3. Χρήμα, επιτόκια και συναλλαγματικές ισοτιμίες 1. Τι είναι χρήμα; 2. Προσφορά και ζήτηση χρήματος 3. Προσφορά χρήματος και συναλλαγματική ισοτιμία (βραχυχρόνια περίοδος) 1
Εισαγωγή Στην 2 η ενότητα διαλέξεων με τίτλο «Συναλλαγματικές Ισοτιμίες και Αγορά Συναλλάγματος», είδαμε ότι οι συναλλαγματικές ισοτιμίες (ΣΙ) των νομισμάτων επηρεάζονται από το επιτόκιο που αποδίδουν οι καταθέσεις σε διάφορα νομίσματα, καθώς και από την αναμενόμενη συναλλαγματική ισοτιμία. Για να κατανοήσουμε πλήρως πώς προσδιορίζονται οι ΣΙ, θα εξετάσουμε εδώ το πώς προσδιορίζονται τα επιτόκια μέσα από την προσφορά και ζήτηση χρήματος. Στις επόμενες δύο ενότητες διαλέξεων θα δούμε πώς συνδέονται οι ΣΙ με άλλες σημαντικές μακροοικονομικές μεταβλητές, όπως το επίπεδο τιμών (πληθωρισμός) και το προϊόν. 2
1. Τι είναι χρήμα; Οι 3 βασικές λειτουργίες του χρήματος: μέσο ανταλλαγών (πληρωμών), μονάδα μέτρησης αξιών, μέσο συσσώρευσης αξίας Το χρήμα είναι ένα ρευστό περιουσιακό στοιχείο: μπορεί εύκολα να χρησιμοποιηθεί για την πληρωμή αγαθών και υπηρεσιών και την αποπληρωμή χρεών χωρίς σημαντικό συναλλακτικό κόστος. Αλλά τα χρηματικά ή ρευστά περιουσιακά στοιχεία έχουν χαμηλό ή μηδενικό επιτόκιο. Τα μη-ρευστά περιουσιακά στοιχεία απαιτούν σημαντικό συναλλακτικό κόστος σε χρόνο, προσπάθεια και έξοδα για τη μετατροπή τους σε μέσο πληρωμών. Αλλά γενικά έχουν υψηλότερο επιτόκιο ή ποσοστιαία απόδοση από ό,τι τα χρηματικά περιουσιακά στοιχεία. Όταν μιλάμε για προσφορά χρήματος εδώ αναφερόμαστε στο Μ1, δηλ. στη συνολική ποσότητα νομίσματος σε κυκλοφορία, τρεχούμενων καταθέσεων, καταθέσεων όψεως, λογαριασμών χρεωστικών καρτών, και καταθέσεων ταμιευτηρίου. Ρύθμιση της προσφοράς χρήματος: Η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ είναι η Federal Reserve System (Fed), και ρυθμίζει άμεσα την ποσότητα νομίσματος σε κυκλοφορία και έμμεσα την ποσότητα των καταθέσεων όψεως, κ.λπ., στις τράπεζες. Στην Ευρωζώνη αυτόν τον ρυθμιστικό ρόλο τον έχει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). 3
2. Προσφορά και ζήτηση χρήματος 2.1 Τι επηρεάζει την ατομική ζήτηση χρήματος; Η ατομική ζήτηση χρήματος επηρεάζεται από τους ίδιους παράγοντες που επηρεάζουν τη ζήτηση περιουσιακών στοιχείων (βλ. προηγούμενη Διάλεξη): 1. Τα επιτόκια και το προσδοκώμενο ποσοστό απόδοσης των χρηματικών περιουσιακών στοιχείων σε σύγκριση με τις αποδόσεις των άλλων περιουσιακών στοιχείων. 2. Ο βαθμός επικινδυνότητας της προσδοκώμενης απόδοσης του περιουσιακού στοιχείου. 3. Η ρευστότητα του περιουσιακού στοιχείου. Αν θεωρήσουμε ότι το χρήμα έχει μηδενικό επιτόκιο, τότε το επιτόκιο των λοιπών περιουσιακών στοιχείων (π.χ., ομόλογα, μεγάλες καταθέσεις προθεσμίας) αποτελεί το κόστος διακράτησης (κόστος ευκαιρίας) χρήματος -> αντίστροφη σχέση ανάμεσα στο επιτόκιο και στη ζήτηση χρήματος. Ο κίνδυνος διακράτησης χρηματικών περιουσιακών στοιχείων προέρχεται κυρίως από το μη αναμενόμενο πληθωρισμό, που μειώνει την αγοραστική ζήτηση του χρήματος. Όμως, όλα τα περιουσιακά στοιχεία διατρέχουν τον ίδιο κίνδυνο από μία αύξηση των τιμών. Το βασικό πλεονέκτημα του χρήματος: η ρευστότητα. Όταν αυξάνεται η μέση αξία των συναλλαγών ενός νοικοκυριού ή επιχείρησης, αυξάνεται η ζήτησή τους για χρήμα. 4
2.2 Η συνολική ζήτηση χρήματος Τι επηρεάζει τη συνολική ζήτηση χρήματος; 1. Το επιτόκιο, R (ή το αναμενόμενο ποσοστό απόδοσης των μη χρηματικών περιουσιακών στοιχείων): Υψηλότερο επιτόκιο σημαίνει υψηλότερο κόστος ευκαιρίας για τη διακράτηση χρηματικών περιουσιακών στοιχείων χαμηλότερη ζήτηση χρήματος. 2. Οι τιμές, P : Υψηλότερο επίπεδο τιμών της οικονομίας σημαίνει μεγαλύτερη ανάγκη ρευστότητας για την αγορά της ίδιας ποσότητας αγαθών και υπηρεσιών υψηλότερη ζήτηση χρήματος. 3. Το πραγματικό εισόδημα, Y : Υψηλότερο πραγματικό εθνικό εισόδημα (ΑΕΠ ή ΕΕ) σημαίνει ότι παράγονται και αγοράζονται περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη ρευστότητας υψηλότερη ζήτηση χρήματος. Σημείωση: το επίπεδο τιμών (Ρ) της οικονομίας είναι η τιμή ενός ευρέως αντιπροσωπευτικού καλαθιού αγαθών και υπηρεσιών 5
2.2 (συνέχεια) Μια έκφραση για την συνολική (πραγματική) ζήτηση χρήματος: M d = P x L(R,Y) => M d /P = L(R,Y) (1) όπου M d η συνολική ζήτηση χρήματος, P το επίπεδο τιμών, Y το πραγματικό εθνικό εισόδημα (ΑΕΠ ή ΕΕ), R ένα μέτρο του επιτοκίου των μη χρηματικών περιουσιακών στοιχείων, και L(R,Y) η συνολική πραγματική ζήτηση χρήματος. o Αύξηση (μείωση) του R οδηγεί σε μείωση (αύξηση) του L(R,Y). o Αύξηση (μείωση) του Υ οδηγεί σε αύξηση (μείωση ) του L(R,Y). o Όπως φαίνεται από τη σχέση (1), η συνολική πραγματική ζήτηση χρήματος L(R,Y), εκφρασμένη ως M d /Ρ, μας δείχνει ποια είναι η αγοραστική δύναμη της ποσότητας χρήματος M d που ζητούν τα άτομα να διακρατήσουν. 6
2.2 (συνέχεια) Σχήμα 15.1: Συνολική πραγματική ζήτηση χρήματος και επιτόκιο Για δεδομένο επίπεδο πραγματικού εισοδήματος Υ, η καμπύλη συνολικής πραγματικής ζήτησης χρήματος L(R,Y) είναι φθίνουσα ως προς το επιτόκιο R: η ζητούμενη ποσότητα των πραγματικών χρηματικών διαθεσίμων αυξάνεται (μειώνεται) όταν μειώνεται (αυξάνεται) το επιτόκιο. 7
2.2 (συνέχεια) Σχήμα 15.2: Η επίδραση της αύξησης του πραγματικού εισοδήματος στην καμπύλη της συνολικής πραγματικής ζήτησης χρήματος Αύξηση (μείωση) του πραγματικού εισοδήματος Υ οδηγεί σε αύξηση (μείωση) της ζήτησης για πραγματικά χρηματικά διαθέσιμα σε κάθε επίπεδο επιτοκίου, και η καμπύλη συνολικής πραγματικής ζήτησης μετατοπίζεται προς τα δεξιά (αριστερά). 8
2.3 Προσδιορισμός του επιτοκίου ισορροπίας στην αγορά χρήματος Έστω M s η προσφορά χρήματος και M s /P η πραγματική προσφορά χρήματος. Η συνθήκη ισορροπίας στην αγορά χρήματος είναι: M s = M d => M s /P = M d /P => M s /P = L(R,Y) (2) Σχήμα 15.3: Η καμπύλη προσφοράς χρήματος είναι κάθετη στο σημείο M s /P επειδή η προσφορά χρήματος M s καθορίζεται από την Kεντρική Tράπεζα και το P θεωρείται δεδομένο. Ισορροπία στο σημείο 1, επιτόκιο ισορροπίας R 1. Σημείο 2: σε επιτόκιο R 2 υπάρχει υπερβάλλουσα προσφορά χρήματος (τα άτομα έχουν στη διάθεσή τους μεγαλύτερη ποσότητα χρήματος από αυτή που επιθυμούν) και ταυτόχρονα υπάρχει υπερβάλλουσα ζήτηση για τοκοφόρα περιουσιακά στοιχεία (π.χ., καταθέσεις προθεσμίας, ομόλογα). o Τα άτομα θα προσπαθήσουν να μειώσουν την ποσότητα χρήματος που διακρατούν αγοράζοντας τοκοφόρα περιουσιακά στοιχεία, και για το σκοπό αυτό είναι πρόθυμα να δεχθούν επιτόκια (αποδόσεις) χαμηλότερα του R 2. Η πίεση για μείωση των επιτοκίων θα συνεχιστεί ώσπου να φτάσουν στο επίπεδο R 1. 9
Σχήμα 15.3 (συνέχεια): 2.3 (συνέχεια) Σημείο 3: υπερβάλλουσα ζήτηση χρήματος. Αυτό σημαίνει ταυτόχρονα ότι υπάρχει υπερβάλλουσα προσφορά τοκοφόρων περιουσιακών στοιχείων. o Τα άτομα που θέλουν χρηματικά περιουσιακά στοιχεία θα προσπαθήσουν να μειώσουν την ποσότητα των τοκοφόρων περιουσιακών στοιχείων τους πουλώντας τα σε άλλους, και για το σκοπό αυτό είναι πρόθυμα να προσφέρουν υψηλότερα επιτόκια (αποδόσεις). Όσοι διακρατούν χρηματικά περιουσιακά στοιχεία είναι πιο πρόθυμοι να τα ανταλλάξουν με τοκοφόρα περιουσιακά στοιχεία, καθώς αυξάνονται τα επιτόκια (το κόστος ευκαιρίας για τη διακράτηση χρήματος). Η πίεση για αύξηση των επιτοκίων θα συνεχιστεί ώσπου να φτάσουν στο επίπεδο R 1. Συνοψίζοντας: Η αγορά κινείται πάντα προς την ισορροπία. Αν αρχικά υπάρχει υπερβάλλουσα προσφορά (ζήτηση) χρήματος, το επιτόκιο ισορροπίας μειώνεται (αυξάνεται). 10
2.3 (συνέχεια) Σχήμα 15.3: Προσδιορισμός του επιτοκίου ισορροπίας 11
2.3 (συνέχεια) Σχήμα 15.4: Επίδραση της αύξησης της προσφοράς χρήματος στο επιτόκιο Με δεδομένα τα επίπεδα των Υ και Ρ, η αύξηση (μείωση) της προσφοράς χρήματος M s δημιουργεί αρχικά υπερβάλλουσα πραγματική προσφορά (ζήτηση) χρήματος, και οδηγεί σε μείωση (αύξηση) του επιτοκίου ισορροπίας. 12
2.3 (συνέχεια) Σχήμα 15.5: Επίδραση της αύξησης του πραγματικού εισοδήματος στο επιτόκιο Με δεδομένα τα επίπεδα των Ρ και M s, η αύξηση (μείωση) του πραγματικού εισοδήματος Υ δημιουργεί αρχικά υπερβάλλουσα πραγματική ζήτηση (προσφορά) χρήματος, και οδηγεί σε αύξηση (μείωση) του επιτοκίου ισορροπίας. 13
3. Προσφορά χρήματος και συναλλαγματική ισοτιμία (βραχυχρόνια περίοδος) Σημειώσεις: Συνεχίζουμε να θεωρούμε ότι το επίπεδο τιμών Ρ και το πραγματικό προϊόν Υ παραμένουν σταθερά -> βραχυχρόνια ανάλυση. Βραχυχρόνια, οι τιμές των αγαθών και των παραγωγικών συντελεστών δεν έχουν επαρκή χρόνο για να προσαρμοστούν στις συνθήκες της αγοράς (ακαμψία τιμών, sticky prices). Η μακροχρόνια ανάλυση ενός οικονομικού φαινομένου επιτρέπει την πλήρη προσαρμογή του επιπέδου των τιμών και των μισθών. Στη μακροχρόνια ισορροπία, οι τιμές και οι μισθοί έχουν προσαρμοστεί στα επίπεδα εκείνα που εκκαθαρίζουν την αγορά. Μακροχρόνια, η προσφερόμενη ποσότητα χρήματος επηρεάζει μόνο ονομαστικές μεταβλητές της οικονομίας (π.χ., επίπεδο τιμών, ονομαστικοί μισθοί, ονομαστικά επιτόκια, ΣΙ) και όχι τις πραγματικές μεταβλητές (π.χ., πραγματικό προϊόν, πραγματικά επιτόκια, επίπεδο απασχόλησης) (μακρ/χρόνια ουδετερότητα του χρήματος, long-run money neutrality). 14
3. (συνέχεια) Σχήμα 15.6: Το Σχήμα 15.6 απεικονίζει την ταυτόχρονη ισορροπία στην αγορά χρήματος στις ΗΠΑ και στην αγορά συναλλάγματος, και θα μας βοηθήσει να αναλύσουμε τη βραχυχρόνια σχέση μεταξύ χρήματος και ΣΙ. Κάτω μέρος του Σχήματος 15.6: είναι το Σχήμα 15.3 (στραμμένο κατά 90 μοίρες προς τα δεξιά). Δείχνει την ισορροπία στην αγορά χρήματος. Ισορροπία στην αγορά χρήματος στο σημείο 1: το επιτόκιο δολαρίου R 1 s ωθεί τα άτομα να ζητούν πραγματικά χρηματικά διαθέσιμα ίσης ποσότητας με την πραγματική προσφορά χρήματος των ΗΠΑ, M s ΗΠΑ/Ρ ΗΠΑ. Άνω μέρος του Σχήματος 15.6: είναι το Σχήμα 14.4 (βλ. προηγούμενη διάλεξη). Δείχνει την ισορροπία στην αγορά συναλλάγματος για δεδομένο επίπεδο E e $/ και με δεδομένο το R 1 $ (το οποίο καθορίζεται στην αγορά χρήματος). Ισορροπία στην αγορά συναλλάγματος στο σημείο 1 : με E 1 $/, ισχύει η συνθήκη ισοδυναμίας των επιτοκίων. Το επιτόκιο καταθέσεων δολαρίου προσδιορίζεται στην αγορά χρήματος και έπειτα επηρεάζει τη ΣΙ που διατηρεί την ισοδυναμία επιτοκίων. 15
3. (συνέχεια) Σχήμα 15.6: Tαυτόχρονη ισορροπία της αγοράς χρήματος των ΗΠΑ και της αγοράς συναλλάγματος 16
3. (συνέχεια) Εννοείται ότι θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε εδώ ένα σχήμα για την αγορά χρήματος στην Ευρωζώνη και τη σχέση της με την αγορά συναλλάγματος, παρόμοιο με το Σχήμα 15.6. Σε ένα τέτοιο σχήμα θα βλέπαμε πώς προσδιορίζεται το επιτόκιο των καταθέσεων σε ευρώ στην αγορά χρήματος της Ευρωζώνης και πώς το επιτόκιο αυτό επηρεάζει τη συναλλαγματική ισοτιμία δολαρίου/ευρώ που διατηρεί την ισοδυναμία επιτοκίων. Το Σχήμα 15.7 δείχνει τις διασυνδέσεις ανάμεσα στην αγορά χρήματος των ΗΠΑ, την αγορά χρήματος της Ευρωζώνης και την αγορά συναλλάγματος. 17
3. (συνέχεια) Σχήμα 15.7: Σύνδεση αγοράς χρήματος και συναλλαγματικής ισοτιμίας 18
3.1 Οι επιπτώσεις μιας αύξησης της προσφοράς χρήματος των ΗΠΑ Σχήμα 15.8: Με δεδομένα τα εγχώρια επίπεδα Υ και Ρ, μια αύξηση της εγχώριας προσφοράς χρήματος προκαλεί μείωση των εγχώριων επιτοκίων (και επομένως μείωση του ποσοστού απόδοσης των καταθέσεων σε εγχώριο νόμισμα), και την υποτίμηση του εγχώριου νομίσματος στην αγορά συναλλάγματος. o Αρχική ισορροπία στις αγορές χρήματος και συναλλάγματος: Σημεία 1 και 1, με R 1 $ και Ε 1 $/. Νέα ισορροπία στις αγορές χρήματος και συναλλάγματος μετά από αύξηση προσφοράς χρήματος: Σημεία 2 και 2, με R 2 $ και Ε 2 $/. Αντιστρόφως: με δεδομένα τα εγχώρια επίπεδα Υ και Ρ, μια μείωση της εγχώριας προσφοράς χρήματος προκαλεί αύξηση των επιτοκίων (και επομένως αύξηση του ποσοστού απόδοσης των καταθέσεων σε εγχώριο νόμισμα), και την ανατίμηση του εγχώριου νομίσματος στην αγορά συναλλάγματος. 19
3.1 (συνέχεια) Σχήμα 15.8: H επίδραση της αύξησης της αμερικανικής προσφοράς χρήματος στη συναλλαγματική ισοτιμία δολαρίου/ευρώ και στο επιτόκιο των καταθέσεων σε δολάρια 20
3.2 Οι επιπτώσεις μιας αύξησης της προσφοράς χρήματος της Ευρωζώνης Πώς θα επηρέαζε μια μεταβολή της προσφοράς χρήματος της Ευρωζώνης την αγορά χρήματος των ΗΠΑ και τις αγορές συναλλάγματος; Σχήμα 15.9: Η αύξηση της προσφοράς χρήματος της Ευρωζώνης μειώνει τα επιτόκια στην Ευρωζώνη (και επομένως το προσδοκώμενο ποσοστό απόδοσης των καταθέσεων σε ευρώ), και προκαλεί την υποτίμηση του ευρώ (ανατίμηση του δολαρίου) στην αγορά συναλλάγματος. o Αρχική ισορροπία σε αγορά χρήματος ΗΠΑ και αγορά συναλλάγματος: Σημεία 1 και 1, με R 1 $ και Ε 1 $/. Νέα ισορροπία σε αγορά χρήματος ΗΠΑ και αγορά συναλλάγματος μετά από αύξηση προσφοράς χρήματος Ευρωζώνης: Σημεία 1 και 2, με R 1 $ και Ε 2 $/. Μια μείωση της προσφοράς χρήματος της Ευρωζώνης προκαλεί την ανατίμηση του ευρώ (υποτίμηση του δολαρίου) στην αγορά συναλλάγματος. Με δεδομένα τα Υ ΗΠΑ και Ρ ΗΠΑ, η αγορά χρήματος των ΗΠΑ δεν θα επηρεαστεί από τη μεταβολή της προσφοράς της Ευρωζώνης. 21
3.2 (συνέχεια) Σχήμα 15.9: H επίδραση της αύξησης της προσφοράς χρήματος της Ευρωζώνης στη συναλλαγματική ισοτιμία δολαρίου/ευρώ 22