ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΚΘΕΣΕΩΝ/ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ες τη λύση! ες τη λύση! Λύσεις των δραστηριοτήτων Λύσεις των δραστηριοτήτων Προληπτική συντήρηση: µια ασπίδα για την προστασία των µνηµείων
Λύσεις των δραστηριοτήτων ΠΕΡΙΕΟΜΕΝΑ Φύλλα Εργασίας 1. Πώς άλασε πάλι;... 2 2. Ποιοι κίνδυνοι απειλούν τα µνηµεία;... 3 3. Οκτώ άνεµοι ψάνουν τη µύτη τους!... 4 Πειράµατα 4. Νεροφουσκώµατα!... 7 5. Τούβλο στην άλµη!... 8 6. Ρούα στον ήλιο!... 9 7. Καλλιεργήστε τη µούλα σας!...10 8. Το βάζο µε τα υλικά... 11 2
1. Πώς άλασε πάλι; ΑΙΤΙΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Αφίσα Ήλιος, νερό, φωτιά, σελοτέιπ, πινέζα Γυάλινο ποτήρι Πτώση... Τοίος Σεισµός, καρφιά, γκράφιτι, κατεδάφιση, πόλεµος, υγρασία, µικροοργανισµοί, παγετός... Κατσαρόλα Άλατα, υψηλή θερµοκρασία, κακή ρήση... Φρούτο Υψηλή θερµοκρασία, µικροοργανισµοί, έντοµα, ζώα, άνθρωπος, πτώση... Ηλεκτρονικό παινίδι τύπου NINTENDO Κακή ρήση, πτώση, κλοπή, νερό... ΠΟΥ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΦΘΟΡΑΣ; Στο υλικό & τον τρόπο Στον Στο περιβάλλον άνθρωπο κατασκευής του αντικειµένου Ξύλινη καρέκλα µε Κακή ρήση, υγρασία, βάρος, έντοµα... ψάθινο κάθισµα Κακή ρήση (σκίσιµο, τσαλάκωµα) φως, νερό, αµέλεια, κλοπή... Φωτογραφία Βιβλίο Τηλεόραση Κάγκελα µπαλκονιού Φως, νερό, κακή ρήση (σκίσιµο, τσαλάκωµα), αµέλεια, µικροοργανισµοί, σκόνη, κλοπή... Κακή ρήση, πτώση, κλοπή... Περιττώµατα πουλιών, βροή, ακατάλληλα προϊόντα καθαρισµού... Θάλασσα (νερό, άλατα), ήλιος, κακή ρήση, θαλάσσιοι οργανισµοί θάλασσας)... Ήλιος, αέρας, θάλασσα (νερό, άλατα), κακή ρήση Υφασµάτινη (π.. όι τακτικό ξέπλυµα οµπρέλα παραλίας για να φύγουν τα αλάτια και η άµµος), κλοπή... Ξύλινη βάρκα Συζήτηση στη τάξη: 1) Ποιες αιτίες φθοράς ξεωρίσατε; Βλέπε στον πίνακα. 2) Πού οφείλονται οι περισσότερες αιτίες φθοράς των αντικειµένων; Γιατί; Τα παιδιά αναµένεται: a) Να ξεωρίσουν διάφορες αιτίες φθοράς που οφείλονται στο περιβάλλον των αντικειµένων και τη θέση τους µέσα σε αυτό (π.. το φως, την υγρασία, τα άλατα, τους µικροοργανισµούς, τα ζώα, την πτώση κ.ά.). β) Να κατανοήσουν ότι η δραστηριότητα του ανθρώπου εµπλέκεται σε όλες τις περιπτώσεις εφόσον ο ίδιος κατασκευάζει ή/και ρησιµοποιεί τα αντικείµενα, συνά µε όι σωστό τρόπο, (π.. πόλεµος, κλοπή και κακή ρήση στην οποία µπορεί να συµπεριλάβει κανείς το σκίσιµο, το τσαλάκωµα, το σπάσιµο των αντικειµένων, τον µη τακτικό καθαρισµό κ.ά.). γ) Να διαπιστώσουν επίσης ότι σε όλες τις περιπτώσεις των καταστροφών µεγάλο ρόλο παίζει το ίδιο το υλικό/τα υλικά κατασκευής των αντικειµένων, π.. µια φωτογραφία µπορεί να αντέει λιγότερο από µια καρέκλα στο ρόνο, ένα φρούτο τελειώνει τη ζωή του γρηγορότερα από τους τοίους του σπιτιού µας. 3
ΓΡΗΓΟΡΕΣΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣΦΥΣΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΑΡΓΕΣΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ2. Ποιοί κίνδυνοι απειλούν τα µνηµεία; βροή, άνεµος, άλατα, παγετός, αλλαγές θερµοκρασίας, ήλιος, µικροοργανισµοί, πέρασµα ρόνου... ατµοσφαιρική ρύπανση, όξινη βροή σεισµός, φυτά, ζώα, άνοδος στάθµης θάλασσας, πληµµύρες, πυρκαγιές... εµπρησµός, κλοπή, αραιοκαπηλία, πόλεµος, βανδαλισµοί (αφαίρεση τµηµάτων, γκράφιτι)... ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Συζήτηση στη τάξη: 1) Ποιους κινδύνους που απειλούν τα µνηµεία ξεωρίσατε; Οι µαθητές/-τριες αναφέρονται στους κινδύνους που εντόπισαν βάσει της ως τώρα γνώσης και εµπειρίας τους. 2) Πού οφείλονται οι περισσότεροι κίνδυνοι; Σε φυσικά φαινόµενα ή στη δράση του ανθρώπου; Οι µαθητές/-τριες εντοπίζουν την αιτία πίσω από τους κινδύνους για τα µνηµεία, αν πρόκειται, δηλαδή, για φυσικά φαινόµενα ή είναι αποτέλεσµα της ανθρώπινης δραστηριότητας. 3) Ποιος νοµίζετε ότι προκαλεί πιο γρήγορη καταστροφή των µνηµείων; Η φύση ή ο άνθρωπος και γιατί; Οι µαθητές/-τριες εκτιµούν την ταύτητα καταστροφής από τα διάφορα αίτια που εντόπισαν και συµπεραίνουν ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα επιταύνει τις διαδικασίες καταστροφής από τα φυσικά αίτια, π.. α) η βροή διαλύει αργά την πέτρα των µνηµείων,τις τελευταίες δεκαετίες όµως στις πόλεις έγινε «όξινη» λόγω της ατµοσφαιρικής ρύπανσης και διαλύει γρηγορότερα τα µνηµεία των πόλεων. β) ο ήλιος ξεθωριάζει τα ρώµατα στα µνηµεία, όµως η τρύπα του όζοντος λόγω της ρήσης των CFCs έει ως αποτέλεσµα την αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας και την επιτάυνση της καταστροφής των ρωµατικών στρωµάτων. γ) οι µικροοργανισµοί λεκιάζουν τα µνηµεία, ωστόσο τα µνηµεία λεκιάζουν γρηγορότερα από την ατµοσφαιρική ρύπανση ή από τα γκραφίτι. δ) Τα µνηµεία καταρρέουν και άνουν µέρη τους εξαιτίας του ρόνου που περνάει και της εγκατάλειψης. Σίγουρα όµως καταστρέφονται γρηγορότερα αν πέσουν θύµατα βοµβαρδισµών, πολέµων ή αραιοκαπηλίας κ.ά. 4
3. Οκτώ άνεµοι ψάνουν τη µύτη τους... Ερωτηµατολόγιο 1. Ποιος «µαρµάρινος» άνεµος έει καλυµµένο το πρόσωπό του µε µαύρη κρούστα; Ο Βορέας (Β) Ο Καικίας (ΒΑ) Ο Απηλιώτης (Α) Ο Εύρος (ΝΑ) Ο Νότος (Ν) Ο Λιψ (Ν ) Ο Ζέφυρος ( ) Ο Σκίρων (Β ) Γιατί ; Ο Ζέφυρος είναι ο µαρµάρινος άνεµος που φέρει µαύρη κρούστα στο πρόσωπό του καθώς αυτός δέεται «κατά πρόσωπο» την επίδραση του ανέµου που πνέει από τα δυτικά του λεκανοπέδιου της Αθήνας, εκεί δηλαδή όπου βρίσκονται και δραστηριοποιούνται οι περισσότερες βιοµηανικές µονάδες επεξεργασίας πετρελαίου, άλυβα, τσιµέντου, και φέρει µαζί του ρύπους και αιωρούµενα σωµατίδια που επικάθονται στις µαρµάρινες επιφάνειες. 2. Ποιοι 3«µαρµάρινοι» άνεµοι έουν άσει περισσότερο τα αρακτηριστικά του προσώπου τους; Ή ποιοι «φυσικοί» άνεµοι δείνουν να είναι πιο επικίνδυνοι για το µαρµάρινο υλικό του µνηµείου; Ο Βορέας (Β) Ο Καικίας (ΒΑ) Ο Νότος (Ν) Ο Λιψ (Ν ) Ο Απηλιώτης (Α) Ο Εύρος (ΝΑ) Ο Ζέφυρος ( ) Ο Σκίρων (Β ) 5
3. Οκτώ άνεµοι ψάνουν τη µύτη τους Γιατί ; Οι άνεµοι που πνέουν από ανατολικά, νοτιοανατολικά, νότια και νοτιοδυτικά φέρνουν µαζί τους ζέστη, (όξινη) βροή και υγρασία (ανατολικός, νοτιοανατολικός και νότιος) ή µόνο ζέστη (νοτιοδυτικός), συνθήκες ευνοϊκές για α) την επιτάυνση της γυψοποίησης και της απώλειας των λεπτοµερειών του γλυπτού διάκοσµου, β) την κινητοποίηση, την εξάνθιση και την κρυστάλλωση των αλάτων και γ) την καταστρεπτική ανάπτυξη φυτών και µικροοργανισµών πάνω και µέσα στις ανάγλυφες µαρµάρινες επιφάνειες. 3. Ποιοι «φυσικοί» άνεµοι έουν απεικονιστεί στο µάρµαρο ως νέοι και ωραίοι άνδρες; Ο Βορέας (Β) Ο Καικίας (ΒΑ) Ο Νότος (Ν) Ο Λιψ (Ν ) Ο Απηλιώτης (Α) Ο Ζέφυρος ( ) Ο Εύρος (ΝΑ) Ο Σκίρων (Β ) Γιατί ; Οι περισσότερο επιθετικοί για το µνηµείο άνεµοι έουν απεικονιστεί στο µάρµαρο ως νέοι και ωραίοι άνδρες µε βάση τη θετική επίδρασή τους στη γεωργία και τις ιδανικές περιβαλλοντικές συνθήκες που δηµιουργούν (ζέστη, βροή, υγρασία). 6
Κόψε και κόλλησε το όνοµα και τη σηµερινή φωτογραφία του κάθε ανέµου κάτω από το σέδιο και τη µορφή του Ο Βορέας (Βοριάς) Ο Εύρος (Νοτιοανατολικός) Ο Νότος (Νότος) Ο Ζέφυρος ( υτικός) Ο Απηλιώτης (Ανατολικός) Ο Σκίρων (Βορειοδυτικός) Ο Λιψ (Νοτιοδυτικός) Ο Καικίας (Βορειοανατολικός) 7
4. Νεροφουσκώµατα! Τι παρατηρείτε ; 1) Μετά από 24 ώρες µέσα στο νερό οι διαστάσεις των τούβλων: Μειώθηκαν Έµειναν ίδιες Αυξήθηκαν 2) Γιατί; ιότι οι πόροι του ξύλου γέµισαν µε νερό. 3) Πώς κρίνετε το αποτέλεσµα για το ξύλο; Επιζήµιο Ωφέλιµο Αδιάφορο 4) Γιατί; ιότι το νερό λεκιάζει το ξύλο. Επιπλέον, δηµιουργούνται πιέσεις στο εσωτερικό των πόρων του ξύλου που, αν επαναληφθούν πολλές φορές, θα σπάσουν τα τοιώµατά τους. Και αν το ξύλο είναι µέρος ενός µνηµείου, η αύξηση των διαστάσεών του θα δηµιουργήσει πιέσεις στα διπλανά υλικά. Τέλος, η υγρασία προσελκύει µικροοργανισµούς επιθετικούς για το ξύλο. 5) Μετά από 24 ώρες στην κατάψυξη οι διαστάσεις των βρεγµένων τούβλων Μειώθηκαν Έµειναν ίδιες Αυξήθηκαν 6) Γιατί; ιότι το νερό διαστέλλεται και αυξάνει τις διαστάσεις του όταν παγώνει. 7) Πώς κρίνετε το αποτέλεσµα για το ξύλο; Επιζήµιο Ωφέλιµο Αδιάφορο 8) Γιατί; ιότι δηµιουργούνται µεγάλες πιέσεις στο εσωτερικό των πόρων του ξύλου που, αν επαναληφθούν πολλές φορές, θα σπάσουν τα τοιώµατά τους. Και αν το ξύλο είναι µέρος ενός µνηµείου, η αύξηση των διαστάσεών του θα δηµιουργήσει πιέσεις στα διπλανά υλικά. 8
5. Τούβλο στην άλµη! Τι παρατηρείτε ; 1) Κατά τα πρώτα ζυγίσµατα πώς άλλαζε το βάρος του τούβλου; Μειωνόταν Αυξανόταν Παρέµενε σταθερό 2) Γιατί; Το βάρος του τούβλου αυξήθηκε εξαιτίας της πρόσληψης των αλάτων. 3) Πώς κρίνετε το αποτέλεσµα για το τούβλο; Επιζήµιο Ωφέλιµο Αδιάφορο 4) Γιατί; ιότι µε την άνοδο της θερµοκρασίας και την εξάτµιση της υγρασίας τα άλατα κρυσταλλώνονται και ασκούν µεγάλες πιέσεις στα τοιώµατα των πόρων του τούβλου. Αν ο κύκλος της υγρασίας-ξηρασίας επαναληφθεί πολλές φορές, τα τοιώµατα των πόρων θα αρίσουν να σπάνε. εδοµένου ότι τα τούβλα είναι δοµικά υλικά, καταλαβαίνουµε πόσο καταστρεπτική είναι η δράση των αλάτων για τα µνηµεία. 5) Κατά τα τελευταία ζυγίσµατα πώς άλλαζε το βάρος του τούβλου; Μειωνόταν Αυξανόταν Παρέµενε σταθερό 6) Γιατί; Α) Μειωνόταν διότι η κρυστάλλωση των αλάτων προκάλεσε το σπάσιµο των τοιωµάτων των πόρων και την απώλεια υλικού του τούβλου. Β) Αυξανόταν καθώς η πρόσληψη των αλάτων στο εσωτερικό των πόρων συνείστηκε. 7) Πώς κρίνετε το αποτέλεσµα για το τούβλο; Επιζήµιο Ωφέλιµο Αδιάφορο 8) Γιατί; Η επανάληψη του κύκλου της υγρασίας-ξηρασίας έει ως αποτέλεσµα τη συσσώρευση αλάτων και την άσκηση µεγάλων πιέσεων στα τοιώµατα των πόρων που θα αρίσουν να σπάνε. εδοµένου ότι τα τούβλα είναι δοµικά υλικά, καταλαβαίνουµε πόσο επιζήµια είναι η δράση των αλάτων για τα µνηµεία. 9
Συµπεράσµατα: Γράψτε τα συµπεράσµατά σας σετικά την επίδραση των αλάτων στα δοµικά υλικά Οι µαθητές/-τριες γράφουν µια σύντοµη παράγραφο όπου αναφέρονται στην πορεία και στα αποτελέσµατα του πειράµατος και επεκτείνονται στην καταστρεπτική επίδραση των αλάτων στα υλικά των µνηµείων. 6. Ρούα στον ήλιο! Τι παρατηρείτε; 1) Παρατηρείτε κάποια ρωµατική διαφοροποίηση των υφασµάτων κάτω από τις αρτοταινίες; ΝΑΙ ΟΙ 2) Γιατί;...Η ηλιακή ακτινοβολία αλλοιώνει τα οργανικά υλικά που έουν ρησιµοποιηθεί στη βαφή του υφάσµατος είτε λόγω της αύξησης της θερµοκρασίας τους είτε µέσω φωτοηµικών αντιδράσεων που προκαλούνται από την υπεριώδη κυρίως ακτινοβολία. 10
7. Καλλιεργήστε τη µούλα σας! Αρική κατάσταση Τελική κατάσταση ρώµα: π.. σκούρο/ανοιτό κίτρινο, καφέ κ.ά. Οσµή: π.. όξινη/γλυκιά/καυτερή/ δυνατή/ αδύνατη Σκληρότητα:π.. τσαλακώνει/σκίζεται/κόβεται µε απλή/µικρή/µέτρια /µεγάλη δύναµη του δακτύλου. Β1/ Β2 / Β3 ρώµα: π.. σκούρυνε, άνοιξε, γέµισε πράσινους ή άσπρους κ.ο.κ. λεκέδες κ.ά. Οσµή: π.. δυνάµωσε/εξασθένησε λίγο/πολύ, έγινε πιο όξινη/πιο γλυκιά, δεν έει οσµή κ.ά. Σκληρότητα π.. µαλάκωσε/ σκλήρυνε, σκίζεται/κόβεται/σπάει/ τσαλακώνει πιο εύκολα/πιο δύσκολα κ.ά. Ε1/ Ε2/ Ε3 Συµπεράσµατα Π.. το Α1/Α2/Α3 κιτρίνησε/πρασίνησε πιο γρήγορα/αργά/το ίδιο γρήγορα µε το Α1/Α2/Α3. Η οσµή του Α1/Α2/Α3 έγινε πιο όξινη/γλυκιά ή εξασθένησε/δυνάµωσε περισσότερο/λιγότερο/το ίδιο µε το Α1/Α2/Α3. Το Α1/Α2/Α3 µαλάκωσε περισσότερο/λιγότερο, κοβόταν/τσαλακωνόταν/σκιζόταν περισσότερο/λιγότερο/το ίδιο µε το Α1/Α2/Α3 κ.ά. 11
9. Το βάζο µε τα υλικά! 1η παρατήρηση: π.. σκούρο/ανοιτό κίτρινο, καφέ κ.ά. ΡΩΜΑ 2η /3η παρατήρηση: (π.. σκούρυνε, άνοιξε, γέµισε πράσινους ή άσπρους κ.ο.κ. λεκέδες κ.ά.) 1η παρατήρηση: π.. όξινη/ γλυκια/καυτερή/δυνατή/ αδύνατη ΟΣΜΗ 2η /3η παρατήρηση: (π.. δυνάµωσε/εξασθένησε λίγο/πολύ, έγινε πιο όξινη/ πιο γλυκιά, δεν έει οσµή κ.ά.) ΣΚΛΗΡΟ- ΤΗΤΑ 1η παρατήρηση: π.. τσαλακώνει/σκίζεται/ κόβεται µε απλή/µικρή/µέτρια/ µεγάλη δύναµη του δακτύλου). 2η /3η παρατήρηση: (π.. µαλάκωσε/ σκλήρυνε, σκίζεται/κόβεται/σπάει/ τσαλακώνει πιο εύκολα/πιο δύσκολα κ.ά.) 12
Αθήνα, 2015 Συντονισµός έργου Μαρία Λαγογιάννη, ρ Αραιολογίας Σουζάνα ούλια - Καπελώνη, Αραιολόγος Γενική επιµέλεια Τόνια Κουτσουράκη, Αραιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, Αραιολόγος - Μουσειολόγος Γραφιστική επιµέλεια Σπήλιος Πίστας, Γραφίστας Κείµενα/σεδιασµός φύλλων εργασίας Σοφία Παπιδά, Συντηρήτρια Αραιοτήτων και Έργων Τένης - Μουσειολόγος Ηλεκτρονική και καλλιτενική επιµέλεια Πασαλιά Τσαγκαριάν, Γραφίστρια ιορθώσεις κειµένων Βιολέττα Ζεύκη, Αραιολόγος - Μεταφράστρια Εικονογράφος Ηλίας Καρράς, Ζωγράφος 2015 Υπουργείο Πολιτισµού, Παιδείας και Θρησκευµάτων ISBN 978-960-386-216-1 2015 Υπουργείο Πολιτισµού, Παιδείας και Θρησκευµάτων ISBN 978-960-386-216-1 Το έντυπο «ες τη λύση! Λύσεις των δραστηριοτήτων» της θεµατικής ενότητας «Προληπτική συντήρηση: µια ασπίδα για την προστασία των µνηµείων» δηµιουργήθηκε και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη µε κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιειρησιακού Προγράµµατος «Εκπαίδευση και ιά Βίου Μάθηση» και συγρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο) και από εθνικούς πόρους.