Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος Λευκωσία, 2008
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΟΣ Ι Εκτελεστικές Περιλήψεις 1. Εκτελεστική Περίληψη 2. Executive Summary ΤΟΜΟΣ ΙΙ Κύρια Έκθεση ΤΟΜΟΣ ΙΙΙ Παραρτήματα Ι, ΙIΙ και IV 1. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι - Νόμος 23(ΙΙΙ)/1999 - Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της Απερήμωσης 2. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙI - Κατάλογος εμπλεκόμενων ομάδων ανθρώπων / φορέων / Τμημάτων / Οργανισμών στο φαινόμενο της απερήμωσης και αποδέκτες ευαισθητοποίησης 3. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV - Ο Περί Αιγών Νόμος 10 του 1988 - Αποκλεισμένες περιοχές για βόσκηση αιγών ΤΟΜΟΣ ΙV Παράρτημα ΙI 1. Παράρτημα ΙΙ - Λεπτομερής οριοθέτηση των Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών της Κύπρου στην απερήμωση - Επεξηγηματικά κείμενα του Εργαλείου Οριοθέτησης) - Ψηφιακός Δίσκος (cd) με αρχείο εγκατάστασης Εργαλείου Οριοθέτησης ΤΟΜΟΣ ΙΙ ΚΥΡΙΑ ΈΚΘΕΣΗ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. Εισαγωγή... - 10-1.1 Γενικές πληροφορίες για την κατάσταση του πλανήτη όσον αφορά την Απερήμωση... - 13-1.2 Η Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης... - 16-1.2.1 Η πορεία προς την Σύμβαση... - 16-1.2.2 Το περιεχόμενο της Σύμβασης... - 20-1.2.3 Υποχρεώσεις της Κύπρου ως Χώρα Μέρος της Σύμβασης... - 22-1.2.4 Ορισμοί... - 25-1.3 Νομοθεσία... - 27-1.4 Γενική κατάσταση στην Κύπρο... - 34-2. Παράγοντες που συμβάλλουν στην Απερήμωση στην Κύπρο... - 40-2.1 Κλίμα... - 40-2.2 Φυσιογραφία... - 44-2.3 Γεωλογία... - 45-2.4 Έδαφος... - 51-2.5 Χρήση Γης... - 60-2.6 Υδρολογία... - 63-2.7 Ανθρωπογενείς Παράγοντες... - 66-2.7.1 Μείωση αγροτικού πληθυσμού... - 67-2.7.2 Αστική Ανάπτυξη... - 69-2.7.3 Ανάπτυξη (Τουριστική, Οικιστική, κτλ)... - 71-2.7.4 Γεωργία... - 72 - - 2 -
2.7.5 Λατομεία... - 72-2.7.6 Μεμονωμένη κατοικία... - 72-2.7.7 Αλλαγές Χρήσης Γης... - 73-3. Διαδικασίες απερήμωσης στην Κύπρο μοντελοποίηση... - 74-3.1 Περιορισμός του ριζοστρώματος... - 74-3.1.1 Διάβρωση του εδάφους από τα ύδατα της βροχής... - 74-3.1.2 Διάβρωση του εδάφους από τον άνεμο... - 77-3.1.3 Άλλες διαδικασίες περιορισμού του ριζοστρώματος... - 79-3.2 Μείωση διαθέσιμου ύδατος... - 79-3.3 Χημική υποβάθμιση του εδάφους... - 82-3.3.1 Αλάτωση Αλκαλίωση... - 82-3.3.2 Χημική ρύπανση... - 84-3.3.3 Οξίνιση... - 85-3.4 Ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης στους διάφορους τομείς... - 86-3.4.1 Τομέας Γεωργίας... - 86-3.4.2 Τομέας Κτηνοτροφίας... - 92-3.4.3 Τομέας Δασών... - 94-3.4.4 Πανίδα... - 107-3.4.5 Χλωρίδα... - 111-3.4.6 Τομέας Υδάτινων Πόρων... - 118-3.4.7 Παράκτιες περιοχές... - 123-3.4.8 Τομέας Κοινωνίας-Οικονομίας... - 127-4. Προσδιορισμός απειλούμενων περιοχών... - 132-4.1 Προσδιορισμός των απειλούμενων από την απερήμωση περιοχών... - 132-4.1.1 Γενική οριοθέτηση... - 132-4.1.2 Λεπτομερής οριοθέτηση... - 135-5. Καθορισμός γενικών και ειδικών στόχων του Εθνικού Σχεδίου Δράσης - 144-5.1 Αναφορά σε άλλες πολιτικές της Κυβέρνησης σχετικές με το φαινόμενο της απερήμωσης και συσχετισμός με το προτεινόμενο ΕΣΔ... - 145-5.1.1 Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2007 2013... - 145-5.1.2 Εθνικό Δασικό Πρόγραμμα... - 148-5.1.3 Εθνική Δασική Πολιτική... - 149-5.1.4 Πρόγραμμα Διαχείρισης Παράκτιων Περιοχών (CAMP)... - 149-5.1.5 Στρατηγική για την Αειφόρο Ανάπτυξη, 2007... - 150-5.1.6 Τοπικά Σχέδια... - 154-5.1.7 Δήλωση Πολιτικής... - 155-5.1.8 Στρατηγική Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων... - 156-5.2 Προβλέψεις Σενάρια... - 156-5.3 Μέτρα για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση φορέων για υλοποίηση ΕΣΔ... - 158-5.4 Χρήση γης... - 161-5.5 Αρχές και κριτήρια χρήσης της γης... - 164-5.5.1 Χάραξη και εφαρμογή της πολιτικής χρήσης της γης... - 166-5.6 Αναβάθμιση απερημοποιηθεισών περιοχών... - 169-5.6.1 Μέτρα ανάσχεσης της υποβάθμισης σε αντιστρέψιμες περιοχές... - 169-5.6.2 Μέτρα αποκατάστασης αντιστρέψιμων περιοχών... - 171-5.6.3 Διαχείριση μη αντιστρέψιμων περιοχών... - 171 - - 3 -
5.7 Προτάσεις για πιθανές αναγκαίες αλλαγές στο νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο... - 172-5.7.1 Ιεράρχηση προτεραιοτήτων και υπολογιζόμενος χρόνος υλοποίησης των προτεινόμενων μέτρων... - 173-5.8 Προσδιορισμός εμπλεκόμενων ομάδων ανθρώπων / φορέων/ Τμημάτων/ Οργανισμών στο φαινόμενο απερήμωσης και στην εφαρμογή και παρακολούθηση μέτρων... - 174-6. Μέτρα Πρόληψης και Αντιμετώπισης της Απερήμωσης κατά Τομέα... - 177-6.1 Μέτρα του Τομέα Γεωργίας... - 177-6.1.1 Τεχνικά μέτρα... - 178-6.1.2 Θεσμικά μέτρα στον τομέα γεωργίας... - 181-6.1.3 Αντιμετώπιση της διάβρωσης των εδαφών... - 182-6.1.4 Κριτήρια επιλογής αντιδιαβρωτικών μέτρων... - 185-6.1.5 Καλλιεργητικά μέτρα... - 185-6.1.6 Αντιμετώπιση της ξηρασίας και συντήρηση του εδαφικού ύδατος... - 187-6.1.7 Μέτρα μείωσης απωλειών και αύξησης αποθηκευμένου εδαφικού νερού... - 188-6.1.8 Αντιμετώπιση της δευτερογενούς αλάτωσης των εδαφών... - 191-6.1.9 Εφαρμογή των μέτρων... - 192-6.2 Μέτρα του Τομέα Δασών... - 195-6.2.1 Εκχερσώσεις για γεωργική εκμετάλλευση της δασικής γης... - 197-6.2.2 Δασικές πυρκαγιές... - 198-6.2.3 Υπερβόσκηση... - 199-6.2.4 Ανεξέλεγκτες υπέρ-καρπώσεις δασών... - 199-6.2.5 Γενικοί στόχοι μέτρων προστασίας της Δασικής γης... - 201-6.2.6 Προστασία από παράνομη αλλαγή χρήσης... - 203-6.2.7 Αντιμετώπιση των Δασικών Πυρκαγιών... - 204-6.2.8 Προστασία έναντι επιζήμιας βόσκησης... - 206-6.2.9 Διαχείριση και εκμετάλλευση των δασών... - 207-6.2.10 Εφαρμογή μέτρων... - 209-6.3 Προστασία της Χλωρίδας και Πανίδας... - 210-6.3.1 Μέτρα ανάπτυξης και προστασίας της πανίδας... - 211-6.4 Μέτρα του Τομέα Κτηνοτροφίας... - 212-6.4.1 Προστασία από αλόγιστη βόσκηση... - 213-6.4.2 Νομοθετικά μέτρα για την ανεξέλεγκτη βόσκηση... - 215-6.4.3 Τεχνικά μέτρα για την κτηνοτροφία... - 215-6.5 Μέτρα του Τομέα Υδάτινων Πόρων... - 217-6.5.1 Μέτρα για την ποσότητα των υδάτινων πόρων της Κύπρου... - 219-6.5.2 Μέτρα για την ποιότητα των υδάτινων πόρων της Κύπρου... - 220-6.5.3 Θεσμικό πλαίσιο διαχείρισης των υδάτινων πόρων... - 220-6.5.4 Θεσμικά μέτρα... - 221-6.5.5 Αρδεύσεις και μέτρα για τις αρδεύσεις... - 221-6.5.6 Μέτρα για τις αστικές και βιομηχανικές χρήσεις του νερού... - 222-6.5.7 Μέτρα αύξησης του διαθέσιμου νερού... - 223-6.5.8 Μέτρα για την ξηρασία /ανομβρία... - 225-6.6 Μέτρα στις παράκτιες περιοχές... - 231-6.7 Μέτρα του Τομέα Κοινωνία-Οικονομία... - 235 - - 4 -
6.8 Κοινωνικό-οικονομικά μέτρα για την καταπολέμηση της απερήμωσης- 238-6.9 Γενική αξιολόγηση προτεινόμενων και εφαρμογή μέτρων... - 240-6.9.1 Σενάριο Κλιματικών Αλλαγών και εφαρμογής ψηλής επιβολής πολιτικής..... - 242-6.9.2 Εφαρμογή των μέτρων... - 248-6.9.3 Τελικές υποδείξεις και συστάσεις... - 254-7. Βιβλιογραφία... - 256 - ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Παγκόσμια Κατάσταση Απερήμωσης (UNEP, 1991)... - 15 - Πίνακας 2: Κατάταξη των περιοχών με βάση το δείκτη ξηρασίας... - 21 - Πίνακας 3: Βασικά χαρακτηριστικά των κυριότερων εδαφών της Κύπρου... - 58 - Πίνακας 4: Κύρια δασοπονικά είδη κρατικών δασών... - 62 - Πίνακας 5: Κύρια δασοπονικά είδη ιδιωτικών δασών... - 62 - Πίνακας 6: Σύγκριση δασικών εκτάσεων 1999 και 2002... - 63 - Πίνακας 7: Απασχόληση στις αγροτικές περιοχές, 2001... - 67 - Πίνακας 8: Πληθυσμιακές αλλαγές κατά επαρχία... - 68 - Πίνακας 9: Περιοχές μείωσης πληθυσμού οι 5 κυριότερες... - 68 - Πίνακας 10: Αστικοποίηση 1946-2002... - 70 - Πίνακας 11: Κατανομή Αστικού Αγροτικού Πληθυσμού κατά Επαρχία, 2001... - 70 - Πίνακας 12: Κατανομή του πληθυσμού σε οικισμούς διαφόρων μεγεθών, 2001...... - 70 - Πίνακας 13: Οι 14 μεγαλύτεροι οικισμοί... - 71 - Πίνακας 14: Διαβρωμένη Γεωργική γη, 1980-1999... - 76 - Πίνακας 15: Έδαφος που παρασύρθηκε από χείμαρρους σε φράγματα, 1988-2001... - 76 - Πίνακας 16: Μέσος αριθμός ημερών ανά έτος με βροχή συγκεκριμένης ποσότητας... - 82 - Πίνακας 17: Καμένες εκτάσεις 1993-2002... - 98 - Πίνακας 18: Νόμιμη και παράνομη βόσκηση σε δασικές και άλλες φυτοκαλυμμένες περιοχές κατά το 2007... - 103 - Πίνακας 19: Πανίδα της Κύπρου... - 109 - Πίνακας 20: Τύποι φυσικών οικοτόπων του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας των Οικοτόπων, 92/43/ΕΟΚ που απαντούν στην Κύπρο.... - 113 - Πίνακας 21: Δείκτες Πίεσης Ανάπτυξης σε Αστικές Περιοχές... - 123 - Πίνακας 22: Κατανομή τουριστικών κλινών, 2005... - 124 - Πίνακας 23: Αύξηση παραλιακού πληθυσμού, 1982-2002... - 124 - Πίνακας 24: Η δομή του ΑΕΠ % συνεισφορά κατά τομέα... - 128 - Πίνακας 25: Η δομή του ΑΕΠ % συνεισφορά κατά τομέα στην κατεχόμενη βόρεια περιοχή... - 128 - Πίνακας 26: Βασικοί δείκτες τουρισμού... - 129 - Πίνακας 27: Δομή της απασχόλησης κατά τομέα και οικονομική δραστηριότητα %... - 129 - Πίνακας 28: Κατηγορίες Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών (ΠΕΠ ή ESAI) στην απερήμωση με το αντίστοιχο εύρος δεικτών... - 137 - Πίνακας 29: Στρατηγική και μέτρα για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση φορέων... - 159 - Πίνακας 30: Παρούσα χρήση γαιών στην Κύπρο... - 161 - Πίνακας 31: Στρατηγική και μέτρα για τη χρήση γης... - 166 - Πίνακας 32: Ενσωμάτωση Χρήσης γης στη Δήλωση Πολιτικής σε σχέση με την προστασία Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών στην απερήμωση... - 168 - Πίνακας 33: Στρατηγική και μέτρα ανάσχεσης της υποβάθμισης σε αντιστρέψιμες περιοχές... - 170 - Πίνακας 34: Στρατηγική και μέτρα διαχείρισης μη αντιστρέψιμων περιοχών... - 171 - Πίνακας 35: Πιθανές αναγκαίες αλλαγές στο νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο... - 172 - Πίνακας 36: Εθνική Επιτροπή καταπολέμησης της Απερήμωσης... - 175 - Πίνακας 37: Εμπλεκόμενοι φορείς ή ομάδες - αποδέκτες ευαισθητοποίησης... - 175 - Πίνακας 38: Στρατηγική και μέτρα για αντιδιαβρωτική προστασία... - 178 - Πίνακας 39: Στρατηγική και μέτρα για την εξάντληση υδάτινων πόρων... - 179 - Πίνακας 40: Στρατηγική και μέτρα για την δευτερογενή αλάτωση εδαφών... - 180 - - 5 -
Πίνακας 41: Θεσμικά μέτρα στον τομέα γεωργίας... - 181 - Πίνακας 42: Μέτρα αντιμετώπισης της διάβρωσης... - 183 - Πίνακας 43: Μέτρα αντιμετώπισης της ξηρασίας και συντήρησης της εδαφικής υγρασίας... - 188 - Πίνακας 44: Μέτρα μείωσης απωλειών και αύξησης υποθηκευμένου εδαφικού ύδατος... - 191 - Πίνακας 45: Μέτρα αντιμετώπισης της δευτερογενούς αλάτωσης των εδαφών... - 192 - Πίνακας 46: Μέτρα του Τομέα Δασών... - 195 - Πίνακας 47: Μέτρα για εκχερσώσεις δασικής γης για γεωργική εκμετάλλευση... - 197 - Πίνακας 48: Μέτρα αντιμετώπισης Δασικών Πυρκαγιών στα πλαίσια καταπολέμησης της απερήμωσης... - 198 - Πίνακας 49: Μέτρα για την υπερβόσκηση ζώων... - 199 - Πίνακας 50: Μέτρα για έλεγχο των υπέρ-καρπώσεων των δασών... - 201 - Πίνακας 51: Μέτρα προστασίας Δασικής γης... - 202 - Πίνακας 52: Μέτρα προστασίας παράνομης αλλαγής χρήσης ιδιωτικών δασοκαλυμμένων εκτάσεων... - 204 - Πίνακας 53: Μέτρα αντιμετώπισης Δασικών πυρκαγιών... - 205 - Πίνακας 54: Μέτρα για περιορισμό της επιζήμιας βόσκησης... - 207 - Πίνακας 55: Μέτρα διαχείρισης και εκμετάλλευσης των Δασών σε σχέση με την καταπολέμηση της απερήμωσης... - 208 - Πίνακας 56: Μέτρα ανάπτυξης και προστασίας της πανίδας... - 211 - Πίνακας 57: Αριθμός ημερών ελεύθερης βόσκησης ανάλογα με το μέγεθος του κοπαδιού... - 214 - Πίνακας 58: Αριθμός ζώων στις ελεύθερες περιοχές της Κύπρο κατά επαρχία και στα κατεχόμενα... - 214 - Πίνακας 59: Νομοθετικά μέτρα για την αλόγιστη βόσκηση... - 215 - Πίνακας 60: Τεχνικά μέτρα για την κτηνοτροφία... - 216 - Πίνακας 61: Μέτρα του τομέα Υδάτινων Πόρων... - 218 - Πίνακας 62: Μέτρα για την ποσότητα των υδάτινων πόρων... - 219 - Πίνακας 63: Μέτρα για την ποιότητα των υδάτινων πόρων... - 220 - Πίνακας 64: Θεσμικά μέτρα που αφορούν τον Τομέα Υδάτων... - 221 - Πίνακας 65: Μέτρα για αρδεύσεις... - 222 - Πίνακας 66: Μέτρα για εξοικονόμηση πόσιμου νερού... - 223 - Πίνακας 67: Μέτρα για αύξηση διαθέσιμου νερού... - 224 - Πίνακας 68: Μέτρα αντιμετώπισης της ξηρασίας και ανομβρίας... - 225 - Πίνακας 69: Στρατηγική για Μέτρα στις Παράκτιες Περιοχές... - 232 - Πίνακας 70: Στρατηγική για μέτρα τομέα «Κοινωνία Οικονομία»... - 236 - Πίνακας 71: Κοινωνικό-οικονομικά μέτρα για την καταπολέμηση της απερήμωσης... - 238 - Πίνακας 72: Κατηγορίες Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών (ΠΕΠ ή ESAI) στην απερήμωση με το αντίστοιχο εύρος δεικτών κάτω από συνθήκες κλιματικών αλλαγών... - 243 - Πίνακας 73: Ομάδες αναφορικά με την επιβολή πολιτικών περιβαλλοντικής προστασίας και προσδιορισμός δεικτών στάθμισης για την εκτίμηση της Ποιότητας Διαχείρισης... - 245 - Πίνακας 74: Κατηγορίες Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών (ΠΕΠ ή ESAI) στην απερήμωση με το αντίστοιχο εύρος δεικτών κάτω από ψηλής εφαρμογής πολιτικής... - 246 - Πίνακας 75: Συνοπτικός κατάλογος μέτρων σχετικών με την καταπολέμηση της απερήμωσης ανά τομέα και σεναρίου επέμβασης... - 251 - ΣΧΗΜΑΤΑ Σχήμα 1: Χρήση γης... - 60 - Σχήμα 2: Ετήσιες βροχοπτώσεις στην περιοχή Τροόδους με ένδειξη του μέσου όρου (m) και απόκλισης (s) για τις περιόδους 1916/17 1969/70 και 1970/71-1999/2000... - 81 - Σχήμα 3: Δασικές πυρκαγιές κατά κατηγορία καμένης έκτασης 2000-2006... - 99 - Σχήμα 4: Αιτίες δασικών πυρκαγιών για την περίοδο 2000 2006...... - 100 - Σχήμα 5: Συνολικές δαπάνες για διαχείριση προστατευόμενων περιοχών... - 118 - Σχήμα 6: Σχέση της Εθνική Επιτροπής Καταπολέμησης της Απερήμωσης (ΕΕΚΑ) με τους διάφορους φορείς/κοινό... - 250 - - 6 -
ΧΑΡΤΕΣ Χάρτης 1: Παγκόσμιος Χάρτης Απερήμωσης... - 14 - Χάρτης 2: Παγκόσμιος Χάρτης Απερήμωσης οφειλόμενης σε ανθρώπινες πιέσεις... - 16 - Χάρτης 3: Ευαίσθητες περιοχές στην απερήμωση... - 44 - Χάρτης 4: Γεωλογικός Χάρτης της Κύπρου... - 51 - Χάρτης 5: Χρήσης γης (Corine 2000)... - 61 - Χάρτης 6: Κυριότερες περιοχές μείωσης του Πληθυσμού... - 69 - Χάρτης 7: Φυσική Βλάστηση και Γεωργική χρήση... - 87 - Χάρτης 8: Κρατικά και ιδιωτικά δάση... - 96 - Χάρτης 9: Φυσική βλάστηση... - 96 - Χάρτης 10: Δασικές Πυρκαγιές 1994-2006... - 101 - Χάρτης 11: Περιοχές όπου ισχύει ο περί Αιγών Νόμος (με κίτρινο χρώμα)... - 102 - Χάρτης 12: Περιοχές ενταγμένες στο Δίκτυο ΦΥΣΗ 2000 (Μάρτιος, 2008)... - 116 - Χάρτης 13: Διάκριση επιφανειακών υδατικών σωμάτων (αριστερά) και υπογείων υδατικών σωμάτων (δεξιά) που κινδυνεύουν να μην επιτύχουν... - 122 - Χάρτης 14: Γενική οριοθέτηση ευαίσθητων περιοχών στην απερήμωση... - 134 - Χάρτης 15: Γεωγραφική κατανομή ποιότητας εδάφους αναφορικά με απερήμωση... - 139 - Χάρτης 16: Γεωγραφική κατανομή ποιότητας κλίματος αναφορικά με απερήμωση... - 140 - Χάρτης 17: Γεωγραφική κατανομή ποιότητας βλάστησης αναφορικά με απερήμωση... - 141 - Χάρτης 18: Γεωγραφική κατανομή ποιότητας διαχείρισης και ανθρωπογενών πιέσεων αναφορικά με απερήμωση... - 142 - Χάρτης 19: Γεωγραφική κατανομή Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών στην απερήμωση... - 143 - Χάρτης 20: Κατανομή Ευαίσθητων Περιοχών στην Απερήμωση Εφαρμογή Προβλέψεων Κλιματικών Αλλαγών... - 244 - Χάρτης 21: Κατανομή Ευαίσθητων Περιοχών στην Απερήμωση Σενάριο Υψηλής Επιβολής Πολιτικής... - 247 - - 7 -
ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ ΑΕΠ -Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΒΔΤ -Βέλτιστες Διαθέσιμες Τεχνικές ΓΣΠ (GIS) -Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (Geographical Information System) ΔΔΕ -Διακυβερνητική Διαπραγματευτική Επιτροπή που προτάθηκε όπως συσταθεί κατά την Σύνοδο Κορυφής του Ρίο με σκοπό να αναλάβει την ετοιμασία της Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης Ε.Κ.Μ. -Εκατομμύρια Κυβικά Μέτρα ΕΔΠ -Εθνικό Δασικό Πρόγραμμα ΕΕ -Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕΚΑ -Εθνική Επιτροπή για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης ΕΣΔ -Εθνικό Σχέδιο Δράσης ΚΓΠ -Κοινή Γεωργική Πολιτική ΚΟΤ -Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού ΚΥΕ -Κυβερνητικά Υδατικά Έργα ΜΜΕ -Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ΟΠΥ -Οδηγία Πλαίσιο Υδάτων (2000/60/ΕΚ) ΟΤΓ (FAO) -Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (Food Agricultural Organization) ΠΑΑ -Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης ΠΕΠ ή ESA -Περιβαλλοντικά Ευαίσθητων Περιοχών (Environmental Sensitive Areas) ΠΠΗΕ ή UNEP -Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Environment Program) ΣΗΕΑ -Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για την Απερήμωση ΤΑΥ -Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων ΥΓΦΠ&Π -Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος CAMP -Πρόγραμμα Διαχείρισης Παράκτιων Περιοχών CQI -Δείκτης ποιότητας κλίματος IPCC -Διακυβερνητική Επιτροπή για τις Κλιματικές Αλλαγές IUCN -International Union for Conservation of Nature - Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης MEDALUS -Mediterranean Desertification and Land Use MQI -Δείκτης ποιότητας διαχείρισης SCI - Sites of Community Importance - Τόποι Κοινοτικής Σημασίας SPA - Special Protection Areas - Ζώνες Ειδικής Προστασίας SQI -Δείκτης ποιότητας εδάφους UNCCD -Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της απερήμωσης USLE -Universal Soil Loss Equation VQI -Δείκτης ποιότητας βλάστησης - 8 -
Το έχει εκπονηθεί από το Μελετητικό Γραφείο I.A.CO Environmental and Water Consultants Ltd, μετά από προκήρυξη διαγωνισμού από την. Η ομάδα μελέτης περιλαμβάνει τους ακόλουθους ειδικούς επιστήμονες μελετητές, συμβούλους και επιστημονικούς συνεργάτες: Γλαύκος Κωνσταντινίδης, Πολεοδόμος Ιάκωβος Ιακωβίδης, Υδρολόγος / Υδρογεωλόγος, Ειδικός Υδατικής Ανάπτυξης Γιώργος Πετρίδης, Γεωλόγος Γιαννάκης Παπαδόπουλος, Γεωπόνος Κρατίνος Χαραλαμπίδης, Μετεωρολόγος Άγις Ιακωβίδης, Πολιτικός Μηχανικός / Μηχανικός Περιβάλλοντος Άντρη Κακονίτη, Μηχανικός Περιβάλλοντος, Αγγέλα Νικολάου, Χημικός Μηχανικός, υποστηρικτικό προσωπικό Μάγδα Παπαχριστοδούλου, υποστηρικτικό προσωπικό και άλλους ειδικούς σε θέματα χαρτογράφησης GIS, Βιολογίας και Περιβαλλοντολογίας. Λεωφόρος Σταυρού 3, Γραφείο 202, Στρόβολος 2035, Λευκωσία, ΚΥΠΡΟΣ Τηλέφωνο: (+) 357-22 429444 Τηλεομοιότυπο: (+) 357-22 519904 Ηλεκτρονική Διεύθυνση: iaco@cytanet.com.cy - 9 -
1. Εισαγωγή «Απερήμωση», χαρακτηρίζεται ως η υποβάθμιση των γαιών που προκαλείται από διάφορους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των κλιματολογικών αλλαγών και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Το φαινόμενο αυτό που επηρεάζει πολλές χώρες του πλανήτη ανάμεσα τους και την Κύπρο, σε ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές, οδηγεί στην απώλεια της παραγωγικότητας των εδαφών με αποτέλεσμα την υποβάθμιση των γαιών. Η υποβάθμιση αυτή επιφέρει μείωση ή απώλεια της βιολογικής ή οικονομικής παραγωγικότητας και ποικιλότητας αρδευόμενων και μη γεωργικών εδαφών, ή βοσκοτόπων και δασών, και αντίκτυπο στην οικολογία του τόπου, στα εισοδήματα των κατοίκων των επηρεαζόμενων περιοχών και στην ποιότητα της ζωής τους. Η απερήμωση των εδαφών οφείλεται σε διάφορους παράγοντες όπως 1 : 1. Η υπερβολική και συνεχής διάβρωση των εδαφών η οποία οφείλεται στην εντατική εκμετάλλευση τους κάνοντας χρήση ακατάλληλων μεθόδων. Το πρόβλημα είναι εντονότερο σε επικλινή και περιθωριοποιημένα εδάφη. 2. Η μείωση των θρεπτικών συστατικών των εδαφών ή / και οξίνιση τους λόγω λανθασμένης τεχνητής αναπλήρωσης των θρεπτικών συστατικών τους ή εξαιτίας της ρύπανσης τους από την υπερβολική χρήση οργανικών και ανόργανων αγροχημικών σκευασμάτων. 3. Η μείωση της ικανότητας κατακράτησης νερού εξαιτίας της μείωσης του όγκου των εδαφών και των οργανικών τους συστατικών, κάτι που οφείλεται στην διάβρωση και στη μείωση της διηθητικότητας του εδάφους (συμπίεση και δημιουργία κρούστας στην επιφάνεια). 4. Η αλάτωση και συσσώρευση υδάτων εξαιτίας υπερβολικής άρδευσης των εδαφών χωρίς να γίνεται ικανοποιητική διοχέτευση και στράγγιση των ποσοτήτων αυτών. 5. Η έλλειψη νερού εξαιτίας της μείωσης της παροχετευτικής ικανότητας των υπόγειων και επιφανειακών υδατικών σωμάτων. Ο εντοπισμός και η χαρτογράφηση του φαινομένου της απερήμωσης αν συνδυαστεί με τις κατάλληλες πολιτικές και τα αντίστοιχα σχέδια δράσης μπορεί να συμβάλει στα ακόλουθα 2 : 1 (Πηγή: Global Desertification Tension Zones, Natural Resources Conservation Service, U.S. Dept of Agriculture) - 10 -
1. Στην ορθολογική χρήση των εδαφικών πόρων εφαρμόζοντας μέτρα προστασίας και διατήρησης των εύθραυστων συστημάτων και μέτρα αειφόρου παραγωγής δίνοντας έμφαση στην έρευνα και την ανάπτυξη. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα τη διασφάλιση ενός ισοζυγίου χρήσης των εδαφών οδηγώντας στην ορθή κατανομή τους στους τομείς της δασοκομίας, της άγριας ζωής, της γεωργίας και της αστικής χρήσης των εδαφών, ενώ παράλληλα θα προωθείται μια πιο ορθολογική χρήση των υδατικών αποθεμάτων. 2. Στην απορρόφηση των κοινωνικοοικονομικών πιέσεων και στην μείωση της οικονομικής αστάθειας και των πολιτικών διαταραχών σε κάθε χώρα. Με αυτό τον τρόπο θα μειωθεί η πίεση στις επηρεαζόμενες περιοχές και θα προωθηθεί η αειφόρος ανάπτυξη σε περιοχές εκτός των επηρεαζόμενων από την απερήμωση περιοχών. 3. Στην εξομάλυνση των πιέσεων που δέχεται η βιοποικιλότητα και στην προώθηση του περιβάλλοντος σαν μια ολότητα. 4. Στη μείωση των διαδικασιών που συμβάλλουν στις κλιματικές αλλαγές. 5. Στη ασφάλεια των τροφίμων και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των περισσότερων ανθρώπων. Η παγκόσμια ανησυχία για τα αίτια που προκαλούν την απερήμωση οδήγησε μερικώς, κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμούς να λάβουν μέτρα τόσο πρόληψης όσο και αντιμετώπισης της απερήμωσης με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση της σχετικής Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης, με κύρια εφαρμογή στις χώρες εκείνες που αντιμετωπίζουν σοβαρή ξηρασία ή/και απερήμωση ιδιαίτερα στην Αφρική, και η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 26 Δεκεμβρίου του 1996. Η περιοχή της νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου θάλασσας έχει βιώσει τις επιδράσεις της απερήμωσης και "υπέφερε" από την ευαισθησία των οικοσυστημάτων της, ιδιαίτερα στις παραθαλάσσιες περιοχές όπου και συγκεντρώνεται ο περισσότερος πληθυσμός. Η απερήμωση είναι μια αυξανόμενη απειλή στους εδαφικούς πόρους στις περιοχές αυτές οδηγημένη από την αλλαγή χρήση γης και τις κλιματικές αλλαγές. Το αστικό περιβάλλον επεκτείνεται, ενώ η γεωργία εντείνεται σε μερικές περιοχές και μειώνεται σε άλλες. Όταν αυτές οι τάσεις συνδυάζονται με τις κλιματικές αλλαγές και ειδικά σε περιοχές που τα 2 (Πηγή:Global Desertification Tension Zones σελ.11) - 11 -
εδαφολογικά συστήματα είναι πιο τρωτά, ο κίνδυνος απερήμωσης στις ξηρές, ημίξηρες και επίσης στις ευαίσθητες ξηρές ύφυγρες ζώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυξάνεται 3. Πέραν της ύπαρξης ευνοϊκών φυσικών συνθηκών στην περιοχή των χωρών της Βορείου Μεσογείου που υποβοηθούν την απερήμωση, αυτή συμβαίνει κυρίως μόνον αν συνυπάρξει και η αλόγιστη ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην Κύπρο, οποιοσδήποτε βαθμός απερήμωσης έχει συμβεί ή βρίσκεται στο στάδιο πραγματοποίησης, αυτός συντελείται στις ευαίσθητες ζώνες της με την υπερβολική εκμετάλλευση των εδαφικών, υδάτινων και φυσικών της πόρων. Η απερήμωση της Κυπριακής γης είναι ένα φαινόμενο που λαμβάνει χώρα από την αρχαιότητα και αφορά την εξάντληση της παραγωγικότητας των εδαφών και των διαθεσίμων υδάτινων αποθεμάτων. Το φαινόμενο εξελίσσεται με βραδύτητα και παρουσιάζει χρονική και τοπική ασυνέχεια. Η απερήμωση με αυτόν τον τρόπο δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή από τις εκάστοτε κοινωνίες των ανθρώπων μέχρις ότου τις πλήξει ανεπανόρθωτα. Η Κύπρος έχει από καιρό αναγνωρίσει την πιεστική αυτή ανάγκη για διαχείριση και έλεγχο του φαινόμενου της απερήμωσης, με τις περίπλοκες δυναμικές της οι οποίες επηρεάζονται τόσο από τα φυσικά φαινόμενα όσο και από την ανθρώπινη δραστηριότητα και τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιδράσεις στο φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κυρώθηκε από την Κυπριακή Δημοκρατία στις 23 Δεκεμβρίου 1999 και κατέστη Νόμος του Κράτους με τον Νόμο Αρ. 23(ΙΙΙ)/1999. Η Σύμβαση περιλαμβάνει ειδικό παράρτημα για τις χώρες της Μεσογείου (Annex IV). Σύμφωνα με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη Σύμβαση, επιβάλλεται η θέσπιση Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Η παρούσα μελέτη στοχεύει στην υποστήριξη της Υπηρεσίας Περιβάλλοντος του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος που είναι και η ενδιαφερόμενη υπηρεσία, ώστε να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις και απαιτήσεις που απορρέουν από τις πρόνοιες της Σύμβασης και ειδικότερα στην θέσπιση Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης και τον περιορισμό των συνεπειών της ξηρασίας. Στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης (ΕΣΔ) προσδιορίζονται οι απειλούμενες περιοχές και περιγράφονται ο βαθμός τρωτότητας τους στην απερήμωση, εκτίμηση της ακολουθούμενης πολιτικής και μέτρων, εκτίμηση ανάγκης εισαγωγής αποτελεσματικότερων θεσμικών ρυθμίσεων και διαδικασιών, εξασφάλιση πρόληψης και αντιμετώπισης της απερήμωσης και προώθησης αειφόρου εκμετάλλευσης των γαιών και υδάτινων πόρων με την ανάπτυξη 3 (ENVASSO) - 12 -
πρακτικών χρήσης των απειλούμενων πόρων που περιορίζουν ή αντιστρέφουν το φαινόμενο. Ταυτόχρονα, λαμβάνεται πρόνοια ώστε το ΕΣΔ να ευαισθητοποιεί και να προδιαθέτει για την ενεργό συμμετοχή των επηρεαζόμενων πληθυσμών και τοπικών φορέων στην διατύπωση και εφαρμογή εξειδικευμένων μέτρων για την αντιμετώπιση της απερήμωσης. Το ΕΣΔ έχει ετοιμαστεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές και κατευθύνσεις που έθεσε η Γραμματεία της Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης και στηρίζεται σε αυτές και τις ικανοποιεί. Το ΕΣΔ αφορά όλη την επικράτεια της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το ΕΣΔ καλύπτει τις εξής ενότητες: Ορισμοί, Αρχές και Στόχοι Παράγοντες απερήμωσης Διαδικασίες απερήμωσης Γενική κατάσταση στην Κύπρο Προβλέψεις Σενάρια Προσδιορισμός απειλούμενων περιοχών και οριοθέτηση αυτών και άλλων με ετοιμασία χαρτών Γενικοί και ειδικοί στόχοι της στρατηγικής και πολιτικής του ΕΣΔ Μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης της απερήμωσης στις απειλούμενες περιοχές Μέτρα πρόληψης σε διάφορους τομείς και τρόποι υλοποίησης τους Ευαισθητοποίηση και συμμετοχή του κοινού Τονίζεται ότι, το ΕΣΔ είναι δυναμικό και ευέλικτο σε προσαρμογές στις εκάστοτε μεταβολές των κοινωνικών, οικονομικών, τεχνολογικών και φυσικών παραμέτρων και στις εμπειρίες που θα αποκτώνται κατά την εφαρμογή του. 1.1 Γενικές πληροφορίες για την κατάσταση του πλανήτη όσον αφορά την Απερήμωση Όπως φαίνεται στον Χάρτη 1, σημαντικές εκτάσεις του πλανήτη απειλούνται με απερήμωση. Η ευαισθησία των εδαφών στην υποβάθμιση η οποία μπορεί να οδηγήσει σε απερήμωση οφείλεται σε διάφορους παράγοντες ανάμεσα στους οποίους είναι: οι σημαντικές απώλειες υγρασίας, οι κλιματικές εναλλαγές με συχνά έντονα καιρικά φαινόμενα, οι απότομες κλίσεις των εδαφών, οι δυσμενείς γεωλογικοί σχηματισμοί, η διαταραχή των κλιματικών περιόδων - 13 -
και των περιόδων βλάστησης, τα αβαθή εδάφη και οι μεγάλες περίοδοι εντατικής ανθρώπινης παρέμβασης. Σύμφωνα με το Τμήμα Γεωργίας των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής 4, σε ολόκληρο τον πλανήτη μια έκταση περίπου 7,1 εκ. km 2 διατρέχει χαμηλό κίνδυνο απερήμωσης εξαιτίας του ανθρώπινου παράγοντα, 8,6 εκ. km 2 διατρέχουν μέτριο κίνδυνο απερήμωσης, 15,6 εκ. km 2 υψηλό κίνδυνο και 11,9 εκ. km 2 πολύ υψηλό κίνδυνο. Η κατηγορία του πολύ υψηλού κινδύνου απερήμωσης απαιτεί άμεση λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Χάρτης 1: Παγκόσμιος Χάρτης Απερήμωσης Πηγή: http://soils.usda.gov/use/worldsoils/mapindex/desert.html Αυτή τη στιγμή στον πλανήτη υπάρχουν 11,9 εκ. km 2 γης με περίπου 1,4 δισεκατομμύρια κατοίκους τα οποία διατρέχουν πολύ υψηλό κίνδυνο απερήμωσης (Χάρτης 2). Αξιοσημείωτο 5 είναι το γεγονός ότι περισσότερο από το 75% του πληθυσμού του πλανήτη κατοικεί σε περιοχές οι οποίες δεν διαθέτουν υψηλή ικανότητα παραγωγής τροφίμων και άλλων φυτών. Σε περιοχές με χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα η γη έχει την ικανότητα να στηρίζει και να αντεπεξέρχεται στις ανάγκες των κατοίκων. Ωστόσο με την αύξηση του πληθυσμού χάνεται η ικανότητα των εδαφών να καλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων ενώ 4 Πηγή:Global Desertification Tension Zones 5 Πηγή:Global Desertification Tension Zones - 14 -
παράλληλα οι αρνητικές συνέπειες της υπερεκμετάλλευσης των εδαφών μειώνουν επιπρόσθετα την αναπαραγωγική ικανότητα τους. Οι περιοχές με υψηλή και πολύ υψηλή τρωτότητα και ευαισθησία στην απερήμωση καταλαμβάνουν το 11,6% των εδαφών του πλανήτη. Η διαδικασία της απερήμωσης επηρεάζει περίπου 2,6 δισεκατομμύρια ανθρώπους (Χάρτης 2), οι οποίοι αντιστοιχούν στο 44 % του πληθυσμού της γης. Πολλοί από αυτούς συμβάλουν στην επιδείνωση του προβλήματος της απερήμωσης καθώς μπορεί να διαμένουν σε αναπτυσσόμενες χώρες όπου οι πρακτικές ορθής διαχείρισης των εδαφών δεν εφαρμόζονται. Αξίζει να τονιστεί ωστόσο ότι η επίδραση που επιφέρει η υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα στο φαινόμενο της απερήμωσης διαφέρει καθώς κάποιες χώρες με υψηλή πυκνότητα πληθυσμού μπορεί να λαμβάνουν μέτρα αντιμετώπισης της απερήμωσης σε αντίθεση με άλλες χώρες. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Προγράμματος Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) 6 που έγιναν το 1990-91 (Πίνακας 1), οι υποβαθμισμένες περιοχές ανέρχονται περίπου στα 2,6 δισεκατομμύρια εκτάρια, κυρίως βοσκοτόπια που βρίσκονται στη διαδικασία υποβάθμισης, ενώ περίπου 1 δισεκατομμύριο εκτάρια επιπλέον έχουν υποστεί και εδαφολογική υποβάθμιση πράγμα που κάνει τη συνολική περιοχή ηπειρωτικής γης που επηρεάζεται από την υποβάθμιση σχεδόν ίση με 3,6 δισεκατομμύρια εκτάρια. Οι μεγαλύτερες εκτάσεις των υποβαθμισμένων αρδευόμενων εδαφών βρίσκονται στην Ασία, ακολουθούμενες από τη Βόρεια Αμερική, την Ευρώπη, την Αφρική, τη Νότια Αμερική και την Αυστραλία σε μια κατιούσα σειρά. Περίπου 43 εκατομμύρια εκτάρια των αρδευόμενων εδαφών ή 30% της συνολικής έκτασης τους παγκόσμια (145 εκατ. εκτάρια) επηρεάζονται από τις διάφορες διαδικασίες της υποβάθμισης, κυρίως από πλημμύρισμα, αλάτωση και αλκαλίωση. Πίνακας 1: Παγκόσμια Κατάσταση Απερήμωσης 7 (UNEP, 1991) Εκατ. Εκτάρια ηπειρωτικής γης % του συνόλου Υποβαθμισμένες αρδευόμενες γαίες 43 0.8 Υποβαθμισμένες μη αρδευόμενες γαίες 216 4.1 Υποβαθμισμένα βοσκοτόπια (υποβάθμιση εδαφών και βλάστησης) 757 14.6 Εκτάσεις με υποβαθμισμένα εδάφη λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων 1016 19.5 Υποβαθμισμένα βοσκοτόπια (φυτική υποβάθμιση χωρίς παρατηρούμενη υποβάθμιση εδάφους) 2576 50.0 6 Διαδίκτυο: http://www.na.unep.net/des/uncedp1.php3 - World Status of Desertification 7 http://www.na.unep.net/des/uncedp1.php3 - World Status of Desertification - 15 -
Χάρτης 2: Παγκόσμιος Χάρτης Απερήμωσης οφειλόμενης σε ανθρώπινες πιέσεις Πηγή: http://soils.usda.gov/use/worldsoils/mapindex/dsrtrisk.html 1.2 Η Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης 1.2.1 Η πορεία προς την Σύμβαση Η απερήμωση έχει αναγνωριστεί σαν ένα πολύ σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα με δυσμενείς επιπτώσεις στη διαβίωση των κατοίκων των επηρεαζόμενων περιοχών. Η παγκόσμια ανησυχία για τα αίτια που προκαλούν την απερήμωση οδήγησε τα Ηνωμένα Έθνη στην διεξαγωγή εκτενών μελετών και στην αναζήτηση συμβουλευτικών υπηρεσιών σε παγκόσμιο, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Στις δράσεις αυτές συμμετείχαν επιστήμονες, πολιτικοί και λήπτες αποφάσεων, ειδικοί από ινστιτούτα έρευνας και ανάπτυξης και άλλους οργανισμούς από όλο τον κόσμο. Αυτού του είδους οι πρωτοβουλίες κυριάρχησαν κατά τη διοργάνωση του Συνεδρίου των Ηνωμένων Εθνών για την Απερήμωση (ΣΗΕΑ) που έγινε το 1977 στη πόλη Ναϊρόμπι της Κένυας. Στόχος τους ήταν η δημιουργία ενός αποτελεσματικού προγράμματος μεγάλου εύρους για τον καθορισμό και την αντιμετώπιση του προβλήματος της υποβάθμισης των εδαφών. Από το ΣΗΕΑ προέκυψε η απαίτηση για την εφαρμογή ενός Σχεδίου Δράσης για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης, η εφαρμογή του οποίου ωστόσο δεσμευόταν από τους περιορισμένους διαθέσιμους πόρους. - 16 -
Στη συνέχεια το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών - UNEP (ΠΠΗΕ), καθόρισε την απερήμωση ως το πιο σημαντικό περιβαλλοντικό και κοινωνικοοικονομικό πρόβλημα του πλανήτη το οποίο είναι αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης αλληλεπίδρασης φυσικών, βιολογικών, χημικών, κοινωνικοοικονομικών και πολιτικών παραγόντων που δρουν σε τοπικό, εθνικό ή και παγκόσμιο επίπεδο. Στον προσδιορισμό του προβλήματος συμπεριλήφθηκε και η διατύπωση της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Αειφόρο Ανάπτυξη (1988). Το 1992 το ΠΠΗΕ παρουσίασε τον παγκόσμιο Άτλαντα για την απερήμωση ο οποίος προήλθε από τα αποτελέσματα των έως τότε μελετών. Οι μελέτες αυτές κατάφεραν να προσδιορίσουν την αποψίλωση των δασών, την υπερβόσκηση, την εντατική καλλιέργεια και τις ανεπαρκείς πρακτικές άρδευσης ως πολύ σημαντικές αιτίες για την υποβάθμιση των άνυδρων περιοχών. Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι οι παράγοντες με τη μεγαλύτερη επίδραση είναι οι περιβαλλοντικές πιέσεις (ανθρωπογενείς και από μονάδες εκτροφής ζώων), οι κοινωνικές συγκρούσεις, η ξηρασία η ακατάλληλη χρήση της γης και οι ακατάλληλες γεωργικές πρακτικές. Μια άλλη διαπίστωση ήταν το γεγονός ότι η απερήμωση μείωσε την ανθεκτικότητα των ξηρών και άνυδρων περιοχών στην ξηρασία κάνοντας ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη για αειφόρο διαχείριση των γαιών. Μια θλιβερή επισήμανση των μελετών ήταν το γεγονός ότι 250 εκατομμύρια άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο επηρεάζονται άμεσα από τις αρνητικές επιπτώσεις της απερήμωσης ενώ περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο (πάνω από το 20% του πληθυσμού του πλανήτη) κινδυνεύουν να πληγούν από αυτή. Η απερήμωση περιλαμβανόταν στην πλατφόρμα σημαντικών περιβαλλοντικών ζητημάτων όπως τα προβλήματα των κλιματικών αλλαγών και της βιοποικιλότητας που τέθηκαν στη Σύνοδο Κορυφής του Ρίο ντε Ιανέιρο στη Βραζιλία. Το αποτέλεσμα της Συνόδου Κορυφής του Ρίο ήταν η δημιουργία της Διάταξης (Agenda) 21, στην οποία καθορίζονται οι δράσεις για θέματα που σχετίζονται με την αειφόρο ανάπτυξη. Το 12 ο κεφάλαιο της Διάταξης αυτής αναφέρεται στο πρόβλημα της απερήμωσης και προσδιορίζει του στόχους της παγκόσμιας κοινότητας για το θέμα αυτό. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της απερήμωσης η Σύνοδος Κορυφής του Ρίο πρότεινε τη σύσταση μιας Διακυβερνητικής Διαπραγματευτικής Επιτροπής (ΔΔΕ) με σκοπό να αναλάβει την ετοιμασία μιας Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης στις χώρες εκείνες που αντιμετωπίζουν σοβαρή ξηρασία ή/και απερήμωση και ιδιαίτερα στην Αφρική. Η Επιτροπή συστήθηκε στις αρχές του 1993 και διοργάνωσε πέντε συναντήσεις πριν - 17 -
από την τελική υιοθέτηση της Σύμβασης την 17 η Ιουνίου του 1994 στο Παρίσι. Η Σύμβαση τέθηκε σε ισχύ στις 26 Δεκεμβρίου του 1996. Τόσο η Διακήρυξη Χιλιετίας των Ηνωμένων Εθνών (UN Millennium Declaration), όσο και η Διακήρυξη Παγκόσμιας Κορυφής για την Αειφόρο Ανάπτυξη (World Summit on Sustainable Development), εστιάζονται στην ανάπτυξη και εξάλειψη της φτώχειας μαζί με την προστασία του κοινού μας περιβάλλοντος. Επαναβεβαιώνουν την υποστήριξη των αρχών της αειφόρου ανάπτυξης, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που τίθενται στην Διάταξη 21, με τη δέσμευση για πίεση προς πλήρη εφαρμογή των Συμβάσεων για τη Βιοποικιλότητα και την Καταπολέμηση της Απερήμωσης. Τον Δεκέμβριο του 1999, η Κύπρος με τον περί της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης (Κυρωτικό) Νόμο του 1999 (Ν. 23(III)/99) επικύρωσε τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της απερήμωσης στις χώρες εκείνες που αντιμετωπίζουν σοβαρή ξηρασία ή/και απερήμωση, ιδιαίτερα στην Αφρική (UNCCD). Η Σύμβαση παρέχει ένα πλαίσιο για τις χώρες που επηρεάζονται από την απερήμωση για να εξετάσουν το πρόβλημα της υποβάθμισης εδάφους αποτελεσματικά σε εθνικό επίπεδο. Σαν συμμετέχουσα στη Σύμβαση, η Κύπρος έχει δεσμευθεί στην ανάπτυξη και την εφαρμογή μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής για να αντιμετωπίσει τα ζητήματα σχετικά με την ερήμωση. Ο σκοπός της Σύμβασης είναι η «καταπολέμηση της απερήμωσης και η μείωση των συνεπειών της ξηρασίας», μέσω μιας αποτελεσματικής δράσης σε όλα τα επίπεδα, υποστηριζόμενη από διεθνείς διακανονισμούς συνεργασίας, στα πλαίσια μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης, σε συμφωνία και συνέπεια με την Διάταξη (Agenda) 21, με σκοπό τη συμβολή στην επίτευξη αειφορικής ανάπτυξης στις επηρεασμένες περιοχές. Η επίτευξη αυτού του σκοπού αναμένεται να γίνει με μακροπρόθεσμες ολοκληρωμένες στρατηγικές που θα εστιάζονται ταυτόχρονα, στις επηρεασμένες περιοχές, στη βελτίωση της παραγωγικότητας των γαιών, καθώς και στην αποκατάσταση, τη διατήρηση και τη σταθερή διαχείριση των εδαφικών και υδάτινων πόρων, πράγμα που θα οδηγήσει σε βελτίωση των συνθηκών ζωής, ιδιαίτερα σε επίπεδο κοινότητας. Για να επιτευχθούν αυτά: 1. Θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι οι αποφάσεις σε σχέση με το σχεδιασμό και την εφαρμογή προγραμμάτων για την καταπολέμηση της απερήμωσης ή/και την άμβλυνση των συνεπειών της ξηρασίας, λαμβάνονται με τη συμμετοχή των πληθυσμών και των - 18 -
τοπικών κοινοτήτων και ότι δημιουργείται ένα περιβάλλον με μεγαλύτερες δυνατότητες, το οποίο θα διευκολύνει τη δράση σε εθνικό και τοπικό επίπεδο. 2. Θα πρέπει, με πνεύμα διεθνούς αλληλεγγύης και συνεργασίας να βελτιωθεί η συνεργασία και ο συντονισμός σε υπό-περιφερειακό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο και να εστιασθούν καλύτερα οι οικονομικοί, ανθρώπινοι, οργανωτικοί και τεχνικοί πόροι, που χρειάζονται. 3. Θα πρέπει να αναπτυχθούν, σε πνεύμα σύμπνοιας, η συνεργασία μεταξύ όλων των επιπέδων των κυβερνητικών, κοινοτικών, μη-κυβερνητικών οργανισμών και των ιδιοκτητών γης, ώστε να υπάρξει μεγαλύτερη κατανόηση της φύσης και της αξίας της γης και των σπάνιων υδάτινων πόρων στις πληγείσες περιοχές, ώστε να εργασθούν για τη σωστή τους χρήση. Ένας από τους βασικούς στόχους της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών, είναι η εκπόνηση, εφαρμογή και συνέχιση προγραμμάτων δράσης για την καταπολέμηση της απερήμωσης. Σύμφωνα με το άρθρο 10, της Σύμβασης το Εθνικό Σχέδιο Δράσης πρέπει: 1. Να προσδιορίζει τους παράγοντες που συμβάλλουν στην απερήμωση περιοχών και να προσδιορίζει τα αναγκαία πρακτικά μέτρα για την καταπολέμηση της και την αντιμετώπιση των συνεπειών της ξηρασίας. 2. Να καθορίζει τους αντίστοιχους ρόλους της κυβέρνησης, των τοπικών κοινωνιών και των χρηστών γης, καθώς επίσης και τα διαθέσιμα και απαιτούμενα μέσα. 3. Να περιλαμβάνει μακροπρόθεσμες στρατηγικές για την αντιμετώπιση της απερήμωσης και την αντιμετώπιση των συνεπειών της ξηρασίας, με έμφαση την εφαρμογή και ενσωμάτωση με τις εθνικές πολιτικές για αειφορική ανάπτυξη. 4. Να είναι ευέλικτο σε προσαρμογές στις εκάστοτε μεταβαλλόμενες συνθήκες και νέες γνώσεις και εμπειρίες και να είναι ευπροσάρμοστο σε τοπικό επίπεδο, ώστε να αντιμετωπίζονται οι διαφορετικές κοινωνικό-οικονομικές, βιολογικές και γεωφυσικές συνθήκες. 5. Να δίδει ιδιαίτερη προσοχή στην εφαρμογή των προληπτικών μέτρων για εκτάσεις που δεν έχουν ακόμη υποβαθμισθεί ή έχουν υποβαθμισθεί ελαφρά. 6. Να παρέχει αποτελεσματική συμμετοχή σε τοπικό και εθνικό επίπεδο μη - κυβερνητικών οργανισμών και τοπικών πληθυσμών, ιδιαίτερα αυτών που κάνουν χρήση των πόρων, συμπεριλαμβανομένων των αγροτών και κτηνοτρόφων και των εκπροσώπων - 19 -
οργανώσεων τους, στο σχεδιασμό πολιτικής, τη λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή και αναθεώρηση του εθνικού προγράμματος δράσης, και 7. Να καθορίζει την τακτική επανεξέταση και εκπόνηση εκθέσεων προόδου επί της εφαρμογής του. 1.2.2 Το περιεχόμενο της Σύμβασης Η Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης αποτελείται από έξι μέρη και τέσσερα παραρτήματα. Τα μέρη είναι τα εξής: Μέρος Ι: Εισαγωγή (Προσδιορίζονται οι όροι, οι στόχοι και οι αρχές της Σύμβασης). Μέρος ΙΙ: Γενικές Διατάξεις (Καθορίζονται οι υποχρεώσεις των χωρών καθώς επίσης και η σχέση της Σύμβασης με άλλες Συμβάσεις). Μέρος ΙΙΙ: Προγράμματα Δράσης, Επιστημονική και Τεχνική Συνεργασία και Μέτρα Στήριξης Μέρος IV: Θεσμοί (Συνδιάσκεψη των Μερών, Μόνιμη Γραμματεία, Επιτροπή Επιστήμης και Τεχνολογίας) Μέρος V: Διαδικασίες Μέρος VI: Τελικές Διατάξεις Τα Παραρτήματα αναφέρονται σε περιφερειακές εφαρμογές και αναφέρονται στο σκοπό, στόχους, δεσμεύσεις και διαδικασίες για την εφαρμογή της Σύμβασης στη συγκεκριμένη περιοχή. Αυτά είναι: Παράρτημα Ι: Περιφερειακή Εφαρμογή για την Αφρική Παράρτημα ΙΙ: Περιφερειακή Εφαρμογή για την Ασία Παράρτημα ΙΙΙ: Περιφερειακή Εφαρμογή για τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική Παράρτημα ΙV: Περιφερειακή Εφαρμογή για τη Βόρεια Μεσόγειο. Όπως είναι εμφανές από πιο την πιο πάνω παρουσίαση της Σύμβασης, το τέταρτο Παράρτημα εξειδικεύεται στην εφαρμογή της Σύμβασης στις χώρες της Μεσογείου. Ο επίσημος ορισμός για την Απερήμωση με βάση τη Σύμβαση για την καταπολέμηση της είναι «η υποβάθμιση γαιών των ξηρών, ημίξηρων και ξηρών ύφυγρων περιοχών, η οποία - 20 -
προκαλείται από διάφορους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των κλιματικών αλλαγών και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων». Ο δείκτης ξηρασίας ο οποίος είναι ο λόγος της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης (Ρ) προς τη μέση ετήσια εξατμισοδιαπνοή (ΡΕ), χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό της ξηρασίας μιας περιοχής όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 που ακολουθεί. Πίνακας 2: Κατάταξη των περιοχών με βάση το δείκτη ξηρασίας Κλιματική ζώνη Λόγος Ρ/ΡΕ % κάλυψη του πλανήτη Πολύ ξηρή (Hyper-arid) <0,05 7,5 Ξηρή (Arid) 0,05-0,20 12,5 Ημίξηρη (Semi-arid) 0,21-0,5 17,5 Ξηρή ύφυγρη (Dry sub-humid) 0,51-0,65 9,9 Υγρή (Humid) >0,65 39,2 Ψυχρή (Cold) >0,65 13,6 Πηγή: WMO-UNEP Report (1996): Interactions of Desertification and Climate Στη Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης οι ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές θεωρούνται οι περιοχές με το δείκτη ξηρασίας να κυμαίνεται από 0,05 έως 0,65. Η Σύμβαση προσδιορίζει την «καταπολέμηση της απερήμωσης» να περιλαμβάνει δραστηριότητες, οι οποίες αποτελούν μέρος της ολοκληρωμένης αειφόρου ανάπτυξης των γαιών των ξηρών, ημίξηρων και ξηρών ύφυγρων περιοχών και η οποία αποσκοπεί: στην πρόληψη ή/και περιορισμό της υποβάθμισης των γαιών στην αποκατάσταση των μερικώς υποβαθμισμένων γαιών, και στην ανάκτηση των απερημωμένων γαιών. - 21 -
1.2.3 Υποχρεώσεις της Κύπρου ως Χώρα Μέρος της Σύμβασης Μεταξύ των γενικών υποχρεώσεων της Κύπρου σαν συμβαλλόμενο Μέρος της Σύμβασης (Άρθρο 4) αναφέρονται οι εξής: Η θέσπιση μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης, που θα αντιμετωπίζει τις φυσικές, βιολογικές και κοινωνικο-οικονομικές πλευρές των διαδικασιών της απερήμωσης και της ξηρασίας, και Η προώθηση συνεργασίας μεταξύ των πληγεισών Χωρών Μερών στους τομείς της προστασίας του περιβάλλοντος και της διατήρησης των εδαφικών και υδατικών πόρων, καθώς έχουν σχέση με την απερήμωση και την ξηρασία. Επιπλέον, οι χώρες που έχουν επηρεασθεί ή απειλούνται από απερήμωση αναλαμβάνουν σύμφωνα με το Άρθρο 5 να: Δώσουν την ανάλογη προτεραιότητα στην καταπολέμηση της απερήμωσης και στον περιορισμό των συνεπειών της ξηρασίας και να κατανέμουν επαρκείς πόρους, σύμφωνα με τις περιστάσεις και τις δυνατότητες τους. Καθιερώσουν στρατηγικές και προτεραιότητες, στα πλαίσια αειφορικών αναπτυξιακών σχεδίων ή/και πολιτικών για την καταπολέμηση της απερήμωσης και την άμβλυνση των συνεπειών της ξηρασίας. Αντιμετωπίσουν τις πιο σημαντικές αιτίες της απερήμωσης και να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες που συμβάλλουν στις διαδικασίες της απερήμωσης. Προωθήσουν την ενημέρωση και να διευκολύνουν τη συμμετοχή των τοπικών πληθυσμών, με την υποστήριξη μη κυβερνητικών οργανώσεων, στις προσπάθειες για την καταπολέμηση της απερήμωσης και την άμβλυνση των συνεπειών της ξηρασίας. Παράσχουν ένα δημιουργικό περιβάλλον ενισχύοντας, κατά περίπτωση, την υπάρχουσα σχετική νομοθεσία και όπου δεν υπάρχει, να θέσουν σε ισχύ νέους νόμους και να θεσπίσουν μακροπρόθεσμες πολιτικές και προγράμματα δράσης. Οι αναπτυγμένες χώρες μέρη της Σύμβασης αναλαμβάνουν (Άρθρο 6), να υποστηρίζουν ενεργά τις προσπάθειες των πληγεισών αναπτυσσόμενων χωρών μερών, ιδιαίτερα στην Αφρική, καθώς και των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών, για την καταπολέμηση της απερήμωσης και την άμβλυνση των συνεπειών της ξηρασίας με οικονομικούς πόρους και πρόσβαση προς την κατάλληλη τεχνολογία, γνώση και τεχνογνωσία. - 22 -
Η σημαντικότερη από τις δράσεις που καλούνται να αναλάβουν οι χώρες μέρη της Σύμβασης για την επίτευξη των στόχων της (Άρθρο 5), είναι η ετοιμασία, δημοσιοποίηση και εφαρμογή Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την καταπολέμηση της απερήμωσης και τον περιορισμό των επιπτώσεων της ξηρασίας. Αυτό θα πρέπει να γίνεται με την χρήση και στήριξη, στο μέτρο του δυνατού, σε υπάρχοντα επιτυχή σχέδια και προγράμματα καθώς και σε υπό-περιφερειακά και περιφερειακά προγράμματα δράσης, ως κεντρικό στοιχείο της στρατηγικής. Το Σχέδιο αυτό θα εκσυγχρονίζεται διαμέσου μιας συνεχούς συμμετοχικής διαδικασίας, με βάση όσα θα μαθαίνονται από την επί τόπου δράση, καθώς και από τα αποτελέσματα της έρευνας. Η κατάρτιση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης θα συνδέεται στενά με άλλες προσπάθειες δημιουργίας εθνικών πολιτικών για αειφορική ανάπτυξη. Σύμφωνα με το Άρθρο 10 της Σύμβασης, ο σκοπός του Εθνικού Σχεδίου Δράσης είναι ο προσδιορισμός των παραγόντων που συμβάλλουν στην απερήμωση και των αναγκαίων πρακτικών μέτρων για την καταπολέμηση της απερήμωσης και τον περιορισμό των συνεπειών της ξηρασίας. Ο αντίστοιχος ρόλος της κυβέρνησης, των τοπικών κοινοτήτων και των χρηστών γης, καθώς και οι διαθέσιμοι και απαιτούμενοι πόροι θα πρέπει να καθορίζονται. Μεταξύ άλλων, το Εθνικό Σχέδιο Δράσης θα: Συμπεριλαμβάνει μακροπρόθεσμες στρατηγικές για την αντιμετώπιση της απερήμωσης και περιορισμό των συνεπειών της ξηρασίας, με έμφαση στην εφαρμογή και ενσωμάτωση εθνικών πολιτικών για αειφορική ανάπτυξη. Προνοεί για τροποποιήσεις σε ανταπόκριση στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και προσαρμογή σε τοπικό επίπεδο για αντιμετώπιση των διαφορετικών κοινωνικοοικονομικών, βιολογικών και γεωφυσικών συνθηκών. Δίδει ιδιαίτερη προσοχή στην εφαρμογή των προληπτικών μέτρων για εκτάσεις που δεν έχουν ακόμη υποβαθμισθεί ή έχουν υποβαθμισθεί ελαφρά. Ενισχύει τις εθνικές ικανότητες και μέσα για την πρόληψη της ξηρασίας με έγκαιρη προειδοποίηση. Προωθεί πολιτικές και ενισχύει θεσμικά πλαίσια ανάπτυξης συνεργασίας της κυβέρνησης σε όλα τα επίπεδα των κατά τόπους πληθυσμών και κοινοτικών ομάδων και διευκολύνει την πρόσβαση τους σε επαρκή πληροφόρηση και τεχνολογία. - 23 -
Παρέχει αποτελεσματική συμμετοχή σε τοπικό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο μηκυβερνητικών οργανισμών και τοπικών πληθυσμών, ιδιαίτερα αυτών που κάνουν χρήση των πόρων, στο σχεδιασμό πολιτικής, τη λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή και αναθεώρηση του Σχεδίου. Το Παράρτημα IV της Σύμβασης, παρέχει οδηγίες για την αποτελεσματική εφαρμογή της Σύμβασης, για τις ιδιαίτερες συνθήκες της περιφέρειας της Βόρειας Μεσογείου. Σαν ιδιαίτερες συνθήκες αναφέρονται: Οι ημίξηρες κλιματολογικές συνθήκες (εποχιακές ξηρασίες, μεγάλες αυξομειώσεις στις βροχοπτώσεις). Τα φτωχά και διαβρώσιμα εδάφη Το άνισο ανάγλυφο με απότομες πλαγιές και μεγάλη διαφοροποίηση του τοπίου Η εκτεταμένη απώλεια δασοκάλυψης λόγω συχνών ανεξέλεγκτων πυρκαγιών Οι κρίσιμες συνθήκες στην παραδοσιακή γεωργία με το συνδυασμό εγκατάλειψης της γης και φθοράς των δομών διατηρήσεως του εδάφους και των υδάτων Η μη αειφορική εκμετάλλευση υδάτινων πόρων (περιβαλλοντική καταστροφή, χημική ρύπανση, αλμυρότητα και εξάντληση των υδροφόρων στρωμάτων), και Η συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας σε παράκτιες περιοχές (αστική ανάπτυξη, βιομηχανική δραστηριότητα, τουρισμός και αρδευόμενη γεωργία). Κατά την προετοιμασία και εφαρμογή του Εθνικού Σχεδίου Δράσης θα πρέπει να: Ορισθεί υπεύθυνος φορέας (κατάρτιση, συντονισμός και εφαρμογή του ΕΣΔ), Εμπλακούν οι τοπικές κοινότητες και κοινό στην κατάρτιση, συντονισμό και εφαρμογή του προγράμματος μέσω μιας συμβουλευτικής διαδικασίας Εξεταστεί η κατάσταση του περιβάλλοντος για να εξακριβωθούν τα αίτια και οι συνέπειες της απερήμωσης και να οριστεί σε ποιες περιοχές θα πραγματοποιηθεί δράση κατά προτεραιότητα Εκτιμηθεί η συμμετοχή του κοινού σε παλαιότερα και τρέχοντα προγράμματα για σχεδιασμό στρατηγικής και δραστηριοτήτων Ετοιμαστούν τεχνικά και χρηματοδοτικά προγράμματα - 24 -
Αναπτυχθούν και χρησιμοποιηθούν διαδικασίες και σημεία αναφοράς για την παρακολούθηση και εκτίμηση της εφαρμογής του προγράμματος. Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης μπορεί να περιλάβει μέτρα σχετικά με: νομοθετικά, θεσμικά και διοικητικά θέματα χρήση γης, διαχείριση υδάτινων πόρων, διατήρηση του εδάφους, δασοπονία, γεωργικές δραστηριότητες και διαχείριση λιβαδιών και βοσκοτόπων διαχείριση και διατήρηση της άγριας ζωής και άλλων μορφών βιολογικής ποικιλομορφίας προστασία από τις πυρκαγιές δασών προαγωγή εναλλακτικών τρόπων, εξασφάλισης βιοποριστικού εισοδήματος, και έρευνα, εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Οι χώρες μέρη της περιφέρειας μπορούν να καταρτίσουν υποπεριφερειακά, περιφερειακά και προγράμματα κοινής δράσης και να δημιουργήσουν μια συντονιστική επιτροπή για την ανασκόπηση της προόδου. Σημειώνεται ότι χώρες μέρη της περιφέρειας της Βόρειας Μεσογείου δεν δικαιούνται να λαμβάνουν οικονομική ενίσχυση, σύμφωνα με τη Σύμβαση αυτή. 1.2.4 Ορισμοί Η απερήμωση δεν αναφέρεται στην εξάπλωση των ερήμων, αλλά στην υποβάθμιση του εδάφους που λαμβάνει χώρα με διάφορους τρόπους, και που αποτελεί την βασική μορφή περιβαλλοντικής υποβάθμισης στις αγροτικές περιοχές. Προκαλείται τόσο από φυσικούς παράγοντες, όπως, το κλίμα και τις κλιματικές αλλαγές, όσο και από ανθρώπινες δραστηριότητες και παρεμβάσεις. Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά στους κυριότερους ορισμούς που χρησιμοποιούνται με στόχο αφενός την αποσαφήνιση τους, αλλά και την ευκολότερη κατανόηση τους από το ευρύ κοινό που πρέπει να είναι σε θέση να αντιληφθεί πλήρως το περιεχόμενο και το πνεύμα του Εθνικού Σχεδίου Δράσης. Σημειώνεται ότι η χρήση και η ερμηνεία των διαφόρων όρων γίνεται σύμφωνα με την ερμηνεία που δίνεται από την ίδια την Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Απερήμωσης. - 25 -
Η Σύμβαση δίνει τους παρακάτω ορισμούς: «απερήμωση» σημαίνει υποβάθμιση των γαιών, σε ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές, η οποία προκαλείται από διάφορους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των κλιματολογικών αλλαγών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων. «Ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές» είναι οι περιοχές, εκτός των πολικών και υπο-πολικών, στις οποίες η αναλογία της ετήσιας βροχόπτωσης προς την δυναμική εξατμισοδιαπνοή κυμαίνεται μεταξύ 0,05 και 0,65. «Γαίες» είναι χερσαίο βιο-παραγωγικό σύστημα που περιλαμβάνει το έδαφος, τη βλάστηση, άλλες βιομορφές και τις οικολογικές και υδρολογικές διαδικασίες που λειτουργούν μέσα στο σύστημα. «Ξηρασία» είναι το φυσικό φαινόμενο που παρατηρείται όταν οι βροχοπτώσεις είναι σημαντικά χαμηλότερες από τα φυσιολογικά επίπεδα, πράγμα που προκαλεί σοβαρές υδρολογικές ανισορροπίες που επηρεάζουν δυσμενώς τα παραγωγικά συστήματα των γαιών. «Άμβλυνση των συνεπειών της ξηρασίας» σημαίνει δραστηριότητες που έχουν σχέση με την πρόληψη της ξηρασίας και έχουν σκοπό να μειώσουν την ευπάθεια της κοινωνίας και των φυσικών συστημάτων στην ξηρασία, όσο αυτή έχει σχέση με την καταπολέμηση της απερήμωσης. «Υποβάθμιση γαιών» σημαίνει τη μείωση ή την απώλεια, στις ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές, της βιολογικής ή οικονομικής παραγωγικότητας και ποικιλότητας αρδευομένων και μη αρδευομένων γεωργικών εδαφών, ή βοσκοτόπων και δασών, που προκαλείται από διεργασίες ή συνδυασμούς διεργασιών χρήσης της γης συμπεριλαμβανομένων και διεργασιών που προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες ή συνθήκες διαβίωσης, όπως: (i) διάβρωση του εδάφους που προκαλείται από τον άνεμο ή/και το νερό, (ii) υποβάθμιση των φυσικών, χημικών και βιολογικών ή οικονομικών ιδιοτήτων του εδάφους, και, (iii) μακροχρόνια απώλεια της φυσικής βλάστησης. «Καταπολέμηση της απερήμωσης» περιλαμβάνει δραστηριότητες οι οποίες αποτελούν μέρος της ολοκληρωμένης αειφόρου ανάπτυξης των γαιών των ξηρών, ημίξηρων και ξηρών ύφυγρων περιοχών και η οποία αποσκοπεί: (i) στην πρόληψη ή/και περιορισμό της υποβάθμισης των γαιών, - 26 -
(ii) στην αποκατάσταση των μερικώς υποβαθμισμένων γαιών, και, (iii) στην ανάκτηση απερημοποιηθεισών γαιών. «Πληγείσες περιοχές» σημαίνει τις ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές που έχουν επηρεασθεί ή απειλούνται από απερήμωση 1.3 Νομοθεσία Στο Κεφάλαιο που ακολουθεί γίνεται μια σύντομη αναφορά στις Νομοθεσίες της Κυπριακής Δημοκρατίας, οι οποίες μέσα από τις διατάξεις τους συμβάλλουν σε κάποιο βαθμό στην αντιμετώπιση του φαινομένου της απερήμωσης. Ο σημαντικότερος νόμος ο οποίος ρυθμίζει τα θέματα που αφορούν την αντιμετώπιση του φαινομένου της Απερήμωσης στην Κύπρο, είναι ο «περί της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της Απερήμωσης (Κυρωτικός) Νόμος του 1999», Αρ. 23(ΙΙΙ)/1999. Με το Νόμο αυτό η Κυπριακή Δημοκρατία υιοθετεί πλήρως τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Αντιμετώπιση της Απερήμωσης, που υπογράφηκε το 1994 και η οποία στοχεύει στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων από το φαινόμενο της απερήμωσης. Εκτενής αναφορά στην εν λόγω Σύμβαση έχει γίνει σε προηγούμενο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης (βλέπε Κεφάλαιο 1.2). Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις απαιτήσεις και τους στόχους της Κυπριακής Νομοθεσίας για κάθε κύρια περιβαλλοντική παράμετρο ξεχωριστά. Έδαφος Ο περί Στερεών και Επικίνδυνων Αποβλήτων Νόμος (Αρ. 215(Ι)/2002) έχει ενσωματώσει στην Κυπριακή Δημοκρατία την Οδηγία 2006/12/EK για τα απόβλητα (αναθεώρηση της Οδηγίας 75/442/EOK και των τροποποιήσεων της), η οποία καθορίζει τα μέτρα που αποσκοπούν στη μείωση των συνολικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την παραγωγή και διαχείριση αποβλήτων στο πλαίσιο της χρήσης των πόρων. Σύμφωνα με αυτή, η Κύπρος οφείλει να λάβει μέτρα κατά προτεραιότητα για την πρόληψη ή τη μείωση της παραγωγής αποβλήτων και των επιπτώσεων τους και μέτρα για την ανάκτηση των αποβλήτων μέσω επαναχρησιμοποίησης, ανακύκλωσης και άλλων μεθόδων ανάκτησης. Ο Νόμος αυτός ενσωματώνει επίσης στην Κυπριακή νομοθεσία την Οδηγία 91/156/ΕΟΚ, την Απόφαση 94/3/ΕΚ της Επιτροπής για Θέσπιση Καταλόγου Αποβλήτων, την Οδηγία 91/689/ΕΟΚ για Επικίνδυνα Απόβλητα, την Απόφαση 94/904/ΕΚ της Επιτροπής για Θέσπιση Καταλόγου Επικίνδυνων Αποβλήτων, την Οδηγία 96/59/EOK για τη διάθεση PCB/PCT, την Οδηγία 75/439/EOK για την διάθεση ορυκτελαίων, την Οδηγία 91/157/EOK για Ηλεκτρικές στήλες - 27 -