Α. Στρατηγέα και Μ. Π. Παπαδοπούλου. Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ: Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 2000/60/ΕΚ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Α. Στρατηγέα και Μ. Π. Παπαδοπούλου Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Email: stratige@central.ntua.gr, mpapadop@mail.ntua.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η αυξανόμενη σημασία που αποδίδεται σήμερα στο ρόλο της συμμετοχής του κοινού και ομάδων ενδιαφερόντων (stakeholders) για την επιδίωξη του στόχου της βιώσιμης ανάπτυξης και τη βέλτιστη διαχείριση των κρίσιμων περιβαλλοντικών προβλημάτων, αποτυπώνεται ήδη μέσα από τις σημαντικές αλλαγές που συντελούνται προς την κατεύθυνση αυτή τις τελευταίες δύο δεκαετίες, τόσο σε θεσμικό όσο και σε νομοθετικό επίπεδο. Η ήδη υπάρχουσα διεθνής ερευνητική εμπειρία καταδεικνύει την αξία της εμπλοκής του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε ποικίλα προβλήματα διαχείρισης φυσικών πόρων και σε διάφορες χωρικές κλίμακες (τοπική, περιφερειακή, κ.λπ.). Η παρούσα εργασία εμβαθύνει στο ζήτημα της συμμετοχικής προσέγγισης στη διαχείριση των υδάτινων πόρων, στο πλαίσιο εφαρμογής της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ στη χώρα μας, επιχειρώντας μία κριτική θεώρηση της συμμετοχικής διαδικασίας που ακολουθείται για την ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης υδάτινων πόρων στα διάφορα υδατικά διαμερίσματα της χώρας. Λέξεις κλειδιά: σχεδιασμός, ολοκληρωμένη διαχείριση υδάτινων πόρων, συμμετοχική διαδικασία, χάραξη πολιτικής υδάτων, Οδηγία 2000/60/ΕΚ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια της συμμετοχής του κοινού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων έχει μία μακρά διαδρομή δεκαετιών. Τις τελευταίες δεκαετίες, εν τούτοις, η σημασία της τονίζεται ιδιαίτερα και αποκτά σταδιακά κρίσιμο ρόλο στη διαχείριση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, μέσα από την εμφάνιση νέων προσεγγίσεων για την ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος, και την κατανόηση του ρόλου της συμμετοχής στην επιδίωξη αναπτυξιακών και περιβαλλοντικών στόχων. Σημαντικοί σταθμοί στην προώθηση της συμμετοχής του κοινού στη διαχείριση περιβαλλοντικών προβλημάτων τις τελευταίες δεκαετίες είναι: - Η Διάσκεψη Στοκχόλμης (1972), όπου δίνεται έμφαση στους περιβαλλοντικούς κινδύνους και το ρόλο της συμμετοχής του κοινού στην αντιμετώπισή τους. - Η Έκθεση Brundtland για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων π.χ. περιβαλλοντικές πιέσεις, ένταση κοινωνικών ανισοτήτων (Brundtland Report, 1987). - Η Διάσκεψη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (1992) και η Ατζέντα 21, όπου τονίζεται ο ρόλος της συμμετοχικής διαδικασίας ως εργαλείου για την αύξηση της ευαισθητοποίησης των πολιτών και την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών πιέσεων (UN, 1992). - Η Σύμβαση του Aarhus (Aarhus Convention, 1998), όπου η συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων αποτελεί έναν από τους τρεις πυλώνες για την αντιμετώπιση των Βιβλίο Πρακτικών 3 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Βόλος, 27-30 Σεπτεμβρίου 2012, ISBN 978-960-9439-13-8, 978-960-6865-52-7 1303

περιβαλλοντικών προβλημάτων (υλοποίηση μέσα από τις Οδηγίες 2003/4/ΕΚ και 2003/35/ΕΚ, N. 3422/2005) (Directives 2003/4/EC και 2003/35/EC). - Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ, που προωθεί την ευρεία συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία εκπόνησης διαχειριστικών σχεδίων για τους υδάτινους πόρους (Οδηγία 2003/60/EΚ). - Η Σύνοδος Κορυφής των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, (Γιοχάνεσμπουργκ, 2002), όπου δίνεται έμφαση στη συμμετοχή των πολιτών στη διαχείριση των φυσικών πόρων (Άρθρο 26). Στην παρούσα εργασία, το ενδιαφέρον εστιάζεται στη συμμετοχική προσέγγιση που υιοθετείται κατά την εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ για τη διαχείριση και προστασία των υδάτινων πόρων στη χώρα μας. Η εργασία έχει την ακόλουθη δομή: αρχικά παρουσιάζεται το ισχύον πλαίσιο για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων με βάση τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις/οδηγίες και η εναρμόνιση σε αυτό της εθνικής πολιτικής για τα νερά. Επίσης, παρουσιάζεται η διαδικασία διαβούλευσης που απαιτείται με βάση τη Στρατηγική Περιβαλλοντική Εκτίμηση (Οδηγία 2001/42/ΕΚ), προκειμένου να ολοκληρωθεί η σύνταξη των Σχεδίων Διαχείρισης των υδάτινων πόρων για τα 14 υδατικά διαμερίσματα της χώρας, όπως προδιαγράφεται στην Οδηγία-πλαίσιο για τα νερά (Οδηγία 2000/60/ΕΚ). Στη συνέχεια, η εργασία εμβαθύνει στο πλαίσιο της συμμετοχής ομάδων ενδιαφερόντων στην ανάπτυξη Σχεδίων Διαχείρισης, μέσα από τους στόχους και τα επιμέρους στάδια εφαρμογής του. Τέλος, επιχειρείται μία κριτική θεώρηση της συμμετοχικής διαδικασίας που ακολουθείται, επισημαίνοντας τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της, τα οποία απορρέουν τόσο από το σχεδιασμό της όσο και από την έως τώρα εφαρμογή της για την ανάπτυξη Σχεδίων Διαχείρισης στα διάφορα υδατικά διαμερίσματα της χώρας. 2. Η ΟΔΗΓΙΑ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΝΕΡΑ (2000/60/ΕΚ) Ο σκοπός της Οδηγίας πλαίσιο για τα νερά (2000/60/ΕΚ), όπως περιγράφεται από τα κείμενα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000, όσο και από την εναρμόνισή της στο Ελληνικό Δίκαιο (Ν. 3199/2003), είναι η θέσπιση ενός πλαισίου για την προστασία των εσωτερικών επιφανειακών, των μεταβατικών, των παράκτιων και των υπόγειων υδάτων για όλα τα Κράτη Μέλη (ΚΜ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Σύμφωνα με το Άρθρο 3 της Οδηγίας, κάθε ΚΜ οφείλει να προσδιορίσει και να καταγράψει τις λεκάνες απορροής των ποταμών, τα υδατικά διαμερίσματα (Περιοχές Λεκάνης Απορροής Ποταμού ΠΛΑΠ), τους κύριους ποταμούς και λίμνες του, καθώς και να εντάξει τα υπόγεια, μεταβατικά και παράκτια ύδατά του στα αντίστοιχα υδατικά διαμερίσματα. Η χώρα μας, με την Απόφαση 706 (ΦΕΚ 1383Β/2.9.2010) της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων, επικύρωσε 14 Υδατικά Διαμερίσματα για όλη την επικράτεια, στα οποία συμπεριλαμβάνονται 45 Λεκάνες Απορροής Ποταμών, και όρισε ταυτόχρονα τις αντίστοιχες αρμόδιες Περιφέρειες για τη διαχείριση και προστασία τους. Ο κύριος στόχος της Οδηγίας είναι η επίτευξη, μέσα από την υλοποίηση ενός συνόλου δράσεων και ενεργειών, της καλής ποιότητας του υπόγειου και επιφανειακού υδάτινου δυναμικού κάθε ΚΜ και ταυτόχρονα η προστασία, από τυχόν υποβάθμιση, των υδάτινων συστημάτων που χαρακτηρίζονται ως καλής ποιότητας. Στο Άρθρο 4 της Οδηγίας περιγράφονται αναλυτικά οι περιβαλλοντικοί στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν για κάθε κατηγορία υδάτων με την εφαρμογή των Σχεδίων Διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην αποδοχή των δράσεων που προτείνουν τα Σχέδια Διαχείρισης από τα διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη. Σύμφωνα με το Άρθρο 14, κάθε ΚΜ οφείλει να ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών (κάτοικοι, ειδικές ομάδες χρηστών, ΜΚΟ κ.ά.) κατά τη εκπόνηση, σύνταξη και αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης, καθώς και μετέπειτα, στα επιμέρους στάδια υλοποίησης των σχεδίων. Για κάθε ΠΛΑΠ δημοσιεύονται και τίθενται στη διάθεση όλων των εμπλεκομένων, σε διαφορετικά χρονικά σημεία της διαδικασίας, πριν την έναρξη υλοποίησης του Σχεδίου Διαχείρισης, με σκοπό τη διατύπωση παρατηρήσεων και απόψεων: 1304

- το χρονοδιάγραμμα και το πρόγραμμα εργασιών του σχεδίου (3 έτη πριν την υλοποίηση), - η ενδιάμεση επισκόπηση των σημαντικότερων ζητημάτων διαχείρισης των υδάτων (2 έτη πριν), - το προσχέδιο διαχείρισης λεκάνης απορροής (1 έτος πριν). Η υλοποίηση της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ επιτυγχάνεται με την εφαρμογή προγραμμάτων δράσης με συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα, όπως αυτά προδιαγράφονται στα αντίστοιχα Σχέδια Διαχείρισης για καθένα από τα 14 υδατικά διαμερίσματα της χώρας. Η έγκριση και η εν συνεχεία έναρξη της σχετικής νομοθετικής διαδικασίας για το προτεινόμενο Σχέδιο Διαχείρισης ενός υδατικού διαμερίσματος προϋποθέτει την εκπόνηση Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ), προκειμένου να προσδιοριστούν οι επιπτώσεις στο περιβάλλον από την υλοποίησή του (Οδηγία 2001/42/ΕΚ). Κατά τη διαδικασία της Στρατηγικής Περιβαλλοντικής Εκτίμησης (ΣΠΕ) για το εν λόγω σχέδιο, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί διαβούλευση σε δύο κυρίως επίπεδα (Πίνακας 1): α) με τις δημόσιες αρχές (Κεντρική διοίκηση, ΟΤΑ, ΝΠΔΔ), οπότε διαβιβάζονται εγγράφως η γνώμη και οι τυχόν παρατηρήσεις τους στην αρμόδια αρχή εντός 45 ημερών από την παραλαβή του φακέλου, και β) με το ενδιαφερόμενο κοινό, το οποίο ενδέχεται να θίγεται και του οποίου διακυβεύονται τα συμφέροντα από την εφαρμογή του σχεδίου (ΜΚΟ, κάτοικοι, κ.λπ.). Στις περιπτώσεις σχεδίων και προγραμμάτων που ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον άλλου ΚΜ της ΕΕ, η αρμόδια υπηρεσία πρέπει: α) να του διαβιβάσει την υπό έγκριση ΣΜΠΕ και β) να καλέσει το εν λόγω ΚΜ να συμμετάσχει στη διαδικασία ΣΠΕ, με την παροχή σχετικής γνωμοδότησης για το υπό έγκριση σχέδιο. Πίνακας 1. Επίπεδα διαβούλευσης κατά τη διαδικασία ΣΠΕ (ΚΥΑ 107017/28.8.2006) α) Με τις ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΑΡΧΕΣ Αν αρμόδια αρχή είναι η ΕΥΠΕ/ΥΠΕΧΩΔΕ: - στα Υπουργεία Πολιτισμού, Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Εμπορικής Ναυτιλίας κατά περίπτωση, - στις αρμόδιες κατά περίπτωση Υπηρεσίες του ΥΠΕΧΩΔΕ, - στους Οργανισμούς Αθήνας ή Θεσσαλονίκης ή στους Οργανισμούς του Άρθρου 3 του Ν. 2508/1997, - στο(α) οικείο(α) Περιφερειακό(ά) Συμβούλιο(α), - στο, κατά τομέα, αρμόδιο Υπουργείο. Αν αρμόδια αρχή είναι η αρμόδια Υπηρεσία Περιβάλλοντος της οικείας Περιφέρειας: - στις αντίστοιχες με τις παραπάνω αρχές αρμόδιες υπηρεσίες της οικείας Περιφέρειας, - στο(α) οικείο(α) Νομαρχιακό(ά) Συμβούλιο(α). Σε εξαιρετικές περιπτώσεις και σε άλλες δημόσιες αρχές, αν η αρμόδια αρχή το κρίνει απαραίτητο. β) Με το ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΕΝΟ ΚΟΙΝΟ Η αρχή σχεδιασμού δημοσιοποιεί στο ενδιαφερόμενο κοινό το φάκελο της ΣΜΠΕ και δίνει σε αυτό την ευκαιρία να διατυπώσει εγγράφως, και ενδεχομένως ηλεκτρονικά, τις απόψεις του, εφόσον το επιθυμεί. γ) Με ΚΡΑΤΟΣ ΜΕΛΟΣ της ΕΕ Με την αντίστοιχη αρμόδια αρχή, όπως ορίζεται από το ΚΜ, προκειμένου να γνωμοδοτήσει σχετικά με την υπό έγκριση ΣΜΠΕ. 3. Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η συμμετοχή του κοινού στη διαδικασία λήψης απόφασης απαιτεί μία πολύ προσεκτικά σχεδιασμένη διαδικασία. Το είδος του προβλήματος/έργου και οι στόχοι που επιδιώκονται από τη συμμετοχική διαδικασία καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη μεθοδολογική προσέγγιση που υιοθετείται, τα στάδια/οργάνωση της συμμετοχικής διαδικασίας, τον τύπο των συμμετεχόντων, κ.λπ. Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται συνοπτικά οι στόχοι, οι συμμετέχοντες και τα στάδια της συμμετοχικής διαδικασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη για τη δημιουργία Σχεδίων Διαχείρισης των υδάτινων πόρων στη χώρα μας. 3.1. Στόχοι συμμετοχής Οι κύριοι στόχοι της συμμετοχής του κοινού στη διαχείριση των υδάτινων πόρων είναι: 1305

- η αξιοποίηση της γνώσης και της εμπειρίας των διαφόρων ομάδων συμμετεχόντων, - η ενημέρωση - ευαισθητοποίηση των εμπλεκομένων σε θέματα ποιότητας, προστασίας, εξοικονόμησης κ.λπ. υδάτινων πόρων, - ο αποτελεσματικός συντονισμός των φορέων με αρμοδιότητες στη διαχείριση των υδάτων, - η διαχείριση των συγκρούσεων μεταξύ ομάδων διαφορετικών συμφερόντων. 3.2. Ποιοί συμμετέχουν Με βάση τις επιταγές της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, προβλέπεται η ευρεία συμμετοχή κοινού στη διαδικασία διαβούλευσης για την εκπόνηση Σχεδίου Διαχείρισης των υδάτινων πόρων. Πιο συγκεκριμένα, οι ομάδες που εμπλέκονται στη διαδικασία διαβούλευσης είναι: - οι φορείς λήψης αποφάσεων, φορείς δηλαδή με θεσμική αρμοδιότητα στη διαχείριση των υδάτινων πόρων (π.χ. Υπουργεία, Περιφέρειες, Δήμοι), - οι διαχειριστές υδάτινων πόρων, φορείς δηλαδή με ρόλο εφαρμογής στη διαχείριση των πόρων αυτών (π.χ. ΔΕΗ, Τοπικοί Οργανισμοί Εγγείων Βελτιώσεων-ΤΟΕΒ), - οι εμπειρογνώμονες/ειδικοί, π.χ. επιστημονικές ομάδες, σύμβουλοι, εκπαιδευτικά ιδρύματα και ερευνητικά ινστιτούτα, μη κυβερνητικές οργανώσεις, και τέλος - οι χρήστες/καταναλωτές, όπως εκπρόσωποι παραγωγικών τομέων (π.χ. γεωργία, βιομηχανία, ενέργεια), αλλά και εκπρόσωποι ομάδων πολιτών. 3.3. Η διαδικασία διαβούλευσης/συμμετοχής του κοινού Η διαδικασία διαβούλευσης που υιοθετείται για την εκπόνηση Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής (ΣΔΛΑ) στα υδατικά διαμερίσματα της χώρας φαίνεται στο Σχήμα 1. Η διαβούλευση λαμβάνει χώρα μέσα από τη γραπτή (παθητική) διαδικασία, μέσω ερωτηματολογίων, και την προφορική (ενεργό) διαδικασία, μέσω ημερίδων διαβούλευσης και ενημερωτικών σεμιναρίων. Η όλη διαδικασία εξελίσσεται σε δύο φάσεις (Α και Β φάση), κάθε μία από τις οποίες περιλαμβάνει σειρά σταδίων (Σχήμα 1). Η Α Φάση περιλαμβάνει: - Το πρώτο στάδιο, στο οποίο γίνεται ο σχεδιασμός της όλης διαδικασίας. Περιλαμβάνει το σχεδιασμό/περιγραφή των μέτρων διαβούλευσης, τον εντοπισμό των συμμετεχόντων στη διαβούλευση και τον καθορισμό των κρίσιμων ζητημάτων που αφορούν στη διαχείριση των υδάτινων πόρων σε κάθε υδατικό διαμέρισμα. - Το δεύτερο στάδιο, στο οποίο τα παραπάνω εκτίθενται στην κρίση των συμμετεχόντων με στόχο την απόκτηση πληροφορίας, σχετικής με τις απόψεις τους επί της διαδικασίας της διαβούλευσης και επί των κρίσιμων ζητημάτων που έχουν τεθεί. Στο επίπεδο αυτό, οι συμμετέχοντες εκφράζουν τις απόψεις τους με τη βοήθεια δύο ερωτηματολογίων (ένα για κάθε ένα από τα προαναφερόμενα ζητήματα). Η επεξεργασία της πληροφορίας που συλλέγεται με τη βοήθεια των ερωτηματολογίων μπορεί να οδηγήσει στην αναθεώρηση / εμπλουτισμό της διαδικασίας διαβούλευσης, των συμμετεχόντων σε αυτή, καθώς και των κρίσιμων ζητημάτων διαχείρισης, που αποτελούν το κύριο αντικείμενο του Σχεδίου Διαχείρισης και της ΣΜΠΕ. - Το τρίτο στάδιο αφορά στην οργάνωση ημερίδας σε επίπεδο υδατικού διαμερίσματος, όπου γίνεται ενημέρωση σε σχέση με σειρά ζητημάτων που αφορούν στο Σχέδιο Διαχείρισης (π.χ. προστατευόμενες περιοχές, χρήση νερού, κοστολόγηση). Η Β Φάση περιλαμβάνει: - Το πρώτο στάδιο, στο οποίο διοργανώνονται ενημερωτικά σεμινάρια και ημερίδες διαβούλευσης σε επιλεγμένες πόλεις κάθε υδατικού διαμερίσματος, με στόχο την απόκτηση πληροφορίας από τους συμμετέχοντες σε σχέση με: Τα Προσχέδια Διαχείρισης των Υδάτινων Πόρων. Τα Προγράμματα Μέτρων για την εφαρμογή τους. Τη Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. 1306

Για τη συλλογή της απαιτούμενης πληροφορίας γίνεται χρήση κατάλληλα σχεδιασμένου ερωτηματολογίου. - Το δεύτερο στάδιο, στο οποίο η αξιοποίηση της πληροφορίας του προηγούμενου σταδίου οδηγεί στην οριστικοποίηση του Σχεδίου Διαχείρισης και της ΣΜΠΕ. 1 ο ΣΤΑΔΙΟ Σχεδιασμός Πλαισίου Διαβούλευσης (διαδικασία διαβούλευσης, εντοπισμός συμμετεχόντων, κρίσιμα ζητήματα διαβούλευσης) Μέτρα διαβούλευσης Εντοπισμός αποδεκτών / συμμετεχόντων Εξασφάλιση μέγιστης δυνατής συμμετοχής - Φορείς λήψης αποφάσεων - Εμπειρογνώμονες - Χρήστες / καταναλωτές - Διαχειριστές Κρίσιμα ζητήματα διαχείρισης υδάτινων πόρων Κύριο Αντικείμενο Σχεδίου Διαχείρισης & ΣΜΠΕ Α ΦΑΣΗ 2 ο ΣΤΑΔΙΟ Απόκτηση πληροφορίας σε σχέση με την άποψη των συμμετεχόντων επί της διαδικασίας διαβούλευσης και των κρίσιμων ζητημάτων διαχείρισης ΧΡΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ (1+1) Διαδικασία Διαβούλευσης Κρίσιμα ζητήματα διαχείρισης νερού Παρατηρήσεις / προτάσεις / κρίσεις επί της διαδικασίας διαβούλευσης ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Παρατηρήσεις / προτάσεις / επί των κρίσιμων ζητημάτων διαχείρισης ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ - Διαδικασίας διαβούλευσης - Κρίσιμων ζητημάτων διαχείρισης νερού 3 ο ΣΤΑΔΙΟ Οργάνωση ημερίδας ενημέρωσης για το Υδατικό Διαμέρισμα Οργάνωση ημερίδας ενημέρωσης Ευρεία συζήτηση / αλληλεπίδραση μεταξύ συμμετεχόντων Απόκτηση πληροφορίας - Ενημέρωση - Ευαισθητοποίηση 4 ο ΣΤΑΔΙΟ Οργάνωση ενημερωτικών σεμιναρίων / ημερίδων διαβούλευσης σε επιλεγμένες πόλεις του Υδατικού Διαμερίσματος ΧΡΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ (1) - Προσχέδια Διαχείρισης - Προγράμματα Μέτρων - ΣΜΠΕ Ευρεία συζήτηση / αλληλεπίδραση μεταξύ συμμετεχόντων Απόκτηση πληροφορίας - Ενημέρωση - Ευαισθητοποίηση Β ΦΑΣΗ 5 ο ΣΤΑΔΙΟ Οριστικοποίηση Σχεδίου Διαχείρισης και Στρατηγικής Μελέτης Σχήμα 1: Τα στάδια της διαδικασίας Περιβαλλοντικών διαβούλευσης Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ) 1307

4. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην παρούσα ενότητα γίνεται μία κριτική θεώρηση της συμμετοχικής διαδικασίας που ακολουθείται στο πλαίσιο της ανάπτυξης Σχεδίων Διαχείρισης των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας, στη βάση τόσο της εμπειρίας/γνώσης των συγγραφέων, όσο και της μελέτης των απόψεων που έχουν εκφραστεί από τους συμμετέχοντες στις διαβουλεύσεις που έχουν λάβει χώρα έως τώρα στα διάφορα υδατικά διαμερίσματα. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να επισημανθεί η ιδιαιτερότητα των υπό διαβούλευση σχεδίων διαχείρισης, που σχετίζονται με την ορθολογική διαχείριση ενός φυσικού δημόσιου αγαθού, όπως είναι το νερό, η διαχείριση του οποίου σε παγκόσμιο επίπεδο εγείρει σημαντικά ζητήματα. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στη διαδικασία διαβούλευσης σε διακρατικό επίπεδο, στην προσπάθεια εκπόνησης και έγκρισης Σχεδίων Διαχείρισης διασυνοριακών υδατικών λεκανών απορροής. Στην περίπτωση της χώρας μας, απαιτείται διαβούλευση με Βουλγαρία (κράτος-μέλος της ΕΕ) και Αλβανία (μη κράτος-μέλος της ΕΕ). Οι κύριες δυσκολίες για την επιτυχή ολοκλήρωση μιας συμμετοχικής διαδικασίας εν γένει, οι οποίες εν πολλοίς αποτελούν εμπόδια και στην περίπτωση της διαχείρισης των υδάτινων πόρων, συνίστανται στα παρακάτω: - Η έλλειψη συμμετοχικής κουλτούρας σχεδιασμού στη χώρα μας, στοιχείο που δυσχεραίνει τόσο την οργάνωση και διαχείριση των διαδικασιών διαβούλευσης, που απαιτούν εμπειρία και κατάλληλες δεξιότητες των οργανωτών/συντονιστών για την επίτευξη του στόχου των διαβουλεύσεων, όσο και τη συμμετοχή και τη δυνατότητα έκφρασης απόψεων των συμμετεχόντων, απεγκλωβισμένων από προσωπικές επιδιώξεις/συμφέροντα και προσανατολισμένων στην αποτελεσματικότερη διαχείριση των πόρων, μέσα από τη νέα προσέγγιση του συμμετοχικού σχεδιασμού και της από κοινού ανάληψης ευθύνης, που εισάγουν οι συμμετοχικές διαδικασίες. - Ο κατάλληλος σχεδιασμός των συμμετοχικών διαδικασιών, για τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή του κοινού στο σχεδιασμό της διαχείρισης των υδάτων μιας λεκάνης και την προετοιμασία του για τις δράσεις που θα αναλειφθούν στο στάδιο εφαρμογής των αντίστοιχων σχεδίων. - Η δημιουργία του κατάλληλου κλίματος συζήτησης, που επιτρέπει την ίση δυνατότητα συμμετοχής των εμπλεκομένων στη συμμετοχική διαδικασία. - Η αποκατάσταση κοινής γλώσσας επικοινωνίας μεταξύ των εμπλεκομένων [κοινού, ομάδων συμμετεχόντων (stakeholders), επιστημόνων, ειδικών, κ.λπ.], στοιχείο που έχει βαρύνουσα σημασία, καθώς η απουσία του μπορεί να υπονομεύσει την αμοιβαία κατανόηση και τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης των εμπλεκομένων στη διαδικασία. - Η όσο το δυνατόν απλοποίηση της πληροφορίας που επικοινωνείται, προκειμένου αυτή να είναι εύληπτη και να γίνεται ευκολότερα κατανοητή από μη εξειδικευμένο κοινό. - Η διαχείριση των προσδοκιών των εμπλεκομένων, που αποτελεί ένα ιδιαίτερα λεπτό σημείο προς αντιμετώπιση από τους οργανωτές της συμμετοχικής διαδικασίας. Είναι σημαντική η αποφυγή δημιουργίας υψηλών προσδοκιών, που δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν. - Η ενσωμάτωση, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, επιμέρους απόψεων και προτάσεων των εμπλεκομένων στο τελικό προϊόν, έτσι ώστε αυτό να αποτυπώνει τη συμβολή τους και να διασφαλίζει τη μεγαλύτερη δυνατή δέσμευση αυτών, στοιχείο κρίσιμο στο στάδιο της υλοποίησης των σχεδίων. - Η κατάλληλη επεξεργασία και κωδικοποίηση των συμπερασμάτων του κοινωνικού διαλόγου, έτσι ώστε αυτά να μπορούν να αξιοποιηθούν, με μορφή μηνυμάτων, από τις ομάδες που είναι αρμόδιες για τη σύνταξη των διαχειριστικών σχεδίων. Στη βάση και των παραπάνω δυσκολιών, παρουσιάζονται στη συνέχεια τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της συμμετοχικής προσέγγισης που υιοθετείται για την εκπόνηση Σχεδίων Διαχείρισης των υδάτινων πόρων της χώρας. Ως πλεονεκτήματα μπορεί να αναφερθούν: 1308

- Η έναρξη μιας διαδικασίας διαλόγου, η οποία, παρά τις αδυναμίες που μπορεί να εμφανίζει, συνιστά ένα πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της συνδιαμόρφωσης/αποδοχής από όλους τους ενδιαφερομένους ενός Σχεδίου Διαχείρισης των υδάτινων πόρων. - Η συλλογή εξειδικευμένης πληροφορίας από τοπικούς φορείς σε σχέση με μία σειρά από ζητήματα, που αφορούν στα προβλήματα και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι υδάτινοι πόροι στα διάφορα υδατικά διαμερίσματα της χώρας. - Η κινητοποίηση φορέων με σημαντικό απόθεμα γνώσης/εμπειρίας σε σχέση με τα ζητήματα ποιότητας/προστασίας των υδατικών συστημάτων σε τοπικό επίπεδο και η δυνατότητα αξιοποίησης της γνώσης αυτής. Στα μειονεκτήματα αδυναμίες της προσέγγισης μπορούν να αναφερθούν: - Η ανάμιξη στις διαβουλεύσεις ενός ευρύτατου κοινού, με εντελώς ανομοιογενή χαρακτηριστικά, ενδιαφέροντα, ρόλο, βαθμό κατανόησης/γνώσης των διαφορετικών διαστάσεων των προβλημάτων των σχετικών με τους υδάτινους πόρους, διαφορετική κατανόηση της κρισιμότητας των προβλημάτων, διαφορετική ένταση με την οποία οι διαφορετικές ομάδες βιώνουν τα προβλήματα, διαφορετική χρησιμότητα των πόρων αυτών για τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, κ.ά. Το στοιχείο αυτό μπορεί να δυσχεραίνει την επικοινωνία και αλληλεπίδραση (εντάσεις) στο πλαίσιο της διαδικασίας διαβούλευσης. Όπως επισημάνθηκε και από συμμετέχοντες στις έως τώρα διαβουλεύσεις, χρήσιμη θα ήταν η οργάνωση ενός αριθμού διαβουλεύσεων με διάφορες επιμέρους ομάδες συμμετεχόντων μεμονωμένα, για την καλύτερη εμβάθυνση σε επιμέρους διαστάσεις των προβλημάτων των σχετικών με τη διαχείριση των υδάτινων πόρων. - Η κεντρική διαχείριση όλων των διαδικασιών διαβούλευσης, η οποία μπορεί να αποτελεί τόσο μειονέκτημα, λόγω της ενδεχόμενης αδυναμίας κατάλληλου σχεδιασμού της διαδικασίας, με βάση τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε υδατικού διαμερίσματος [φυσικοί πόροι, οικονομικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, περιβαλλοντική κουλτούρα, πληρότητα καταλόγου συμμετεχόντων (ΣΣΔΔ 1 ), κ.ά.], όσο και πλεονέκτημα, καθώς η εμπειρία που συσσωρεύεται από κάθε διαδικασία διαβούλευσης στους οργανωτές της μπορεί να συμβάλλει θετικά στη βελτίωση της διαδικασίας αυτής καθεαυτής σε επόμενες διαβουλεύσεις. Παρόλα αυτά, η μη συμμετοχή τοπικών και περιφερειακών φορέων διοίκησης στην οργάνωση των διαβουλεύσεων κρίνεται από τους συμμετέχοντες ως ένα σημαντικό έλλειμα της όλης διαδικασίας (ΣΣΔΔ). - Η συγκεντρωτική παρουσίαση μεγάλου όγκου πληροφορίας, σε ευρεία χωρική κλίμακα (υδατικού διαμερίσματος), με αποτέλεσμα: α) τη δυσκολία διαχείρισής της από τους συμμετέχοντες και β) την αδυναμία εστίασής των συμμετεχόντων σε επιμέρους προβλήματα, που εμφανίζονται σε μικρότερη χωρική κλίμακα, για τα οποία έχουν άμεση αντίληψη (ΣΣΔΔ). Η προσέγγιση αυτή στερεί τη διαδικασία της διαβούλευσης από πολύτιμη πληροφορία σε περισσότερο τοπικό επίπεδο. - Η αδυναμία παρέμβασης/σχολιασμού της διαδικασίας διαβούλευσης αυτής καθεαυτής, καθώς το σχετικό κείμενο που επικοινωνείται προς τους συμμετέχοντες περιλαμβάνει απλά το χρονοδιάγραμμα της διαβούλευσης και όχι το σχεδιασμό της (ΣΣΔΔ). - Η διαδικασία που ορίζεται, με τους συμμετέχοντες να αποστέλλουν τις απόψεις τους μέσω ερωτηματολογίου, στερεί τη δυνατότητα της αλληλεπίδρασης και της δημιουργίας συνεργειών μεταξύ των συμμετεχόντων, η οποία αποτελεί το κυρίαρχο χαρακτηριστικό κάθε συμμετοχικής διαδικασίας και τη βάση για τη διαχείριση των συγκρούσεων μεταξύ των συμμετεχόντων και την επίτευξη συναίνεσης. Επιπλέον, συμβάλλει στην έλλειψη εστίασης από τους συμμετέχοντες σε συγκεκριμένα ζητήματα, που αποτελούν τους στόχους της διαδικασία διαβούλευσης (απόκτηση πληροφορίας σχετικά με αυτά). - Η αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας τόσο των ημερίδων διαβούλευσης (χρόνος, τόπος, ατζέντα), όσο και του σχετικού υλικού (χρόνος διάθεσης) από τον κεντρικό φορέα, κρίνεται ως ανεπαρκής (ΣΣΔΔ). Επισημαίνεται η μη έγκαιρη και αποτελεσματική, από 1 ΣΣΔΔ: Σχόλιο Συμμετεχόντων σε Διαδικασία Διαβούλευσης. 1309

τεχνική άποψη, πρόσβαση στη σχετική με τις διαβουλεύσεις πληροφορία (ΣΣΔΔ), στοιχείο καθοριστικό για την αποτελεσματικότητα της διαβούλευσης. Ακόμη, η χρήση του διαδικτύου για την επικοινωνία της πληροφορίας, παρά το γεγονός ότι αποτελεί εξαιρετικό μέσο για τη ευρεία διάχυση της πληροφορίας, προϋποθέτει πρόσβαση σε αυτό και κατάλληλες δεξιότητες, στοιχεία όχι πάντα διαθέσιμα στις τοπικές κοινωνίες. - Το κόστος συμμετοχής των φορέων που επιθυμούσαν να λάβουν μέρος στη διαβούλευση αποτελεί έναν απαγορευτικό παράγοντα για τη συμμετοχή (ΣΣΔΔ), στοιχείο που αλλοιώνει την αντιπροσώπευση όλων των ομάδων ενδιαφερομένων στη διαδικασία διαβούλευσης. - Η έλλειψη μεθοδολογίας οργάνωσης της διαβούλευσης, κανόνων διαβούλευσης, διασφάλισης ισότιμης συμμετοχής συμμετεχόντων, εμπειρίας συντονισμού διαβούλευσης (ΣΣΔΔ), αξιολόγησης τόσο της διαδικασίας διαβούλευσης αυτής καθεαυτής, όσο και των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή της στη διαχείριση των υδάτινων πόρων της χώρας. Η εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ αποτελεί ένα μεγάλης κλίμακας εγχείρημα με σημαντικές επιπτώσεις τόσο ως προς το έργο που καλείται να επιτελέσει, τη διαχείριση δηλαδή των υδάτινων πόρων της χώρας, όσο και ως προς την ακολουθούμενη διαδικασία, μέσα από την ευρεία εμπλοκή διαφόρων ομάδων συμμετεχόντων. Η θετική έκβαση/εμπειρία της συμμετοχής του κοινού στη διαδικασία λήψης απόφασης για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων μπορεί να αποτελέσει πρόκριμα για τη διεύρυνση της συμμετοχής του κοινού και σε άλλες αποφάσεις που το αφορούν και την εγκαθίδρυση μιας παράδοσης συμμετοχής, η οποία είναι απαραίτητη για τη διαχείριση και προστασία των φυσικών πόρων και την επιδίωξη του σχεδιαστικού στόχου της βιώσιμης ανάπτυξης. 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Απόφαση 706 (2010), Καθορισμός των λεκανών απορροής της χώρας και ορισμός των αρμοδίων περιφερειών για τη διαχείριση και προστασία τους, Εθνική Επιτροπή Υδάτων, ΦΕΚ Β 1383/02.09.2010. ΚΥΑ 107017/28.8.2006 (ΦΕΚ 1225/β/5.9.2006), Εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της Οδηγίας 2001/42/ΕΚ. Ν. 3199 (2003), Προστασία και διαχείριση υδάτων Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000, ΦΕΚ Α 280, 9 Δεκεμβρίου 2003. N. 3422/2005, Κύρωση της Σύμβασης για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα, ΦΕΚ 303, 13 Δεκεμβρίου 2005. Οδηγία 2000/60/ΕΚ, Θέσπιση Πλαισίου Κοινοτικής Δράσης στο Τομέα της Πολιτικής των Υδάτων, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Συμβούλιο, Επίσημη Εφημερίδα Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L 327/1, 22.12.2000. Οδηγία 2001/42/ΕΚ, Εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων, Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L 197/21.7.2001. Ξενόγλωσση Aarhus Convention (1998), Convention on Access to Information, Public Participation in Decision-Making and Access to Justice in Environmental Matters, Denmark, 25 June. Brundtland Report (1987), Our Common Future: The World Commission on Environment and Development, Oxford, Oxford University Press. http://www.worldinbalance.net/pdf/1987-brundtland.pdf (ενεργό 10-2010). Directive 2003/4/EC, Public Access to Environmental Information and Repealing Council Directive 90/313/EEC, The European Parliament and the Council, Official Journal of the European Union, L 41/26, 14.2.2003. 1310

Directive 2003/35/EC, Providing for public participation in respect of the drawing up of certain plans and programmes relating to the environment and amending with regard to public participation and access to justice Council Directives 85/337/EEC and 96/61/EC, The European Parliament and the Council, Official Journal of the European Union, L 156/17, 25.6.2003. United Nations, 1992. Earth Summit Agenda 21. ISBN 92-1-100509-4, United Nations, Department of Public Information. 1311