποικία φωτογραφιζόταν στο πεδίο και αποθηκευόταν χωριστά σε διάλυμα φορμόλης (~10%). Εικ. 1: Χάρτης του Θερμαϊκού Κόλπου και θέση των περιοχών που βρέθηκε το είδος C. thessalonicae. Στο εργαστήριο γινόταν η επεξεργασία των αποικιών, που περιλάμβανε την εκτίμηση των ακόλουθων βιομετρικών χαρακτήρων των αποικιών: (1) ολικό μήκος L, (2) μήκος ράχης Lr, (3) μήκος βλαστού Lv, (4) μήκος αξονικού σκελετού La, (5) πλάτος ράχης Dr, (6) πλάτος βλαστού Dv, (7) πλάτος διόγκωσης βλαστού Db, (8) πλάτος ράχης και φύλλων Drf, και (9) ολικό νωπό βάρος W. Επίσης εκτιμήθηκε ο αριθμός των φύλλων στην αριστερή και δεξιά πλευρά της αποικίας, ο λόγος των μηκών βλαστού / ράχης Lv / Lr και σημειωνόταν η έκταση της ζώνης των σιφωνοζωιδίων της ράχης (Sr). Στη συνέχεια επιλέγονταν φυλλοειδες σχηματισμοί (φύλλα) από το ανώτερο, το μεσαίο και το κατώτερο τμήμα κάθε αποικίας και από τις δύο πλευρές της (έξι συνολικά), προκειμένου να γίνουν οι ακόλουθες μετρήσεις: (1) μέγιστο μήκος φύλλου Lf, (2) μέγιστο ύψος φύλλου Hf και (3) ολικό βάρος φύλλου Wf. Για τις παραπάνω μετρήσεις χρησιμοποιήθηκε ψηφιακό παχύμετρο -608-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι (ακρίβεια 0,1 mm) και ηλεκτρονικός ζυγός ακριβείας (0,01 g), ενώ για την εκτίμηση της επιφάνειας του κάθε φύλλου χρησιμοποιήθηκε μιλιμετρέ χαρτί. Τέλος γινόταν η απομόνωση των ισχυρών ραβδόμορφων σκληριτών από το εσωτερικό της ραχιαίας πλευράς των φύλλων καθώς και των κοντών ραβδόμορφων σκληριτών των φύλλων προκειμένου να εκτιμηθεί το μήκος (Ls) και το πλάτος (Ds) τους με χρήση οπτικού μικροσκοπίου (0,01 μm). Από τις μετρήσεις αυτές υπολογίστηκε ο λόγος Ls / Ds. 3. Αποτελέσματα Όλες οι αποικίες του C. thessalonicae (Εικ. 2) συλλέχθηκαν από τη βιοκοινότητα των ιλυωδών βιογενών θρυμμάτων (MD κατά Augier 1982) στο βόρειο/βορειοδυτικό τμήμα του εξωτερικού Θερμαϊκού. Η εξωτερική μορφολογία των αποικιών συμπίπτει με την περιγραφή του ολότυπου του είδους. Οι αποικίες είναι ισχυρές και σαρκώδεις, ενώ ως προς το μέγεθος είναι μικρότερες από τον ολότυπο του είδους με εξαίρεση το πλάτος της ράχης ή και του βλαστού (Πίν. 1). Τα φύλλα των αποικιών είναι καλά σχηματισμένα και διατάσσονται συμμετρικά κατά μήκος της ράχης. Ως προς τις διαστάσεις τους τα φύλλα είναι μεγαλύτερα στο μεσαίο τμήμα της ράχης και μικρότερα στο κατώτερο τμήμα της (Πίν. 2). Τέλος, οι μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στους σκληρίτες των φύλλων έδειξαν ότι οι διαστάσεις τους διαφοροποιούνται σε σχέση με το τμήμα της αποικίας απ όπου έχουν απομονωθεί (Πίν. 3). Οι ισχυροί ραβδόμορφοι σκληρίτες διατάσσονται ακτινωτά περιμετρικά του φύλλου και σχηματίζουν ομάδες των δύο και σπανιότερα των τριών. Το μέσο μέγεθος τους είναι μεγαλύτερο στα φύλλα που προέρχονται από το μεσαίο τμήμα της αποικίας και μικρότερο στο κατώτερο τμήμα της. Οι κοντοί ραβδόμορφοι σκληρίτες είναι πολυπληθέστεροι και έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις στα φύλλα του ανώτερου τμήματος των αποικιών. Εικ. 2: Κοιλιακή άποψη αποικίας του C. thessalonicae (αριστερά), φύλλο όπου διακρίνονται οι ισχυροί ραβδόμορφοι σκληρίτες (επάνω δεξιά) και κοντοί ραβδόμορφοι σκληρίτες (κάτω αριστερά, μεγέθυνση x 100). -609-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Πίνακας 1: Βιομετρικά στοιχεία των πέντε αποικιών του C. thessalonicae στο Θερμαϊκό Κόλπο και του ολότυπου του C. cristatum (C1-5 = αποικία 1-5, CH = ολότυπος του είδους, x = μέσος όρος, sd = τυπική απόκλιση, L = ολικό μήκος, Lr = μήκος ράχης, Lv = μήκος βλαστού, La = μήκος αξονικού σκελετού, Dr = πλάτος ράχης, Dv = πλάτος βλαστού, Db = πλάτος διόγκωσης βλαστού, Drf = πλάτος ράχης και φύλλων, nf = αριθμός φύλλων, Sr = κατώτερο όριο έκτασης ζώνης σιφωνοζωιδίων, W = ολικό νωπό βάρος). Βιομετρικά στοιχεία C. thessalonicae C1 C2 C3 C4 C5 x ± sd CH* x ± sd L (mm) 132,72 129,72 167,70 176,62 114,17 144,18 ± 26,67 186 151,15 ± 31,20 C. cristatum* Lr (mm) 82,88 72,67 113,45 114,96 65,68 89,93 ± 22,99 120 94,94 ± 25,95 135 Lv (mm) 50,84 57,05 54,25 61,66 48,49 54,46 ± 5,18 66 56,38 ± 6,73 85 Lv/ Lr 1:1,63 1:1,27 1:2,09 1: 1,86 1:1,35 1: 1,64 1:1,81 1:1,66 1:1,58 La (mm) 125,01 121,55 147,76 162,72 108,19 133,04 ± 21,86 158 137,20 ± 23,72 Db (mm) 23,15 19,36 22,75 33,22 21,94 24,08 ± 5,31 27 24,08 ± 6,10 ----- Dr (mm) 17,49 16,76 14,57 25,76 20,57 19,03 ± 4,33 14 18,19 ± 4,88 12-20 Dv (mm) 23,09 16,98 21,23 28,10 20,08 21,89 ± 4,11 22 21,91 ± 4,06 ----- Drf (mm) 48,20 45,16 34,95 82,95 48,37 51,92 ± 18,18 50 51,60 ± 18,11 70 nf (αρ/δξ) 29/29 20/22 33/34 28/28 24/24 20-33 / 22-34 34/36 20-34 / 22-36 20/20 Sr 3 ο φύλλο 3 ο φύλλο 4 ο φύλλο 4 ο φύλλο 3 ο φύλλο ----- 3 ο φύλλο ----- 6 ο φύλλο W (g) 47,72 33,20 57,01 140,91 40,89 63,94 ± 43,91 ----- ----- ----- * από Vafidis & Koukouras 1991 Πίνακας 2: Βιομετρικά στοιχεία των φύλλων του κατώτερου, μεσαίου και ανώτερου τμήματος της ράχης στις πέντε αποικίες του C. thessalonicae στο Θερμαϊκό Κόλπο (C1-5 = αποικία 1-5, Α: αριστερή πλευρά αποικίας, Δ: δεξιά πλευρά αποικίας, x = μέσος όρος, sd = τυπική απόκλιση,sf = επιφάνεια φύλλου, Lf = μέγιστο μήκος φύλλου, Hf = μέγιστο ύψος φύλλου και Wf = νωπό βάρος φύλλου). C1 C2 C3 C4 C5 A Δ A Δ A Δ A Δ A Δ x ± sd Sf (mm 2 ) κάτω τμήμα αποικίας 78 145 82 82 79 94 229 251 101 116 125 ± 63,88 μεσαίο τμήμα αποικίας 235 167 290 279 244 317 893 814 232 165 363 ± 263,33 άνω τμήμα αποικίας 96 73 112 112 50 60 92 125 90 103 91,33 ± 23,97 Lf (mm) κάτω τμήμα αποικίας 21,78 28,74 31,59 27,04 22,63 20,36 35,95 42,04 21,80 23,12 27,50 ± 7,15 μεσαίο τμήμα αποικίας 44,61 48,38 36,87 46,58 50,82 53,92 73,09 72,87 58,64 54,21 53,99 ± 11,64 άνω τμήμα αποικίας 31,08 16,73 22,8 26,55 18,28 20,25 25,13 36,94 20,08 23,11 24,09 ± 6,16 Hf (mm) κάτω τμήμα αποικίας 8,38 9,31 10,67 7,23 7,14 9,79 15,93 13,77 9,90 11,58 10,37 ± 2,78 μεσαίο τμήμα αποικίας 13,18 10,62 14,87 15,03 14,72 16,13 29,37 33,80 14,86 13,73 17,63 ± 7,57 άνω τμήμα αποικίας 7,20 8,87 6,55 8,08 6,31 5,79 8,24 10,54 9,34 11,10 8,20 ± 1,78 Wf (gr) κάτω τμήμα αποικίας 0,21 0,12 0,14 0,09 0,08 0,12 0,48 0,62 0,09 0,14 0,21 ± 0,18 μεσαίο τμήμα αποικίας 0,49 0,46 0,43 0,42 0,45 0,54 1,92 1,98 0,26 0,22 0,71 ± 0,65 άνω τμήμα αποικίας 0,13 0,18 0,10 0,17 0,09 0,09 0,23 0,21 0,13 0,12 0,14 ± 0,04 220 ----- -610-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι Πίνακας 3: Βιομετρικά στοιχεία των ραβδόμορφων σκληριτών του C. thessalonicae στο Θερμαϊκό Κόλπο (A = ανώτερο τμήμα αποικίας, Μ = μεσαίο τμήμα αποικίας, Κ = κατώτερο τμήμα αποικίας, Ls = μέγιστο μήκος σκληρίτη, Ds = μέγιστο πλάτος σκληρίτη,,n = αριθμός δειγμάτων σκληριτών). Ισχυροί ραβδόμορφοι σκληρίτες ραχιαίας πλευράς φύλλων Βιομετρικά στοιχεία αριστερή πλευρά αποικίας δεξιά πλευρά αποικίας Α Μ Κ Α Μ Κ Ls (μm) 3625,8 ± 970,5 4320,9 ± 1037,2 3542,1 ± 666,9 3735,4 ± 909,7 4580,8 ± 921,1 3706,2 ± 763,2 Ds (μm) 134,1 ± 34,5 152,4 ±31,5 128,0 ± 30,1 137,5 ± 42,8 152,7 ± 25,1 123,1 ± 30,7 Ls / Ds 27,8 ± 6,6 28,2 ± 3,3 28,5 ± 5,8 28,3 ± 6,8 30,0 ± 4,5 31,6 ± 8,9 n 60 60 60 60 60 60 Κοντοί ραβδόμορφοι σκληρίτες φύλλων Βιομετρικά στοιχεία αριστερή πλευρά αποικίας δεξιά πλευρά αποικίας Α Μ Κ Α Μ Κ Ls (μm) 380,4 ± 155,0 366,4 ± 128,6 354,0 ± 138,3 404,1 ± 183,3 378,0 ± 180,7 397,7 ± 189,2 Ds (μm) 18,3 ± 5,3 17,6 ± 5,0 17,7 ± 4,9 19,3 ± 5,5 18,0 ± 7,6 18,3 ± 5,3 Ls / Ds 20,8 ± 5,3 21,7 ± 8,0 20,3 ± 6,4 20,8 ± 6,3 21,2 ± 5,5 21,4 ± 6,1 n 200 200 200 200 200 200 4. Συζήτηση - Συμπεράσματα Από τα στοιχεία της εργασίας αυτής, αρχικά επιβεβαιώνεται η παρουσία του είδους στο Αιγαίο, καθώς συλλέχθηκαν άλλες πέντε αποικίες από το βορειότερο τμήμα του Θερμαϊκού Κόλπου. Συνεπώς το C. thessalonicae εξαπλώνεται σε όλη την έκταση του Θερμαϊκού όπου ζει σε ιλυώδη υποστρώματα. Σε ό,τι αφορά την εξωτερική μορφολογία του είδους δεν εντοπίστηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των αποικιών και του ολότυπου του C. thessalonicae (Vafidis & Koukouras, 1991). Αντίθετα καταγράφηκαν κάποιες διαφορές στη βιομετρία των αποικιών καθώς η πλειονότητα από αυτές είχε μικρότερες διαστάσεις από τον ολότυπο του είδους. Έτσι το εύρος των τιμών των βιομετρικών χαρακτήρων του είδους διευρύνθηκε σημαντικά. Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα της βιομετρικής ανάλυσης του είδους, φαίνεται ότι το μέσο μήκος των αποικιών είναι 151mm, ενώ ο λόγος του μήκους του βλαστού προς το μήκος της ράχης 1:1,66. Ένα άλλο σταθερό γνώρισμα είναι η παρουσία μεγαλύτερων φύλλων στη μεσαίο τμήμα της ράχης της αποικίας και η έκταση της ζώνης των σιφωνοζωιδίων μέχρι και το τρίτο ή σπανιότερα το 4 ο φύλλο. Τέλος σε ό,τι αφορά τους ισχυρούς ραβδόμορφους σκληρίτες του είδους οι διαστάσεις τους είναι μεγαλύτερες στο μεσαίο τμήμα των φύλλων και στη δεξιά πλευρά της αποικίας, ενώ οι κοντοί ραβδόμορφοι σκληρίτες του βλαστού έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις στο ανώτερο τμήμα της αποικίας και στη δεξιά μεριά της. Η συγκριτική αποτίμηση των μορφολογικών στοιχείων των δύο ειδών του γένους Crassophyllum (Πίν. 1) έδειξε ότι τα πιο σταθερά διαγνωστικά χαρακτηριστικά για τη διάκρισή τους είναι το μεγαλύτερο μέγεθος και ο μικρότερος και σταθερός αριθμός των φύλλων της αποικίας του C. cristatum, καθώς και η έκταση της ζώνης των σιφωνοζωιδίων μέχρι και το 6 ο φύλλο (Tixier-Durivault 1963). Επιπλέον το ραχιαίο κράσπεδο του φύλλου σχηματίζει αμβλεία γωνία με τη ζώνη των σιφωνοζωιδίων στο C. cristatum, ενώ στο C. thessalonicae έρχεται παράλληλα με αυτή. Το πρώτο είδος ζει μέχρι και τα 650 μέτρα βάθος στις ακτές της Αγκόλας, Γουινέας και Κογκό, ενώ το δεύτερο φαίνεται να αποτελεί ενδημικό είδος του Αιγαίου, καθώς μέχρι σήμερα δεν έχει καταγραφεί πουθενά αλλού, εκτός του Θερμαϊκού Κόλπου. -611-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι 5. Βιβλιογραφικές Αναφορές Augier, H., 1982. Inventory and classification of marine benthic biocoenoses of the Mediterranean. European Committee for the Conservation of Nature and Natural Resources, 57 pp. Carpine, C. & Grasshoff, M., 1985. Catalogue critique des octocoralliaires des collections du Musée océanographique de Monaco.I. Gorgonaires et Pennatulaires. Bulletin de l Institute Océanographique, Monaco, 73: 1-71p Pax, F. & Müller, I., 1962. Die Anthozoefauna der Adria. Fauna et flora Adriatica Vol. 3, 343pp. Tixier-Durivault, A., 1963. Alcyonacea et Pennatulacea de L Afrique occidentale. Atlantide Reports, 7: 63-76. Vafidis, D. & Koukouras, A., 1991. Crassophyllum thessalonicae sp.n. (Octocorallia, Pennatulacea), from the Aegean Sea. Zoologica scripta, 20 (3): 201-205. Vafidis, D., Koukouras, A. & Voultsiadou, E., 1994. Octocoral fauna of the Aegean Sea with a check list of the Mediterranean species: new information, faunal comparisons. Annales de l Institute Océanographique, 70 (2): 217-229. -612-