ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Επιβλέπων Καθηγητής: ΤΣΑΜΠΡΑ ΜΑΡΙΑ (Επίκουρος Καθηγήτρια) Αγρίνιο, Σεπτέμβριος 2014

Δήλωση περί μη λογοκλοπής Δηλώνω ότι είμαι η συγγραφέας της εργασίας με τίτλο «ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ» που συντάχθηκε στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας και παραδόθηκε το μήνα Σεπτέμβριο του 2014. Η αναφερόμενη εργασία δεν αποτελεί αντιγραφή ούτε προέρχεται από ανάθεση σε τρίτους. Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν αναφέρονται σαφώς στη βιβλιογραφία και στο κείμενο ενώ κάθε εξωτερική βοήθεια, αν υπήρξε, αναγνωρίζεται ρητά. Όνομα: Α.Μ.: Υπογραφή:........ Ημερομηνία:. Σελίδα 2

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Πατρών και συγκεκριμένα στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων, ως μέρους των απαιτήσεων για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στην Διοίκηση Επιχειρήσεων Τροφίμων, κατά το έτος 2014. Θα ήθελα καταρχήν να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν με οποιονδήποτε τρόπο στην επιτυχή εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας. Η ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής αυτής εργασίας θα ήταν αδύνατη χωρίς την πολύτιμη υποστήριξη της επίκουρου και επιβλέπουσας καθηγήτριας κας Μαρίας Τσάμπρα. Της εκφράζω ένα μεγάλο ευχαριστώ για όλη την βοήθεια που μου προσέφερε αλλά και για την μεταλαμπάδευση του πνεύματος δημιουργίας. Στη συνέχεια, ευχαριστώ ιδιαίτερα τον διδάκτορα κ. Γιώργο Θανάσα για την εξαιρετική συνεργασία που είχαμε, και ελπίζω πραγματικά να συνεχίσουμε να έχουμε στο μέλλον. Μέσα στον τελευταίο χρόνο ήταν πάντα διαθέσιμος να ασχοληθεί με κάθε απορία μου σχετική με ακαδημαϊκά ζητήματα, εντός και εκτός των πλαισίων της παρούσας εργασίας και με κάθε δισταγμό μου, όσο ασήμαντος και να ήταν, για τα επόμενα βήματα των σπουδών μου. Τον ευχαριστώ θερμά για τις ιδέες που μου προσέφερε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας και για όλες τις ερευνητικές συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές του Μεταπτυχιακού Προγράμματος της σχολής ΔΕΑΠΤ του ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ που με καθοδήγησαν με ορθότητα τα τελευταία δυο χρόνια. Εν συνεχεία, θέλω να αναφέρω ανθρώπους, εκτός του στενού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, που υπήρξαν σημαντικοί πόλοι στη ζωή μου, προσδίδοντας την απαιτούμενη ισορροπία. Θέλω αρχικά να ευχαριστήσω, τον Παναγιώτη Βέβε και την Ελένη Γαλάνη για την επικοινωνία και την άμετρη υλική συμπαράστασή τους όλο αυτό το διάστημα που ήταν, και ελπίζω να είναι δίπλα μου και στο μέλλον, παρά τη μεγάλη απόσταση που μας χωρίζει. Ευχαριστώ πολύ τους καλούς μου φίλους και συναδέλφους για την συνεχή συμπαράστασή τους. Θέλω, επίσης να ευχαριστήσω Σελίδα 3

βαθιά τον Γρηγόρη Χαλαστάνη για την ψυχολογική στήριξη και την απέραντη συμπαράσταση, καθώς επίσης και για την βοήθεια και την κατανόηση που έδειξε καθόλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω πολύ τους γονείς μου, Παναγιώτη Αλεξανδρή και Γεωργία Γαλάνη, και τον αδερφό μου Γεώργιο Αλεξανδρή των οποίων η πίστη στις δυνατότητές μου αποτέλεσε αρωγός σε όλους τους στόχους και τα όνειρά μου, υπήρξαν πάντα ένα ανεκτίμητο στήριγμα για μένα και σε αυτούς οφείλω όλη τη διαδρομή των σπουδών μου, μέχρι σήμερα. Αλεξανδρή Κωνσταντίνα Αγρίνιο, Σεπτέμβριος 2014. Σελίδα 4

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Σημαντικοί Όροι: Επιχειρηματικότητα, Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας (GEM), Επιχειρηματικότητα Αρχικών Σταδίων, Νέοι Επιχειρηματίες, Γυναικεία Επιχειρηματικότητα, Επιχειρηματικές Ικανότητες, Επιχειρηματικές ευκαιρίες. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Επιχειρηµατικότητα είναι ένα πολύπτυχο φαινόμενο το οποίο μελετάται τόσο από επιστήμονες διαφόρων γνωστικών περιοχών, όσο και από εμπειρικούς της αγοράς. Από όποια σκοπιά κι αν προσεγγίσουμε το θέμα, είναι φανερό ότι η ανάπτυξη βιώσιμης επιχειρηματικότητας αποτελεί μοχλό ανάπτυξης της οικονομίας και παράγοντα πολιτικής οικονομικής σταθερότητας και οικονομικού δυναμισμού. Στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή μελετήθηκε μέσω βιβλιογραφικής έρευνας και ανασκόπησης η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Σκοπός της μελέτης ήταν να διαπιστωθεί αν ο δείκτης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων παρουσιάζει πτώση κατά τα χρόνια της κρίσης. Επιμέρους στόχοι της συγκεκριμένης εργασίας ήταν να εξεταστεί ο ρόλος του φύλου, οι επιχειρηματικές ευκαιρίες, η αντίληψη της κοινωνίας για την επιχειρηματικότητα και για τους ίδιους τους επιχειρηματίες. Επιπλέον ερευνητικές υποθέσεις αποτελούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης προβάλουν την επιχειρηματικότητα, καθώς επίσης και τα άτομα κρίνουν ότι διαθέτουν τις γνώσεις και την εμπειρία για να γίνουν επιχειρηματίες, και τέλος ο φόβος αποτυχίας θα τους απέτρεπε από το να δοκιμάσουν να εκμεταλλευτούν μιαν επιχειρηματική ευκαιρία. Σελίδα 5

Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 1. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ... 10 1.1 ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΜΑΤΟΣ... 10 1.2 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ... 11 1.3 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 18 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ... 21 2.1 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ... 21 2.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ... 22 3. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ... 27 3.1 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ... 27 3.1.1 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ... 27 3.1.2 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ- ΓΥΝΑΙΚΩΝ... 33 3.1.3 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ... 39 4. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ... 55 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 61 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 64 Σελίδα 6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα διπλωματική εργασία, διερευνάται η έννοια της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Αρχικά, προσεγγίζεται η έννοια της επιχειρηματικότητας και όλες οι συνιστώσες που την απαρτίζουν από µια πιο θεωρητική σκοπιά ώστε να κατανοηθεί η σημασία της. Ακόμη, µε βάση συγκεκριμένες έρευνες (ευρωπαϊκών & ελληνικών οργανισμών που αφορούν την επιχειρηματικότητα), συγκρίνεται η παρούσα κατάσταση της ελληνικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, εν όψει της σημερινής οικονομικής κατάστασης. Η εργασία αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Στο 1 ο κεφάλαιο δίνεται έμφαση στο σύνθετο φαινόμενο της επιχειρηματικότητας µε σκοπό να κατανοηθεί η έννοια της μέσα από τους διάφορους ορισμούς που της έχουν αποδοθεί κατά καιρούς. Στη συνέχεια η προσοχή στρέφεται στην επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων ένας από τους βασικότερους δείκτες της επιχειρηματικότητας, διερευνώντας µε λεπτομέρεια θέματα που αφορούν στην επιχειρηματική εκκίνηση. Στο 2 ο κεφάλαιο εξηγείται η μεθοδολογία έρευνας που ακολουθείται στην παρούσα διπλωματική εργασία. Πιο συγκεκριμένα σκοπός της έρευνας είναι να μελετήσει και να συγκρίνει τον δείκτη επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων της Ελλάδας και των ευρωπαϊκών χωρών. Για να γίνει αυτό χρησιμοποιήθηκαν πηγές και δεδομένα από το διεθνές πρόγραμμα του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για την Επιχειρηματικότητα GEM (Global Entrepreneurship Monitor), και από το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών που έχει την δραστηριότητά του στον ελλαδικό χώρο. Η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθήθηκε περιλαμβάνει το σύνολο των κρατών μελών της Ε.Ε. διαχωρίζοντας τα κράτη- μέλη σε δυο ομάδες, η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις χώρες της Ε.Ε μεσαίου εισοδήματος, η ανάπτυξη των οποίων βασίζεται στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της οικονομίας, και η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει χώρες υψηλού εισοδήματος, οι οποίες βασίζουν την ανάπτυξή τους στη συνεχή προώθηση της καινοτομίας προϊόντος και διεργασιών. Σελίδα 7

Στο 3 ο κεφάλαιο παρουσιάζεται η εμπειρική τεκμηρίωση και ανάλυση των στοιχείων. Ο όγκος δεδομένων καλύπτει πλέον την περίοδο τόσο πριν, όσο και κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας κρίσης. Δίνεται έτσι η δυνατότητα να εξεταστεί αναλυτικά ο τρόπος με τον οποίο η επιχειρηματική δραστηριότητα εξελίσσεται σε πολύ διαφορετικές φάσεις του οικονομικού κύκλου. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την αποτίμηση της εξέλιξης της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα σήμερα, καθώς επιτρέπει την ανάλυση τόσο της εξέλιξης του δείκτη της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων πριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης, όσο και την τοποθέτηση της χώρας μας στο διεθνές πλαίσιο. Στο 4 ο κεφάλαιο επιχειρείται η περιγραφή και η ανάλυση των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Πιο συγκεκριμένα αναλύονται ο δείκτης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων καθώς και οι πολιτισμικοί και προσωπικοί δείκτες που συνδέονται με την επιχειρηματικότητα. Στο 5 ο κεφάλαιο καταγράφονται τα συμπεράσματα της παρούσας διπλωματικής εργασίας, εφόσον κατά την διάρκεια εκπόνησής της έγινε προσπάθεια σύνδεσής της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων και της ελληνικής πραγματικότητας, όσο το δυνατόν πιο εμπεριστατωμένα, ώστε να σκιαγραφηθεί το προφίλ της επιχειρηματικής δραστηριότητας αρχικών σταδίων στην Ελλάδα σήμερα. Σελίδα 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Σελίδα 9

1. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Οι διεθνείς οργανισμοί αναγνωρίζουν ότι το επίπεδο της επιχειρηματικότητας μιας χώρας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες που καθορίζουν την οικονομική ανάπτυξη, την απασχόληση, την ανταγωνιστικότητα και την κοινωνική ευημερία αυτής. Όσον αφορά στην ανάλυση της επιχειρηματικότητας αξίζει να σημειωθεί ότι το ενδιαφέρον, η συζήτηση και η έρευνα σε παγκόσμιο επίπεδο ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1990. Στην Ελλάδα σχετικοί προβληματισμοί έχουν ξεκινήσει πρόσφατα, ωστόσο η συζήτηση βρίσκεται ακόμα πολύ πίσω σε σχέση με τους διεθνείς προβληματισμούς. Έως το 2003 δεν είχε εφαρμοστεί στην Ελλάδα ένα σύστημα μέτρησης της επιχειρηματικότητας και μάλιστα βασισμένο στα διεθνή πρότυπα για να μπορεί να προσφέρει συγκριτικά δεδομένα έτσι ώστε να μπορέσει να συγκριθεί η επιχειρηματική επίδοση της Ελλάδας με την επίδοση άλλων χωρών. Ωστόσο, το 2003 είναι η πρώτη χρονιά παρουσίασης των αποτελεσμάτων της πρώτης έκθεσης του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) η οποία εντάσσεται κάθε χρόνο μέχρι σήμερα στο διεθνές πρόγραμμα του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για την Επιχειρηματικότητα GEM (Global Entrepreneurship Monitor). Το έτος αυτό η Ελλάδα καταγράφει την πρώτη της συμμετοχή στο διεθνές πρόγραμμα μέτρησης της επιχειρηματικότητας. 1.1 ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΜΑΤΟΣ Η επιλογή του θέματος της παρούσας διπλωματικής εργασίας, δηλαδή της διερεύνησης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων σε εγχώριο και ευρωπαϊκό επίπεδο προέκυψε από τον προβληματισμό μου σχετικά με την επίδραση της επιχειρηματικότητας στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και στη μείωση του ποσοστού ανεργίας. Η επιχειρηματικότητα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική πρόοδο μιας χώρας, δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας και προσφέροντας μέσω Σελίδα 10

της καινοτομίας νέα προϊόντα ή υπηρεσίες. Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε ώστε να διερευνηθούν τα επίπεδα των βασικών δεικτών της επιχειρηματικότητας, καθώς και των πολιτισμικών και προσωπικών παραγόντων, για την Ελλάδα σε σύγκριση με τις ευρωπαϊκές χώρες. 1.2 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Το ότι η Επιχειρηµατικότητα είναι ένα πολυσχιδές φαινόμενο το επιβεβαιώνει και η ποικιλία των ορισμών που έχουν διατυπωθεί για την επιχειρηματικότητα, ανάλογα µε την διαφοροποίηση των σκοπών, των στόχων, των κύριων ερωτημάτων και των διαφορετικών μονάδων ανάλυσης που χρησιμοποιούνται από τους διάφορους θεωρητικούς. Σε αυτό το μέρος, η προσοχή εστιάζεται στην κατανόηση της έννοιας της επιχειρηματικότητας μέσα από ορισμούς που της έχουν αποδοθεί κατά καιρούς. Η έννοια της επιχειρηματικότητας καθιερώθηκε το 18ο αιώνα και από τότε συνεχώς εξελίσσεται. Για τους περισσότερους σημαίνει απλά την έναρξη κάποιας επιχείρησης, όμως στη πραγματικότητα είναι πολύ περισσότερα από αυτό. Κατά τον 18ο αιώνα, η επιχειρηματικότητα συνδεόταν µε τον κίνδυνο που ενείχε η αγορά πρώτων υλών και προϊόντων σε τιμές καθορισμένες και η πώλησή τους σε τιμές απροσδιόριστες. Η έννοια διευρύνθηκε τους επόμενους αιώνες, όταν συμπεριελήφθη σε αυτήν η διαχείριση των παραγωγικών συντελεστών (Smith A.,2009). Μόλις στις αρχές του 20ου αιώνα, η επιχειρηματικότητα εμπλουτίσθηκε εννοιολογικά µε τη διάσταση της καινοτομίας, τη διαχείριση της δυναμικής και της αβεβαιότητας της αγοράς και την άσκηση επιρροής και ελέγχου, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες ταυτίστηκε µε την αναγνώριση ευκαιριών, τη δημιουργική αξιοποίηση πόρων, την ίδρυση νέων επιχειρήσεων και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (Hoselitz, 1952). Ακολουθώντας, µια πιο σύγχρονη αντίληψη, η επιχειρηματικότητα είναι νοοτροπία και τρόπος ζωής, είναι η κινητήρια δύναμη που ωθεί τα άτομα να διαφοροποιηθούν, να χαράξουν νέους δρόμους και να προκαλέσουν εξελίξεις Σελίδα 11

νωρίτερα από την εποχή τους ή ταχύτερα από τους υπόλοιπους ανθρώπους (P. Drucker, 1985). Η επιχειρηματικότητα συνιστά ένα σύμπλεγμα νομικών, διοικητικών, οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών, ψυχολογικών και άλλων όρων και διαδικασιών, µε αποτέλεσμα να προσελκύει το ενδιαφέρον επιστημόνων και επαγγελματιών από διάφορους ακαδημαϊκούς και επιχειρηματικούς κλάδους, αντίστοιχα. Η προσέγγιση της έννοιας εξαρτάται τόσο από τη γνωστική και την επαγγελματική αφετηρία κάθε ενδιαφερομένου, όσο και από το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο η επιχειρηματικότητα αναπτύσσεται ή προσδοκάται να αναπτυχθεί (Κακαρούχα Π., 2008). Η εύρεση ακριβούς και σαφούς ορισμού της επιχειρηματικότητας παραμένει µια πρόκληση μέχρι και σήμερα. Αυτό δεν συμβαίνει γιατί δεν υπάρχει κάποιος διαθέσιμος ορισμός, αλλά ακριβώς επειδή υπάρχουν τόσοι πολλοί και υπάρχουν αρκετές διαφωνίες μεταξύ τους σχετικά µε ορισμένα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας. Η επιχειρηματικότητα είναι η δραστηριότητα του επιχειρηματία ο οποίος, με τη σειρά του, είναι εκείνος που επιχειρεί. Σύμφωνα με το ελληνικό Λεξικό Φυτράκη, επιχειρώ σημαίνει «αρχίζω έργο, καταπιάνομαι με κάτι, προσπαθώ να επιτύχω κάτι». Σε αυτό το σύντομο λήμμα υπάρχουν όλα τα συστατικά του ορισμού της επιχειρηματικότητας. Επιχειρώ σημαίνει ότι «αρχίζω» κάτι το οποίο, δεν υπήρχε μέχρι τη στιγμή της πράξης μου. Σημαίνει επίσης ότι «καταπιάνομαι» με κάτι, άρα η πράξη μου δεν είναι στιγμιαία αλλά εξελίσσεται για κάποιο χρονικό διάστημα. Τέλος, επιχειρώ σημαίνει ότι θέλω να «επιτύχω» κάτι, η επιτυχία μιας πράξης μου δηλαδή δεν είναι εκ των προτέρων βέβαιη, αλλά εξαρτάται τόσο από την αποτελεσματικότητα όσο και από τα εμπόδια ή τις ευκαιρίες που θα συναντήσω. Εξάλλου, ο διεθνώς επικρατών όρος «entrepreneurship» θα μπορούσε να μεταφραστεί κυριολεκτικά ως «παρεμβολή» ή ως «διοίκηση στρατευμάτων στη μάχη». Συνεπώς, η ίδια η έννοια υποδηλώνει ή εμπεριέχει συμπεριφορές και δεξιότητες, οι οποίες αφορούν στην πρωτοβουλία και την απόπειρα για την έναρξη μιας δραστηριότητας, στην οργάνωση και τη μεθόδευση των σχετικών ενεργειών, Σελίδα 12

στην ύπαρξη κάποιου στόχου και στην κινητοποίηση προς την επίτευξή του, δηλαδή για ουσιαστική και δυναμική παρέμβαση στην κοινωνική πραγματικότητα. Κατά τον ορισμό της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2003) «επιχειρηματικότητα είναι η σκέψη και η διαδικασία της δημιουργίας και ανάπτυξης οικονομικής δραστηριότητας που βασίζεται στο συνδυασμό της ανάληψης κινδύνου, δημιουργικότητας και καινοτομίας µε τη διαχείριση μέσα σε ένα νέο ή υπάρχοντα οικονομικό οργανισμό. Με αυτήν την έννοια, η οικονομική ανάπτυξη µέσω της επιχειρηματικότητας αποτελεί ευθύνη όλων όσων παίρνουν αποφάσεις για τον αποτελεσματικό συνδυασμό των παραγωγικών συντελεστών «επιχειρώντας είτε προς ίδιον συμφέρον, είτε προς άλλων». Στη συνέχεια παρουσιάζονται συγκεκριμένοι ορισμοί που έχουν αποδοθεί στον όρο επιχειρηματικότητα. Στην επιχειρηματικότητα αναφέρθηκαν, οι Smith A. (2009), και ο Schumpeter J. (1981), οι οποίοι περιέλαβαν στα μοντέλα τους τον επιχειρηματία ως βασικό παράγοντα, είτε για να τον διακρίνουν από τους εργάτες ως διαχειριστή των πόρων, είτε ως καταλύτη αλλαγών στην οικονομία. Η επιχειρηματικότητα για τον Schumpeter είναι η κύρια πηγή της οικονομικής ανάπτυξης. Ο επιχειρηματικός τύπος είναι το καινοτόμο άτομο που επινοεί και δημιουργεί νέα προϊόντα και υπηρεσίες, βελτιώνει την αποδοτικότητα, μειώνει το κόστος ή δημιουργεί νέες αγορές. Το κίνητρό του κατά τον εντοπισμό της ευκαιρίας, είναι το κέρδος. Ο ρόλος των επιχειρηματιών είναι να ανανεώνουν και να ανατρέπουν τις συνθήκες παραγωγής, αναζητώντας νέες ανακαλύψεις, νέα τεχνολογία παραγωγής νέων προϊόντων, ή των ήδη υπαρχόντων, µε νέο τρόπο παραγωγής (Schumpeter, J., 1981). Οι επιχειρηματίες κατά τον Schumpeter δεν είναι απαραίτητο να συνδέονται μόνιμα µε µια ατομική επιχείρηση, αλλά ως επιχειρηματίες νοούνται ακόμη και τα διορισμένα στελέχη, όπως οι μάνατζερ και τα ανώτατα στελέχη διοίκησης που διοικούν µια επιχείρηση ή πιο γενικά αυτοί που εφαρμόζουν στην πράξη την επιχειρηματική λειτουργία. Για τον P. Drucker (1985), η επιχειρηματικότητα δεν είναι ούτε επιστήμη ούτε τέχνη, είναι πρακτική στην οποία η γνώση αποτελεί το µέσο για την επίτευξη του σκοπού της. Είναι τρόπος συμπεριφοράς παρά χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Σαν πρακτική, στηρίζεται σε µια θεωρία -εν γνώσει ή όχι, εκείνων Σελίδα 13

που την εφαρμόζουν- της οικονομίας και της κοινωνίας που βλέπει την αλλαγή (τεχνολογική, συμπεριφοράς, κλπ.) σαν κάτι το φυσιολογικό και ακριβέστερα, σαν κάτι το υγιές. Ορίζει ως επιχειρηματία «αυτόν που δημιουργεί κάτι το καινούριο, κάτι το διαφορετικό, αυτός που αλλάζει ή μεταβάλλει αξίες». Η επιχειρηματικότητα ορίζεται ανάλογα µε την οπτική (οικονομική ή διοικητική) που τη βλέπει κανείς, όπως π.χ. οι Hebert & Link (1989) που από οικονομικής σκοπιάς θεωρούν ότι επιχειρηματίας είναι εκείνος που αναλαμβάνει τον κίνδυνο και παίρνει αποφάσεις που επηρεάζουν την κατανομή, τον τύπο, τη χρήση των αγαθών, των πόρων, ή των επιχειρήσεων. Η έννοια της επιχειρηματικότητας ως διαδικασία έχει, επίσης, τονιστεί και από τους Stevenson και Jarillo (1990), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι: «Η επιχειρηματικότητα είναι µια διαδικασία µε την οποία τα άτομα αναζητούν ευκαιρίες ανεξάρτητα από τους πόρους που ελέγχουν». Οι ίδιοι προσεγγίζουν τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του επιχειρηματία, επικεντρώνοντας στο «πως δρουν» οι επιχειρηματίες. Κατά τους Shane και Venkataraman (2000), ο ορισμός της επιχειρηματικότητας στη βάση των χαρακτηριστικών του δυνητικού επιχειρηματία και της αποτελεσματικότητάς του, περιορίζει το εύρος της επιχειρηματικότητας η οποία προσδιορίζεται από ένα πλέγμα σχέσεων μεταξύ των υφιστάμενων ευκαιριών της αγοράς και της επιχειρηματικής δεινότητας του ατόμου. Έτσι ο τομέας της επιχειρηματικότητας «περιλαμβάνει την έρευνα και τις πηγές ευκαιριών, τις διαδικασίες ανακάλυψης, εκτίμησης, και εκμετάλλευσης ευκαιριών, και το σύνολο των ατόμων που ανακαλύπτουν, αξιολογούν, και εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες». Όπως δεν παράγουν όλες οι ευκαιρίες κέρδη, κατά τον ίδιο τρόπο δεν είναι όλοι οι οικονομικοί τομείς εξίσου επικερδείς. «Αν ένας τυχαίος επιχειρηματίας ξεκινούσε µια επιχείρηση σε συγκεκριμένες δραστηριότητες και όχι σε άλλες, αυτό το άτομο θα ήταν πολύ πιθανό να έχει µια ταχύτατα αναπτυσσόμενη ιδιωτική ή δημόσια εταιρεία». Σύμφωνα µε την Πράσινη Βίβλο (2003), της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η επιχειρηματικότητα αποτελεί κατά κύριο λόγο νοοτροπία. Πρόκειται για την δραστηριοποίηση και την ικανότητα που έχει ένα άτομο, μεμονωμένα ή στο πλαίσιο Σελίδα 14

ενός οργανισμού, να αναγνωρίζει τις ευκαιρίες και να τις εκμεταλλεύεται προκειμένου να επιτύχει προστιθέμενη αξία ή να έχει οικονομικό όφελος. Η δημιουργικότητα ή η καινοτομία τον βοηθούν να εισέλθει σε µία υπάρχουσα αγορά ή να βελτιώσει την ανταγωνιστική θέση του σ αυτήν, να αλλάξει ή ακόμη και να δημιουργήσει µια νέα αγορά. Για να αποβεί επιτυχής µία επιχειρηματική ιδέα απαιτείται ικανότητα συνδυασμού της δημιουργικότητας ή της καινοτομίας µε τη χρηστή διαχείριση και ικανότητα προσαρμογής μιας επιχείρησης προκειμένου να βελτιστοποιηθεί η ανάπτυξή της κατά την διάρκεια όλων των φάσεων του κύκλου ζωής της. Πρόκειται για µια διαδικασία που ξεπερνά κατά πολύ την καθημερινή διαχείριση και άπτεται των στόχων και της στρατηγικής μιας επιχείρησης. Όπως αναφέρεται από τον Wennekers at al. (2005), η επιχειρηματικότητα ως όρος, αποδίδεται στο γάλλο οικονομολόγο Cantillon R. (2000) ο οποίος ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τον κρίσιμο ρόλο του επιχειρηματία στην οικονομική ανάπτυξη και τον όρισε ως το άτομο που προσπαθεί να εκμεταλλευθεί τη διαφορά τιμών ανάμεσα στην αγορά (µε βεβαιωμένη τιμή) και την πώληση των αγαθών µε αβεβαιότητα. Ο Timmons (2007), αναφέρει ότι η επιχειρηματικότητα είναι επίσης, µια διαδικασία δημιουργίας ή η σύλληψη μιας ευκαιρίας και η επιδίωξη εκμετάλλευσής της, ανεξάρτητα από τον έλεγχο, ή την κατοχή των μέσων υλοποίησής της. Σύμφωνα με τον José Ernesto Amorós, (GLOBAL REPORT, 2013) στην ετήσια έκθεση για το Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας -Global Entrepreneurship Monitor (GEM), ως «επιχειρηματικότητα» ορίζεται κάθε προσπάθεια για δημιουργία νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελμα, η δημιουργία ενός νέου επιχειρηματικού οργανισμού, ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, ή από επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν. Στην Ελλάδα διαβάζουμε ότι επιχειρηματικότητα είναι η δεξιότητα της οργάνωσης, του σχεδιασμού και της υλοποίησης μιας ιδέας, προκειμένου να προσφερθεί στην αγορά ένα προϊόν ή µια υπηρεσία µε τρόπο έξυπνο, πρωτότυπο και ανταγωνιστικό (Μαγουλά, Θ., 2003). Σελίδα 15

Όπως γίνεται αντιληπτό από την εκτενή αναφορά στον ορισμό της επιχειρηματικότητας, παρατηρείται ότι όλοι συμφωνούν με το ότι η επιχειρηματικότητα είναι ένα πολύπλευρο φαινόμενο που εκτείνεται από την ανακάλυψη ευκαιριών, μέχρι την έναρξη νέων επιχειρήσεων και την εκτέλεση νέων στρατηγικών πρωτοβουλιών από ήδη υπάρχουσες επιχειρήσεις. Και αν δεν υπάρχει συναίνεση σε έναν ακριβή ορισμό, αυτό δεν είναι λόγω έλλειψης επιθυμίας, αλλά γιατί η επιχειρηματικότητα έχει προσεγγισθεί από αρκετές οπτικές γωνίες. Επιπρόσθετα, ο Dollinger (1999) περιγράφει την επιχειρηματικότητα ως: «Επιχειρηματικότητα είναι η δημιουργία καινοτόμου οικονομικής οργάνωσης (ή δικτύου οργανώσεων) με σκοπό το κέρδος ή την ανάπτυξη σε περιβάλλον ρίσκου και αβεβαιότητας». Επιπρόσθετα, σημειώνει, δύο όροι πρέπει να υπάρχουν για να ανθήσει η επιχειρηματικότητα, «Πρώτον, πρέπει να υπάρξει ελευθερία: ελευθερία να εδραιωθεί μια επιχειρηματική δραστηριότητα, και ελευθερία να μπορεί κανείς να είναι δημιουργικός και καινοτόμος με αυτήν την επιχείρηση. Δεύτερον, πρέπει να υπάρξει ευημερία: ευνοϊκές οικονομικές καταστάσεις που προσδίνουν στην επιχειρηματική οργάνωση την δυνατότητα να κερδίσει και να αναπτυχθεί». Ο ακόλουθος πίνακας (ΠΙΝΑΚΑΣ 1) παρέχει μια σύντομη επιλογή των ορισμών του επιχειρηματία όπως παρουσιάζονται από τον Dollinger (1999). ΠΗΓΗ Knight (1921) ΟΡΙΣΜΟΣ Κέρδη από την ανάληψη αβεβαιότητας και κινδύνου Schumpeter (1934) Πραγμάτωση νέων συνθέσεων νέα προϊόντα, νέες υπηρεσίες, νέες πηγές πρώτων υλών, νέες μέθοδοι παραγωγής, νέες αγορές, νέες μορφές οργάνωσης. Hoselitz (1952) Ανάληψη αβεβαιότητας συντονισμός παραγωγικών πόρων, εισαγωγή καινοτομιών και παροχή κεφαλαίου. Cole (1959) Σκόπιμη δραστηριότητα για την έναρξη και ανάπτυξη μιας επιχείρησης που στοχεύει στο κέρδος. McClelland (1961) Μέτρια ανάληψη κινδύνου. Casson (1982) Αποφάσεις και κρίσεις για το συντονισμό σπάνιων πόρων. Σελίδα 16

Gartner (1985) Δημιουργία νέων οργανισμών. Stevenson, (1990) Η αναζήτηση ευκαιριών ασχέτως με τους ελεγχόμενους αυτήν την περίοδο πόρους. ΠΗΓΗ: 1 Dollinger (1999). ΠΙΝΑΚΑΣ 1ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Παρακάτω θα παρουσιασθεί η έννοια ενός από τους κυριότερους δείκτες της επιχειρηματικότητας, η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων. Ο δείκτης αυτός είναι η «επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων» (Early Stage Entrepreneurial Activity) και αποτελεί το ποσοστό του πληθυσμού κάθε χώρας, ηλικίας 18-64 ετών, το οποίο βρισκόταν στη φάση εκκίνησης μιας νέας επιχειρηματικής πρωτοβουλίας. Τα άτομα αυτά ανήκουν σε δύο επιμέρους κατηγορίες, τους «επίδοξους» (εκείνους που μόλις ξεκινούν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα) και τους «νέους» επιχειρηματίες (εκείνους που το εγχείρημά τους δεν έχει υπερβεί την ηλικία των 3,5 ετών). O Davidsson, Per (2006) ήταν σε θέση να καθορίσει, τον όρο «εκκολαπτόμενη επιχείρηση» (nascent entrepreneur) ο οποίος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην ερευνητική βιβλιογραφία σε συνέδριο το 1992 (Reynolds & White, 1992). Την ίδια χρονιά εμφανίστηκε η έννοια της «εκκολαπτόμενης επιχείρησης» σε ένα άρθρο περιοδικού που δημοσιεύθηκε από τους Reynolds & Miller, (1992). Βέβαια, δεν είναι τυχαίο που τα δύο αυτά έργα αναμφίβολα υπήρξαν η κινητήρια δύναμη που οδήγησαν τον Paul Reynolds, να συγγράψει εμπειρικά ερευνητικά προγράμματα στον τομέα αυτό. Ο Joachim Wagner (2007) αναφερόμενος στην επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων (nascent entrepreneurship) υπογραμμίζει ότι η δημιουργία μιας νέας επιχείρησης ότι είναι μια διαδικασία η οποία, ανάλογα με τη βιολογική δημιουργία, μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει τέσσερα στάδια (την σύλληψη, την κύηση, βρεφική ηλικία και την εφηβεία), με τρεις μεταβάσεις. Η πρώτη μετάβαση ξεκινά όταν ένα ή περισσότερα άτομα αρχίζουν να αφιερώνουν χρόνο και πόρους για την ίδρυση μιας νέας επιχείρησης. Αν το κάνουν μόνοι τους και αν η επιχείρηση είναι νέα μπορεί να θεωρηθεί ως ανεξάρτητο ξεκίνημα, και οι επιχειρηματίες καλούνται εκκολαπτόμενοι. Η δεύτερη μετάβαση συμβαίνει όταν η διαδικασία της κύησης είναι πλήρης και όταν η νέα επιχείρηση, είτε ξεκινά ως μια επιχείρηση σε λειτουργία, ή όταν οι Σελίδα 17

εκκολαπτόμενοι επιχειρηματίες εγκαταλείπουν την προσπάθειά τους. Η τρίτη μετάβαση είναι το πέρασμα από την παιδική ηλικία μέχρι και την εφηβεία, η επιτυχημένη μετατόπιση της νεοσύστατης εταιρείας σε μια καθιερωμένη νέα εταιρεία. 1.3 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με δεδομένη την οικονομική κατάσταση που επικρατεί στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον η έρευνα της παρούσας διπλωματικής αποσκοπεί στο να κάνει ευδιάκριτο το πώς η επιχειρηματικότητα επηρεάζεται τελικά από τις δυσμενείς οικονομικές εξελίξεις. Αρχική υπόθεση είναι ότι ο δείκτης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων παρουσιάζει πτώση κατά τα τελευταία έτη (Η 1 0 ). Επόμενη υπόθεση είναι ότι ο δείκτης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων για τους άνδρες βρίσκεται σε υψηλότερα επίπεδα απ ότι για τις γυναίκες κατά τα τελευταία έτη (Η 2 1 ). Σύμφωνα με τους πολιτισμικούς παράγοντες που αναφέρονται στην γενική στάση μιας κοινωνίας απέναντι στην επιχειρηματική δραστηριότητα γίνονται οι εξής υποθέσεις: υπάρχουν επιχειρηματικές ευκαιρίες κατά τη στιγμή της διεξαγωγής της έρευνας (Η 3 2 ) η επιχειρηματικότητα αντιμετωπίζεται από την κάθε κοινωνία ως καλή επιλογή σταδιοδρομίας (Η 4 3 ). η συγκεκριμένη κοινωνία αντιμετωπίζει τους επιχειρηματίες ως άτομα άξια σεβασμού (Η 5 4 ). 1 Υπόθεση Η 0: ο δείκτης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων παρουσιάζει πτώση κατά τα τελευταία έτη. 2 Υπόθεση Η 1 : ο δείκτης της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων για τους άνδρες βρίσκεται σε υψηλότερα επίπεδα απ ότι για τις γυναίκες κατά τα τελευταία έτη. 3 Υπόθεση Η 2 : υπάρχουν επιχειρηματικές ευκαιρίες κατά τη στιγμή της διεξαγωγής της έρευνας. 4 Υπόθεση Η 3 :η επιχειρηματικότητα ως καλή επιλογή σταδιοδρομίας. 5 Υπόθεση Η 4 :οι επιχειρηματίες ως άτομα άξια σεβασμού. Σελίδα 18

τα μέσα μαζικής ενημέρωσης εστιάζουν στο θέμα της επιχειρηματικότητας (Η 5 ). Όσον αφορά τους προσωπικούς παράγοντες που επηρεάζουν την απόφαση για επιχειρηματική δραστηριοποίηση γίνονται οι παρακάτω υποθέσεις: τα άτομα κρίνουν ότι διαθέτουν τις γνώσεις, την ικανότητα και την εμπειρία για να γίνουν επιχειρηματίες (Η 6 6 ). ο φόβος της αποτυχίας θα τους απέτρεπε από το να δοκιμάσουν να εκμεταλλευτούν μιαν επιχειρηματική ευκαιρία (Η 7 7 ). 6 Υπόθεση Η 6 : τα άτομα κρίνουν ότι διαθέτουν τις γνώσεις, την ικανότητα και την εμπειρία για να γίνουν επιχειρηματίες. 7 Υπόθεση Η 7 : ο φόβος της αποτυχίας θα τους απέτρεπε από το να δοκιμάσουν να εκμεταλλευτούν μιαν επιχειρηματική ευκαιρία. Σελίδα 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Σελίδα 20

2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Στο παρόν κεφάλαιο όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή θα γίνει λόγος για την μεθοδολογία έρευνας που ακολουθείται. Για την μελέτη και την σύγκριση του δείκτη της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων της Ελλάδας και των Ευρωπαϊκών χωρών χρησιμοποιήθηκαν πηγές και δεδομένα από το διεθνές πρόγραμμα του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για την Επιχειρηματικότητα GEM (Global Entrepreneurship Monitor), και από το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών 8 που δραστηριοποιείται στον Ελλαδικό χώρο. 2.1 ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ Το Global Entrepreneurship Monitor (GEM) αποτελεί μία κοινοπραξία από ερευνητικά ινστιτούτα και πανεπιστήμια στο πλαίσιο της οποίας συλλέγονται εμπειρικά δεδομένα από ένα ευρύ σύνολο χωρών και παρουσιάζονται τα συνολικά ευρήματα στην ετήσια έκδοση του World Report on Entrepreneurship. Το GEM δημοσιεύει παγκόσμιες, αλλά και ειδικές θεματικές εκθέσεις σχετικά με διάφορες διαστάσεις της επιχειρηματικότητας, συνεισφέροντας στην παγκόσμια συζήτηση για την προώθηση της επιχειρηματικότητας. Επιπρόσθετα το GEM αποτελεί αυτή τη στιγμή το μοναδικό ερευνητικό πρόγραμμα παγκοσμίως, που μελετά την επιχειρηματικότητα σε διαχρονική βάση και συγκριτικά για συγκεκριμένες χώρες και περιοχές του πλανήτη. Το ερευνητικό πρόγραμμα ξεκίνησε το 1999 με τη συμμετοχή 10 χωρών, το 2004 εξασφαλίστηκε η συμμετοχή 34 χωρών, ενώ κατά την εξαετή του ιστορία έχει συνολικά μελετήσει πτυχές της επιχειρηματικότητας σε 43 χώρες. 8 Το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών είναι ιδιωτικός, μη κερδοσκοπικός, κοινωφελής ερευνητικός οργανισμός. Ιδρύθηκε με σκοπό να προωθεί την επιστημονική έρευνα για τα τρέχοντα και αναδυόμενα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και να παρέχει αντικειμενική πληροφόρηση και να διατυπώνει προτάσεις οι οποίες είναι χρήσιμες στη διαμόρφωση πολιτικής. Σελίδα 21

Ο συντονισμός του έργου γίνεται από το London Business School (Μ. Βρετανία) και το Babson College (ΗΠΑ), με τις αντίστοιχες εθνικές ομάδες να περιλαμβάνουν κυρίως Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα. Το υπόδειγμα μεταβλητών τόσο ποσοτικών όσο και ποιοτικών που θεωρείται ότι επηρεάζει το επίπεδο της επιχειρηματικότητας σε μια χώρα είναι κοινό για όλες τις ερευνητικές ομάδες και με βάση αυτό κάθε εθνική ομάδα προσπαθεί να συγκεντρώσει και να επεξεργαστεί τα αντίστοιχα δεδομένα. Το ΙΟΒΕ συμμετέχει από το 2003 στο διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα του GEM και δημοσιεύει ετήσιες εκθέσεις για την Επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα. Το ΙΟΒΕ, αποτελώντας τον αποκλειστικό ελληνικό εταίρο στην ερευνητική κοινοπραξία του GEM, έχει την ευθύνη για την ομαλή και ορθή διεξαγωγή των αναγκαίων ερευνών στον ελληνικό πληθυσμό, την επεξεργασία των αποτελεσμάτων σύμφωνα με την κοινή εναρμονισμένη μεθοδολογία και την ένταξη των τελικών στοιχείων στο διεθνές αναλυτικό πλαίσιο του GEM, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η συγκρισιμότητα των στοιχείων. 2.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Για τις ανάγκες της έρευνας του GEM, η έννοια της επιχειρηματικότητας προσδιορίζεται σε ένα αρκετά ευρύ πλαίσιο, καθώς καλύπτει ολόκληρο το φάσμα της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζονται τα άτομα που βρίσκονται στα αρχικά στάδια εκδήλωσης της επιχειρηματικής συμπεριφοράς, που έχουν δηλαδή προβεί απλώς σε κάποιες προκαταρτικές ενέργειες προετοιμασίας της επένδυσης, είτε αυτά που έχουν ξεκινήσει ήδη τη λειτουργία του εγχειρήματός τους, με την ανάλυση να αγγίζει και τα άτομα που έχουν επιτύχει την εδραίωση της επιχείρησης τους. Στο πλαίσιο αυτό το GEM ορίζει τρεις τύπους επιχειρηματικής δραστηριότητας: α) Τους «επίδοξους» επιχειρηματίες (nascent entrepreneurs), τα άτομα δηλαδή που βρίσκονται στο αρχικό στάδιο της επιχειρηματικής τους δράσης, έχουν προχωρήσει σε κάποιες πρώτες ενέργειες όπως συγκέντρωση κεφαλαίων για την Σελίδα 22

επιχείρηση, σύνταξη επιχειρηματικού σχεδίου, κτλ. ή έχουν πράγματι ξεκινήσει - κατά τους τελευταίους τρεις μήνες - τη λειτουργία του εχγειρήματός τους, δεν έχουν όμως ακόμα πληρώσει μισθούς στους ίδιους ή ενδεχομένως στους συνεργάτες τους. β) Τους «νέους» επιχειρηματίες (new entrepreneurs), οι οποίοι είναι ιδιοκτήτες ή διευθύνουν κάποια επιχείρηση που έχει πληρώσει μισθούς για περισσότερο από τρεις μήνες, αλλά λιγότερο από 42 μήνες. γ) Τους «καθιερωμένους» επιχειρηματίες (established entrepreneurs), τα άτομα δηλαδή που είναι ιδιοκτήτες ή διευθύνουν μια επιχείρηση που βρίσκεται σε λειτουργία - με πληρωμές μισθών- περισσότερο από 42 μήνες. Ένα από τα ισχυρότερα ερευνητικά πλεονεκτήματα του GEM είναι ο όγκος των στοιχείων που έχει πλέον σχηματιστεί από το 1999 και η δημιουργία εναρμονισμένων μεταβλητών μέτρησης της επιχειρηματικής δραστηριότητας σε ένα ευρύ σύνολο χωρών. Τα μεθοδολογικά εργαλεία του GEM βασίζονται στις εξής πηγές δεδομένων: Έρευνα πεδίου (τηλεφωνικές συνεντεύξεις) σε τυχαία αντιπροσωπευτικά δείγματα ενηλίκων ηλικίας 18 έως 64 ετών, σε μεγέθη που κυμαίνονται από 1.000 έως σχεδόν 20.000 άτομα σε ορισμένες χώρες. Προσωπικές συνεντεύξεις και συμπλήρωση ερωτηματολογίου από άτομα που ειδικεύονται σε ζητήματα που σχετίζονται με διάφορες πλευρές του προβλήματος της επιχειρηματικότητας (ειδικοί ή εμπειρογνώμονες). Ανάλογα με τη χώρα πραγματοποιήθηκαν έως και 50 συνεντεύξεις με τους αντίστοιχους εμπειρογνώμονες που επιλέχτηκαν με τέτοιον τρόπο, ώστε να αντιπροσωπεύουν και τις εννέα Διαστάσεις του Επιχειρηματικού Περιβάλλοντος. Τυποποιημένα εθνικά στοιχεία μακροοικονομικών κυρίως δεικτών για την αντίστοιχη οικονομία που λαμβάνονται από αξιόπιστες διεθνείς πηγές στοιχείων όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ΟΗΕ, κτλ. Με βάση τον όγκο αυτού του υλικού, οι συντονιστές του προγράμματος διαμορφώνουν την ετήσια παγκόσμια έκθεση (Global Report) που περιγράφει την εξέλιξη της επιχειρηματικότητας σε παγκόσμιο επίπεδο και παρουσιάζει τις εθνικές συγκρίσεις σε σχέση με διάφορες διαστάσεις του ζητήματος. Σελίδα 23

Η μεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθήθηκε περιλαμβάνει το σύνολο των κρατών μελών της Ε.Ε. διαχωρίζοντας τα κράτη- μέλη σε δυο ομάδες, η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις χώρες της Ε.Ε μεσαίου εισοδήματος 9, η ανάπτυξη των οποίων βασίζεται στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της οικονομίας, στην αποδοτικότητα και η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει χώρες υψηλού εισοδήματος 10, οι οποίες βασίζουν την ανάπτυξή τους στη συνεχή προώθηση της καινοτομίας προϊόντος και διεργασιών. Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητο να γίνει μια μικρή αναφορά στα χαρακτηριστικά των χωρών που απαρτίζουν τις δυο ομάδες. Η πρώτη ομάδα είναι αυτή όπου συναντάμε τις οικονομίες που βασίζονται στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της οικονομίας. Σε αυτό το νέο πλαίσιο, η οικονομική τους επιτυχία εξαρτάται όλο και περισσότερο από την επίτευξη οικονομιών κλίμακας και εύρους. Με αυτή την έννοια, θεωρείται ότι η επιδίωξη οικονομικής αποτελεσματικότητας συνιστά τη βασική κινητήρια δύναμη αυτής της φάσης. Στο νέο αυτό περιβάλλον διαφοροποιούνται τόσο τα κίνητρα, όσο και τα περιεχόμενα της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Οι αυξημένες δυνατότητες μισθωτής απασχόλησης μειώνουν τη σημασία της επιχειρηματικότητας ανάγκης. Συνεχίζοντας με την δεύτερη ομάδα η οποία περιλαμβάνει τις οικονομίες που βασίζονται στην εκμετάλλευση της καινοτομίας 11 μπορεί κανείς να αναφέρει ότι η άνοδος της βιομηχανικής παραγωγής οδηγεί στην ανάπτυξη των εισοδημάτων του πληθυσμού, κάτι που, µε τη σειρά του, οδηγεί σε σημαντικές αλλαγές στη ζήτηση προϊόντων και υπηρεσιών. Εμφανίζονται νησίδες αγοράς στις οποίες πλέον μπορούν να απευθυνθούν τόσο οι μεγάλες βιομηχανικές επιχειρήσεις, όσο και νεοϊδρυόμενες µε εξαιρετικά εξειδικευμένες παραγωγικές δυνατότητες. 9 Στις χώρες βελτίωσης της αποτελεσματικότητας περιλαμβάνονται οι: ΚΡΟΑΤΙΑ, ΕΣΘΟΝΙΑ, ΟΥΓΓΑΡΙΑ, ΛΕΤΟΝΙΑ, ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ, ΠΟΛΩΝΙΑ, ΡΟΥΜΑΝΙΑ, ΣΛΟΒΑΚΙΑ. 10 Οι χώρες που βασίζουν την ανάπτυξή τους στην συνεχή προώθηση της καινοτομίας αποτελούνται από: ΒΕΛΓΙΟ, ΤΣΕΧΙΑ, ΦΙΛΑΝΔΙΑ, ΓΑΛΛΙΑ, ΓΕΡΜΑΝΙΑ, ΕΛΛΑΔΑ, ΙΡΛΑΝΔΙΑ, ΙΤΑΛΙΑ, ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ, ΟΛΛΑΝΔΙΑ, ΠΟΡΤΟΓΑΛΛΙΑ, ΣΛΟΒΕΝΙΑ, ΙΣΠΑΝΙΑ, ΣΟΥΗΔΙΑ, ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ. 11 Σε αυτήν περιλαμβάνεται και η Ελλάδα. Σελίδα 24

Από την άλλη πλευρά, η άνοδος των εισοδημάτων δημιουργεί ζήτηση για όλο περισσότερες και πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες, αυξάνοντας έτσι το ειδικό βάρος των υπηρεσιών στο ΑΕΠ σε βάρος της μεταποίησης. Σε αντίθεση µε τον προηγούμενο τύπο, όπου η κινητήρια δύναμη ήταν η επιδίωξη οικονομικής αποτελεσματικότητας, εδώ κινητήρια δύναμη είναι η ικανότητα παραγωγής καινοτομιών, τόσο στον δευτερογενή όσο και στον τριτογενή τομέα. Και πάλι, το νέο πλαίσιο διαφοροποιεί τα κίνητρα, και το περιεχόμενο της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Στο πρώτο κεφάλαιο αναφέρθηκε η δυσκολία της ανάλυσης του επιπέδου της επιχειρηματικότητας από χώρα σε χώρα για το λόγο του ότι υπάρχουν εθνικές διαφορές, έτσι επιλέχθηκε να γίνει αυτή η κατηγοριοποίηση των χωρών σε χώρες που βασίζονται στην αποτελεσματικότητα της οικονομίας και σε χώρες που ρίχνουν την προσοχή τους στην ανάπτυξή τους και στη συνεχή προώθηση της καινοτομίας. Στο επόμενο κεφάλαιο ακολουθεί η παρουσίαση των εμπειρικών στοιχείων σε πίνακες και διαγράμματα. Σελίδα 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Σελίδα 26

3. ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ Στο παρόν κεφάλαιο θα παρουσιασθούν αναλυτικά τα στοιχεία στα οποία βασίζεται η έρευνα της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Τα δεδομένα για το δείκτη επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων αντλήθηκαν από την ιστοσελίδα του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου Επιχειρηματικότητας (Global Entrepreneurship Monitor) GEM. Το ερευνητικό πρόγραμμα του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου Επιχειρηματικότητας (Global Entrepreneurship Monitor: GEM) ξεκίνησε το 1999 με τη συμμετοχή 10χωρών. Σήμερα είναι σε θέση να ερευνά το φαινόμενο της επιχειρηματικότητας σε περιοχές του πλανήτη που καλύπτουν το 74% του παγκόσμιου πληθυσμού και περίπου το 87% του παγκόσμιου προϊόντος. Το ΙΟΒΕ διεξάγει από το 2003 την ετήσια έρευνα για την επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα, αξιοποιώντας ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα 2000 ερωτώμενων ατόμων ηλικίας 18-64 ετών, στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου Επιχειρηματικότητας (Global Entrepreneurship Monitor, GEM). 3.1 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ 3.1.1 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ Παρακάτω θα παρουσιαστεί ο δείκτης της «επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων» (Early Stage Entrepreneurial Activity) που αποτελεί το ποσοστό του πληθυσμού κάθε χώρας, ηλικίας 18-64 ετών, το οποίο βρισκόταν στη φάση εκκίνησης μιας νέας επιχειρηματικής πρωτοβουλίας κατά τα έτη 2001 έως 2013. Τα άτομα αυτά ανήκουν σε δύο επιμέρους κατηγορίες, τους «επίδοξους» (εκείνους που μόλις ξεκινούν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα) και τους Σελίδα 27

INNOVATION DRIVER ECONOMIES EFFICIENCY DRIVER ECONOMIES ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ «νέους» επιχειρηματίες (εκείνους που το εγχείρημά τους δεν έχει υπερβεί την ηλικία των 3,5 ετών). ΠΙΝΑΚΑΣ 3 1 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ Country 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Croatia 3,6 2,6 3,7 6,1 8,5 7,3 7,6 5,6 5,5 7,3 8,3 8,3 Estonia 14,3 13,1 Hungary 10,9 6,5 4,3 1,9 6,0 6,9 6,6 9,1 7,1 6,3 9,2 9,7 Latvia 6,6 6,5 4,5 6,5 10,5 9,7 11,9 13,4 13,3 Lithuania 11,3 6,7 12,4 Poland 8,0 4,0 8,8 9,0 9,4 9,3 Romania 4,0 4,0 5,0 4,3 9,9 9,2 10,1 Slovak Republic 14,2 10,2 9,5 Belgium 4,2 3,0 3,9 3,4 3,9 2,7 3,1 2,9 3,5 3,7 5,7 5,2 4,9 Czech 7,8 7,6 7,3 Republic Finland 8,2 4,6 3,1 4,4 4,9 5,0 6,9 7,3 5,2 5,7 6,3 6,0 5,3 France 5,7 3,1 1,6 6,0 5,4 4,4 3,2 5,6 4,3 5,8 5,7 5,2 4,6 Germany 6,3 5,2 5,2 4,4 5,1 4,2 3,8 4,1 4,2 5,6 5,3 5,0 Greece 6,8 5,8 6,5 7,9 5,7 9,9 8,8 5,5 8,0 6,5 5,5 Ireland 11,4 9,1 8,1 7,7 9,8 7,4 8,2 7,6 6,8 7,2 6,2 9,3 Italy 9,1 5,7 3,1 4,3 4,9 3,5 5,0 4,6 3,7 2,4 4,3 3,4 Luxembourg 8,7 Netherlands 5,9 4,6 3,6 5,1 4,3 5,4 5,2 5,2 7,2 7,2 8,2 10,3 9,3 Portugal 6,6 3,8 8,8 4,4 7,5 7,7 8,3 Slovenia 4,6 4,0 2,6 4,4 4,6 4,8 6,4 5,4 4,7 3,7 5,4 6,5 Spain 6,3 4,6 6,6 5,1 5,7 7,3 7,6 7,0 5,1 4,3 5,8 5,7 5,2 Sweden 5,7 3,9 4,1 3,7 4,0 3,4 4,2 4,9 5,8 6,4 8,3 United Kingdom 6,5 5,4 6,4 6,2 6,2 5,8 5,5 5,9 5,7 6,4 7,3 9,0 7,1 ΠΗΓΗ: 2ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ GEM Σελίδα 28

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έκθεσης 12, στην Ελλάδα, το ποσοστό του πληθυσμού που βρισκόταν σε φάση εκκίνησης επιχειρηματικής δραστηριότητας το 2013 ήταν 5,5%. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά χαμηλότερο από το 6,5% που είχε καταγραφεί το προηγούμενο έτος για την επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων. Προφανώς, η πτώση του δείκτη δεν είναι άσχετη από τη δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία βρέθηκε η χώρα, καθώς η ύφεση συρρίκνωσε τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες που θεωρούνται βιώσιμες. Έτσι, ενώ το 2011 η Ελλάδα κατατασσόταν στην 4η υψηλότερη θέση ανάμεσα στις χώρες καινοτομίας, το 2012 βρέθηκε στην 12η θέση και η πορεία του δείκτη είναι φθίνουσα και για το έτος 2013. Βασιζόμενοι στα δεδομένα του πίνακα 3.1, είναι εύκολο να διακρίνει κανείς το ποσοστό του πληθυσμού που βρισκόταν σε φάση εκκίνησης επιχειρηματικής δραστηριότητας κατά τα έτη 2001-2013 στις χώρες της Ε.Ε. που βασίζονται στην αποδοτικότητα και στην καινοτομία αντίστοιχα. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 1 ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Όπως και τα προηγούμενα χρόνια, πρωταθλητές στην επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων είναι οι χώρες χαμηλού κατά κεφαλήν εισοδήματος. Η εξήγηση είναι βεβαίως η υψηλή «επιχειρηματικότητα ανάγκης» που καταγράφεται σε αυτές τις χώρες, το γεγονός δηλαδή ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού δραστηριοποιείται 12 Σταύρος Ιωαννίδης, Ιωάννης Γιωτόπουλος, 2014 «Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 2012-13: ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ;», ΙΟΒΕ, Αθήνα. Σελίδα 29

επιχειρηματικά όχι γιατί έχει αντιληφθεί κάποια πραγματική επιχειρηματική ευκαιρία, αλλά επειδή δεν έχει άλλη δυνατότητα βιοπορισμού. Επειδή δεν μπορεί δηλαδή να εξασφαλίσει μία θέση μισθωτής απασχόλησης. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 2 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Η σχετική ευκολία εύρεσης μισθωτής εργασίας εξηγεί τη χαμηλή επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων που καταγράφουν οι χώρες υψηλού κατά κεφαλήν εισοδήματος. Εδώ η επιχειρηματικότητα «ευκαιρίας» συνιστά τον κύριο λόγο επιχειρηματικής δραστηριοποίησης, την ανακάλυψη δηλαδή μιας ευκαιρίας από το άτομο, η εκμετάλλευση της οποίας προσδοκά ότι θα τον οδηγήσει σε καλύτερη κατάσταση στο μέλλον με βάση κάποιο κριτήριο π.χ. υψηλότερο εισόδημα, μεγαλύτερη ανεξαρτησία στην εργασία κλπ. Η εξέλιξη του δείκτη της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων ανάμεσα στο 2003 και το 2007 πριν δηλαδή από την εκδήλωση της κρίσης- ο δείκτης Σελίδα 30

χαρακτηρίζεται από σχετική σταθερότητα, καθώς κινείται ανάμεσα στο 6% και το 8%. Μια πρώτη παρατήρηση σχετικά µε τα ανωτέρω διαγράμματα (ΔΙΑΓΑΜΜΑ 3.1 ΚΑΙ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3.2) είναι ότι η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων φαίνεται ότι είναι πολύ σταθερότερη στις οικονομίες που βασίζονται στην καινοτομία σε σύγκριση µε εκείνες που βασίζονται στην αποτελεσματική χρήση των συντελεστών παραγωγής. Για τις τελευταίες, η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων εμφανίζει πολύ εντονότερες διακυμάνσεις. Ωστόσο, και στις δύο ομάδες χωρών το 2008 καταγράφουν ελαφρά αύξηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας, κάτι που δείχνει ότι η εμφάνιση της κρίσης δε μπορούσε να αναιρέσει τα πρώτα βήματα προς επιχειρηματική δραστηριοποίηση που είχαν ήδη γίνει, µε αποτέλεσμα η επιχειρηματική δραστηριότητα να εμφανίζεται ανεπηρέαστη από την κρίση. Επιπλέον, και στις δύο ομάδες χωρών εμφανίζεται µια κάμψη του ρυθμού αύξησης, αν και δε φαίνεται ότι είναι σημαντική. Για άλλη µια φορά, τα ελληνικά δεδομένα διαφοροποιούν την εικόνα της χώρας µας σημαντικά και από τις δύο ομάδες χωρών. Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω εδώ τα πρώτα σημάδια της κρίσης φαίνεται ότι οδήγησαν σε δραματική αύξηση 13 της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι η εμφάνιση της κρίσης εντείνει τη διακύμανση. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση (ΙΟΒΕ, 2013) η μεγάλη αυτή διακύμανση του δείκτη επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων στη διάρκεια της κρίσης αποκαλύπτει ότι οι Έλληνες αντέδρασαν στην αβεβαιότητα που έφερε η κρίση κάνοντας αυτό που ήξεραν να κάνουν καλύτερα, ιδρύοντας δηλαδή μικρές 13 Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτό το εύρημα; Σύμφωνα µε την παγκόσμια Έκθεση του GEM για το 2008 (Bosmaetal 2009), η κρίση θέτει σε κίνηση αντίρροπες δυνάμεις στο πλαίσιο μιας εθνικής οικονομίας. Από τη µια πλευρά, οι διαφαινόμενες δυσκολίες, και κυρίως εκείνες που αφορούν τη χρηματοδότηση, ενδεχομένως αποθαρρύνουν κάποια άτομα να εισέλθουν στον επιχειρηματικό στίβο, ακόμα και αν σχεδίαζαν να το κάνουν. Από την άλλη, η προσδοκία ότι η κρίση θα χειροτερέψει, και άρα η πιθανότητα υψηλής ανεργίας, ενδεχομένως ωθούν κάποιους να λειτουργήσουν «προληπτικά» εξασφαλίζοντας για τον εαυτό τους απασχόληση µέσω της αυτοαπασχόλησης. Αν δεχθεί κανείς αυτό το σχήμα, φαίνεται ότι οι Έλληνες λειτούργησαν μπροστά στις πρώτες ενδείξεις της κρίσης µε βάση το δεύτερο σενάριο, αυξάνοντας δηλαδή σημαντικά την αυτοαπασχόληση. Σελίδα 31

επιχειρήσεις. Από την άλλη πλευρά βεβαίως, η ύφεση κάνει πολύ πιο δύσκολη την επιβίωση αυτών των εγχειρημάτων σε σύγκριση με το παρελθόν. Το εντυπωσιακό λοιπόν στοιχείο εδώ είναι ότι παρόλο που το 2012 ήταν το χειρότερο έτος της ύφεσης στην οποία βρέθηκε η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, με ότι αυτό συνεπάγεται για τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων και την ανεργία, η δομή της ελληνικής οικονομίας ως βασιζόμενη στη μικρή επιχείρηση δεν μεταβάλλεται. Μολονότι λοιπόν η κρίση έχει πλήξει δραστικότατα τις ΜΜΕ 14 στην Ελλάδα, η διάρθρωση της οικονομίας δεν έχει επηρεαστεί, καθώς η κυριαρχία τους στην ελληνική οικονομία φαίνεται ότι έχει υποχωρήσει μόλις οριακά. Προς την ίδια κατεύθυνση η Ελλάδα καταγράφει την δεύτερη υψηλότερη επίδοση ανάμεσα στις χώρες καινοτομίας στην συνολική επιχειρηματικότητα. Ωστόσο θα πρέπει να επισημανθεί πως για τις χώρες καινοτομίας που καταγράφουν υψηλή συνολική επιχειρηματικότητα, η επίδοσή τους οφείλεται κυρίως στην υψηλή επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων. Το διάγραμμα 3.3 παρουσιάζει την εξέλιξη του δείκτη της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων για όλη την περίοδο της ελληνικής συμμετοχής στο ερευνητικό πρόγραμμα του GEM. Μένει να διαπιστωθεί από την έρευνα που θα πραγματοποιηθεί το 2014 αν αυτή η πτωτική τάση θα διατηρηθεί ή θα αντιστραφεί, κάτι άλλωστε που έχει συμβεί και στο παρελθόν όπως αποκαλύπτουν τα ανωτέρω δεδομένα. Ωστόσο, η εξέλιξη του δείκτη τα τελευταία χρόνια φαίνεται ότι επιβεβαιώνει ότι, όπως παρατηρούσε το ΙΟΒΕ στην προηγούμενη Έκθεσή (Ιωαννίδης, 2013) του για την επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα, ο δείκτης εμφανίζει πολύ πιο απότομες διακυμάνσεις τα χρόνια της κρίσης σε σύγκριση με το παρελθόν. 14 Μικρο- Μεσαίες Επιχειρήσεις. Σελίδα 32

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 3 ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. 3.1.2 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ- ΓΥΝΑΙΚΩΝ Στη συνέχεια αναλύεται η επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων ΑΝΔΡΩΝ- ΓΥΝΑΙΚΩΝ, στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιείται κυρίως συγκριτική ανάλυση της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων κατά φύλο. Επιπλέον, αξιοποιώντας τα συσσωρευμένα στοιχεία από το 2003 έως και το 2013, διερευνάται η εξέλιξη του βασικού δείκτη της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων των Ελλήνων και Ελληνίδων (ΑΝΔΡΩΝ- ΓΥΝΑΙΚΩΝ) πριν και μετά την οικονομική κρίση. Δίνονται αναλυτικά σε πίνακα οι τιμές του δείκτη της επιχειρηματικότητας αρχικών σταδίων. Αρχικά παρατίθενται οι τιμές του δείκτη από το έτος 2003 έως το 2013 για την επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων για τον γυναικείο πληθυσμό της Ελλάδας και των υπόλοιπων χωρών, και κατόπιν οι τιμές του δείκτη για τον ανδρικό πληθυσμό, στην αρχή του κεφαλαίου δόθηκε και ο συγκεντρωτικός πίνακας 3.1 που αφορά το σύνολο του πληθυσμού χωρίς την διάκριση του φύλλου. Σελίδα 33

INNOVATION DRIVER ECONOMIES EFFICIENCY DRIVER ECONOMIES ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΙΝΑΚΑΣ 3 2 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΙΕΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (ΤΕΑ FEMALE ) Country 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Estonia 9,7 9,4 Poland 6,4 3,2 5,0 5,0 6,2 6,2 Croatia 1,8 1,4 1,7 2,6 4,9 5,1 4,5 2,8 3,9 4,7 4,9 5,1 Hungary 7,9 4,4 3,5 2,3 4,1 4,5 5,3 6,4 4,3 4,3 5,8 7,0 Latvia 5,0 3,9 1,4 3,7 7,5 6,5 8,3 8,2 10,1 Lithuania 7,2 4,2 7,8 Romania 3,1 2,1 3,2 3,2 7,3 5,3 7,9 Slovak Republic 8,1 6,7 7,3 Finland 6,0 3,5 1,3 3,0 4,4 4,0 4,8 4,5 4,2 3,9 4,3 4,1 4,0 Sweden 4,2 2,5 2,1 2,2 3,0 2,4 2,5 3,5 4,5 4,8 6,2 Greece 4,0 2,9 3,4 4,7 3,5 7,7 6,0 4,1 5,8 4,4 3,2 Italy 9,0 4,0 3,0 2,3 3,7 3,1 3,3 2,8 1,8 2,0 2,9 2,1 Slovenia 2,9 1,7 1,6 2,9 2,3 2,7 4,0 2,6 2,9 2,7 2,6 4,0 Belgium 2,8 1,5 2,0 2,0 2,4 1,0 2,0 1,7 2,5 3,3 4,5 2,6 3,4 Czech 4,9 4,2 4,1 Republic France 3,5 2,1 1,6 3,8 3,3 2,5 2,2 3,3 2,0 4,8 2,9 4,0 3,1 Germany 3,9 3,4 3,3 2,6 3,8 2,6 3,4 3,7 2,9 4,5 3,5 3,9 Ireland 6,8 5,5 3,7 5,0 5,5 4,2 5,9 4,0 3,9 4,2 4,0 6,4 Luxembourg 5,6 Netherlands 3,9 3,5 2,4 3,1 2,1 3,6 3,7 3,3 5,9 4,4 6,0 6,7 6,8 Portugal 3,8 3,8 5,9 3,0 4,7 6,2 5,8 Spain 5,2 2,6 4,0 2,9 4,2 5,7 5,5 6,0 3,9 3,2 4,5 4,0 4,2 United 3,6 3,2 3,8 3,9 3,7 3,6 3,6 3,7 3,7 4,4 5,2 6,3 5,5 Kingdom ΠΗΓΗ:ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ GEM Σελίδα 34

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 4 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (TEA FEMALE) ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 5 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (TEA FEMALE) ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Σελίδα 35

INNOVATION DRIVER ECONOMIES EFFICIENCY DRIVER ECONOMIES ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 6 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (TEA FEMALE) ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Country 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Croatia - 5,4 3,7 5,8 9,8 12,1 9,4 10,8 8,4 7,2 10,0 11,8 11,5 Estonia - - - - - - - - - - - 19,1 17,0 Hungary 13,9 8,8-5,1 1,4 8,1 9,3 8,0 12,0 10,1 8,3 12,8 12,4 Latvia - - - - 8,5 9,3 7,7 9,6 13,7 13,1 15,7 18,9 16,6 Lithuania - - - - - - - - - - 15,6 9,4 17,5 Poland 9,7 4,7-12,7 - - - - - - 13,1 12,6 12,4 Romania - - - - - - 5,0 5,9 6,9 5,1 12,5 13,2 12,4 Slovak Republic - - - - - - - - - - 20,3 13,7 11,7 Belgium 5,5 4,4 5,7 4,8 5,4 4,4 4,3 4,0 4,5 4,0 6,9 7,7 6,4 Czech Republic - - - - - 10,7 - - - - 11,0-10,5 Finland 11,1 5,6 4,9 5,7 5,4 5,9 9,0 10,1 6,2 7,5 8,1 7,8 6,5 France 8,0 4,2 1,7 8,2 7,4 6,3 4,1 8,0 6,7 7,0 8,6 6,4 6,1 Germany 8,7 6,9 7,0 6,1 6,3 5,8-4,1 4,5 5,4 6,7 7,2 6,0 Greece - - 9,6 8,7 9,7 11,1 8,0 12,1 11,6 6,9 10,1 8,6 7,8 Ireland 16,0 12,4 12,5 10,4 14,2 10,5 10,6 11,2-9,5 10,3 8,3 12,2 Italy 9,3 7,5 3,2 6,3 6,2 3,9 6,7 6,4 5,6 2,7-5,7 4,8 Luxembourg - - - - - - - - - - - - 11,6 Netherlands 7,9 5,7 4,8 7,1 6,6 7,2 6,6 7,1 8,5 10,1 10,4 13,9 11,7 Portugal 9,6 - - 3,9 - - 11,7 - - 5,9 10,5 9,3 10,8 Slovenia - 6,4 6,4 3,6 5,8 6,9 6,8 8,8 8,0 6,4 4,6 8,1 8,8 Spain 7,4 6,6 9,3 7,4 7,2 8,8 9,7 8,1 6,3 5,4 7,1 7,4 6,2 Sweden 7,1 5,2 6,1 5,2 5,1 4,4 5,8 - - 6,2 7,1 8,0 10,2 United Kingdom 9,3 7,5 8,8 8,5 8,6 7,9 7,4 8,1 7,8 8,4 9,3 11,6 8,8 ΠΙΝΑΚΑΣ 3 3 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΙΕΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (ΤΕΑ MALE ) ΠΗΓΗ:ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ GEM Σελίδα 36

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 7 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (TEA MALE) ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Το ποσοστό των γυναικών που βρίσκονταν το 2013 στην αρχική φάση επιχειρηματικής δραστηριοποίησης (επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων) στο σύνολο του γυναικείου πληθυσμού (ηλικίας 18-64) ήταν της τάξεως του 3,2%. Στον αντίποδα, το αντίστοιχο ποσοστό των ανδρών στο σύνολο του ανδρικού πληθυσμού (18-64) ανέρχεται στο 7,8% σύμφωνα με τους πίνακες 3.2 και 3.3. Συνεπώς είναι προφανές πως η γυναικεία επιχειρηματικότητα αρχικών σταδίων υστερεί σημαντικά (σχεδόν κατά το ήμισυ) της ανδρικής. Σελίδα 37

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 8 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (TEA MALE) ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3. 9 Ο ΔΕΙΚΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΡΧΙΚΩΝ ΣΤΑΔΙΩΝ (TEA MALE) ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΗΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ GEM ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Σελίδα 38