Πλαίσιο εμπειρικής ανάλυσης της ανεπίσημης οικονομίας. Σαράντης Λώλος

Ευρωπαϊκό Σεμινάριο: Μορφές άτυπης απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κέντρο Έρευνας-Δράσης PRAXIS, Αθήνα, 3-6 Μαΐου 1995 Εισαγωγή Πλαίσιο εμπειρικής ανάλυσης της ανεπίσημης οικονομίας Σαράντης Λώλος Τα τελευταία χρόνια διεξάγεται τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς μια συζήτηση για τα οικονομικά φαινόμενα που βρίσκονται έξω από την τυπική οικονομία. Στην Ελλάδα, τα φαινόμενα αυτά περιγράφονται από τον όρο παραοικονομία, όρος αρκετά δημοφιλής αλλά αρνητικά φορτισμένος. Στην παρουσίαση αυτή θα χρησιμοποιήσουμε τον περισσότερο ουδέτερο όρο ανεπίσημη οικονομία. Η συζήτηση για την ανεπίσημη οικονομία διευρύνεται συνεχώς, πράγμα που οφείλεται στη σχέση των φαινομένων αυτών με την παρατεινόμενη οικονομική κρίση, με τη διεύρυνση της ανεργίας και τις βαθιές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που συντελούνται με ότι αυτές συνεπάγονται. Όμως, η ερμηνεία των φαινομένων είναι έξω από τους στόχους της παρουσίασης αυτής. Από τη βιβλιογραφική επισκόπηση των εμπειρικών αναλύσεων της ανεπίσημης οικονομίας, διαπιστώνεται μια σύγχυση ή/και μονομέρεια στον προσδιορισμό των φαινομένων, η οποία σε μεγάλο βαθμό σχετίζεται με το γεγονός ότι το ζήτημα προσεγγίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Είναι συχνό το φαινόμενο μάλιστα να χρησιμοποιούνται διαφορετικοί ορισμοί για να προσδιορισθούν τα ίδια ή εν πολλοίς παρεμφερή φαινόμενα, ή οι ίδιοι ορισμοί για να προσδιορισθούν διαφορετικά μεταξύ τους φαινόμενα. Τη σύγχυση επιτείνει η ταύτιση των αιτίων που προκαλούν τα φαινόμενα αυτά με τις συνέπειές τους στην οικονομία και την κοινωνία. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η οριοθέτηση των φαινομένων περιπλέκεται ακόμη περισσότερο από την ιδεολογική χρήση των διαφόρων ορισμών. Έτσι, πολλές φορές, περιγράφονται απλώς αρνητικά φαινόμενα, τα οποία μπορεί να μην έχουν καμία σχέση με την ουσία της ανεπίσημης οικονομίας. Και η ανεπίσημη οικονομία τείνει να περιλάβει, κατά περίπτωση, όποιο φαινόμενο θεωρεί αρνητικό ο κάθε ερευνητής: Από τις παράνομες δραστηριότητες, την κερδοσκοπία και τις μη παραγωγικές δραστηριότητες, μέχρι τη διεύρυνση του τομέα των υπηρεσιών, τη διόγκωση του δημόσιου τομέα κ.λπ. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να προτείνουμε ένα συνεκτικό πλαίσιο για την εμπειρική ανάλυση της ανεπίσημης οικονομίας. Με δεδομένο ότι η ανεπίσημη οικονομία χαρακτηρίζεται από πολυμορφία ως προς τις εκφάνσεις της και ως προς τις επιδράσεις της στην οικονομία και την κοινωνία, θεωρούμε ότι η συστηματική εμπειρική διερεύνηση των ανεπίσημων φαινομένων πρέπει να ενσωματώνει όλες τις οπτικές υπό τις οποίες μπορεί να προσεγγισθεί το ζήτημα. Στην παρουσίαση του πλαισίου ανάλυσης επιχειρούμε την καταγραφή και ταξινόμηση των διαφορετικών οπτικών και των ορισμών που συνοδεύουν τις εμπειρικές προσεγγίσεις της ανεπίσημης οικονομίας, εντοπίζοντας τη διαφορετικότητά τους ή τα σημεία επαφής. Διακρίνουμε τρεις, κυρίως, οπτικές υπό τις οποίες προσεγγίζεται εμπειρικά η ανεπίσημη οικονομία, οι οποίες παρουσιάζονται παρακάτω. Για να διευκολύνουμε 1

Σ. Λώλος Πλαίσιο εμπειρικής ανάλυσης της ανεπίσημης οικονομίας την ανάγνωση του κειμένου θα περιοριστούμε μόνο στις απαραίτητες βιβλιογραφικές αναφορές. 1 1. Ανεπίσημη οικονομία και εισόδημα Μη καταγραφόμενο εισόδημα (unrecorded income) Η ανεπίσημη οικονομία προσδιορίζεται σε σχέση με το αποτέλεσμά της στην οικονομική δραστηριότητα, δηλ. σε σχέση με το συνολικό εθνικό εισόδημα (ή προϊόν). Σύμφωνα με την οπτική αυτή, ανεπίσημη οικονομία είναι η οικονομική δραστηριότητα η οποία, ενώ θα έπρεπε να περιλαμβάνεται στους Εθνικούς Λογαριασμούς, οι οποίοι περιγράφουν την οικονομία με συνεκτικό τρόπο, δεν καταγράφεται λόγω στατιστικών αδυναμιών. 2 Η ανεπίσημη οικονομία δημιουργεί προστιθέμενη αξία -και εισοδήματα- η οποία δεν καταγράφεται επαρκώς από τις στατιστικές, με τις μεθόδους που ακολουθούνται για τον υπολογισμό των εισοδημάτων που συγκροτούν το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν. Κατά συνέπεια, το μέγεθος της ανεπίσημης οικονομίας εξαρτάται από τον βαθμό τεχνικής επάρκειας των στατιστικών υπηρεσιών. Είναι προφανές ότι οι εμπειρικές μελέτες που αναφέρονται στο μέγεθος της ανεπίσημης οικονομίας διαφόρων χωρών, με κριτήριο το μη καταγραφόμενο εισόδημα, δεν είναι άμεσα συγκρίσιμες μεταξύ τους λόγω των διαφορετικών τεχνικών δυνατοτήτων των επί μέρους στατιστικών υπηρεσιών. Ο προσδιορισμός της ανεπίσημης οικονομίας με βάση το μη καταγραφόμενο εισόδημα αναφέρεται αποκλειστικά στις δραστηριότητες που ρυθμίζονται από την αγορά, σύμφωνα με τις εθνικολογιστικές συμβατικότητες. Έτσι, δεν περιλαμβάνει την οικιακή οικονομία (οικιακές εργασίες, παρασκευή φαγητού κ.λπ.), ούτε την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών προς αυτοκατανάλωση από τα νοικοκυριά (στον αγροτικό χώρο). Αποκλείεται δηλαδή η αυτο-υπηρετούμενη (self -service) οικονομία. Ωστόσο, περιλαμβάνονται οι παράνομες δραστηριότητες. Η μη καταγραφή κάποιου τμήματος του ΑΕΠ, πέρα από την ανεπάρκεια των Εθνικών Λογαριασμών, σχετίζεται και με ηθελημένες προσπάθειες των οικονομικών φορέων να αποκρύψουν τη δραστηριότητά τους. Έτσι, υπεισέρχεται το ζήτημα των κινήτρων, δηλαδή της ερμηνείας της συγκεκριμένης συμπεριφοράς. 3 Στο σημείο αυτό παρατηρούνται αρκετές παρερμηνείες, γιατί τα κίνητρα (πχ η φοροδιαφυγή) συγχέονται με το αποτέλεσμα, δηλαδή με τη στατιστική καταγραφή του εισοδήματος. Και η φοροδιαφυγή συγχέεται ή ταυτίζεται με την ανεπίσημη οικονομία. 1 Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στο Σ. Λώλος, Εννοιολογική ταξινόμηση της ανεπίσημης οικονομίας, Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 45, 1991, όπου περιέχονται περισσότερα βιβλιογραφικά στοιχεία για επιμέρους θέματα. 2 Βλ. ιδιαίτερα M. Carter, Issues in the Hidden Economy: A Survey, Economic Record, 1984. 3 Εκτενής παρουσίαση περιλαμβάνεται στο B.S. Frey και H. Weck-Hanneman, The Hidden Economy as an Unobserved Variable, European Economic Review, 1984. 2

Ευρωπαϊκό Σεμινάριο: Μορφές άτυπης απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κέντρο Έρευνας-Δράσης PRAXIS, Αθήνα, 3-6 Μαΐου 1995 Μη δηλούμενο εισόδημα (unreported income) Η σύγχυση αυτή μπορεί να ξεπερασθεί, εισάγοντας την έννοια του μη δηλούμενου εισοδήματος. Δηλαδή, το σύνολο των εισοδημάτων που προκύπτουν από την οικονομική δραστηριότητα διακρίνονται στα εισοδήματα που δηλώνονται δημοσιονομικά και στα εισοδήματα που φοροδιαφεύγουν. Έτσι, η έννοια του μη καταγραφόμενου εισοδήματος, δηλ. της μη καταγραφόμενης οικονομικής δραστηριότητας, όπως την περιγράψαμε παραπάνω, διαχωρίζεται από την έννοια του μη δηλούμενου εισοδήματος. 4 Η σχέση ανάμεσα στην ανεπίσημη οικονομία με βάση το μη καταγραφόμενο εισόδημα και αυτής με βάση το μη δηλούμενο εισόδημα, δηλ. της φοροδιαφυγής, γίνεται καλύτερα κατανοητή εάν διαμορφώσουμε έναν πίνακα διπλής εισόδου (βλ. παρακάτω), όπου: 5 Καταγραφή οικονομικής δραστηριότητας ΝΑΙ ΟΧΙ (1) (2) Πληρωμή φόρων Πληρωμή φόρων Δήλωση Εισοδημάτων ΝΑΙ Καταγραφή δραστηριότητας Ανεπίσημη οικονομία (3) (4) Φοροδιαφυγή Φοροδιαφυγή ΟΧΙ Καταγραφή δραστηριότητας Ανεπίσημη οικονομία Οριζοντίως απεικονίζεται το σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας, η οποία είτε καταγράφεται (ΝΑΙ) είτε δεν καταγράφεται (ΟΧΙ) στους Εθνικούς Λογαριασμούς. Καθέτως απεικονίζεται το σύνολο των εισοδημάτων που δημιουργούνται από την οικονομική δραστηριότητα, τα οποία πρέπει να φορολογούνται και τα οποία είτε δηλώνονται (ΝΑΙ) είτε δεν δηλώνονται (ΟΧΙ) στις φορολογικές αρχές. 4 Βλ. τις εργασίες του E.L. Feige, The Meaning of the Underground Ecconomy and the Full Compliance Deficit, στο W. Gaertner και A. Wenig (ed.), Τhe Economics of the Shadow Economy, 1985, Springer, Heidelberg, όπως επίσης και E.L. Feige, The Meaning and Measurement of the Underground Ecconomy, στο E.L. Feige (εκδ.), Τhe Underground Economies, Cambridge University Press, 1989. 5 Βλ. Β. Μανεσιώτης, Παραοικονομία και Φοροδιαφυγή: Ταυτίζονται ή Διαφέρουν, στο Γ. Βαβούρας (εκδ.), Παραοικονομία, Εκδόσεις Κριτική, 1990. 3

Σ. Λώλος Πλαίσιο εμπειρικής ανάλυσης της ανεπίσημης οικονομίας Έτσι, δημιουργούνται τέσσερις (4) δυνατές περιπτώσεις συσχέτισης φοροδιαφυγής και ανεπίσημης οικονομίας: Στην πρώτη περίπτωση, η οικονομική δραστηριότητα καταγράφεται και το εισόδημα δηλώνεται. Δεν υπάρχει ούτε ανεπίσημη οικονομία, ούτε φοροδιαφυγή. Στη δεύτερη περίπτωση, η οικονομική δραστηριότητα δεν καταγράφεται και το εισόδημα δηλώνεται. Υπάρχει ανεπίσημη οικονομία, αλλά όχι φοροδιαφυγή. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε ορισμένες νέες δραστηριότητες, όπως τα καταστήματα βίντεο και τα γυμναστήρια, οι οποίες δεν καταγράφονται ακόμη στους εθνικούς λογαριασμούς, αλλά ενδεχομένως ανταποκρίνονται ειλικρινά στις φορολογικές αρχές. Στην τρίτη περίπτωση η οικονομική δραστηριότητα καταγράφεται αλλά το εισόδημα δεν δηλώνεται. Δεν υπάρχει ανεπίσημη οικονομία, αλλά υπάρχει φοροδιαφυγή. Για παράδειγμα, η νόμιμη οικοδομική δραστηριότητα, δραστηριότητες του αγροτικού χώρου, υπεργολαβίες στη βιομηχανία κ.λπ., όπου το προϊόν αυτών των δραστηριοτήτων καταγράφεται επαρκώς εθνικολογιστικά, αλλά παρατηρείται εκτεταμένη φοροδιαφυγή. Τέλος, έχουμε την τέταρτη περίπτωση, όπου η οικονομική δραστηριότητα δεν καταγράφεται και το εισόδημα δεν δηλώνεται. Υπάρχει και φοροδιαφυγή και ανεπίσημη οικονομία. Για παράδειγμα η αυθαίρετη οικοδομική δραστηριότητα, η οποία σε μεγάλο βαθμό δεν καταγράφεται στατιστικά και η οποία συνδέεται από φοροδιαφυγή. Να υπενθυμίσουμε ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει συνεργασία μεταξύ των φορολογικών αρχών και των υπηρεσιών που καταρτίζουν τους Εθνικούς Λογαριασμούς. Παρόλα αυτά, το γεγονός ότι σε άλλες χώρες χρησιμοποιούνται στοιχεία των φορολογικών αρχών για να επιβεβαιωθούν εθνικολογιστικές εκτιμήσεις, δεν σημαίνει ότι ο προσδιορισμός της ανεπίσημης οικονομίας με βάση το καταγραφόμενο εισόδημα ταυτίζεται με την φοροδιαφυγή. Έτσι, η αναθεώρηση προς τα πάνω των Εθνικών Λογαριασμών στην Ελλάδα κατά 20% περίπου (στις αρχές της δεκαετίας του 1990) μείωσε την ανεπίσημη οικονομία με βάση την καταγραφή της δραστηριότητας, αλλά δεν επηρέασε το εύρος της φοροδιαφυγής. Επίσης, η εισαγωγή των αντικειμενικών κριτηρίων στον τρόπο φορολόγησης των ελεύθερων επαγγελματιών περιορίζει ενδεχομένως τη φοροδιαφυγή αλλά δεν επηρεάζει την καταγραφή της επίσημης οικονομικής δραστηριότητος. Το θεωρητικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζεται ο προσδιορισμός της ανεπίσημης οικονομίας με κριτήριο τόσο το καταγραφόμενο, όσο και το δηλούμενο εισόδημα, αναφέρεται στη διαχείριση της ενεργού ζήτησης. Η ανεπίσημη οικονομία εξετάζεται από τη σκοπιά του κράτους. Οι σχετικές εμπειρικές μελέτες στηρίζονται κυρίως στην εμπειρία των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών της Δύσης, με τη δημοσιονομική κρίση του μεταπολεμικού παρεμβατικού κράτους πρόνοιας και τα προβλήματα που δημιουργούνται κατά την άσκηση της μακροοικονομικής πολιτικής. Αντανακλούν, 4

Ευρωπαϊκό Σεμινάριο: Μορφές άτυπης απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κέντρο Έρευνας-Δράσης PRAXIS, Αθήνα, 3-6 Μαΐου 1995 επίσης, την προβληματική της συζήτησης σχετικά με το υψηλό επίπεδο της φορολογίας και την έκταση και αναγκαιότητα των δημοσίων δαπανών, ζητήματα τα οποία συνδέονται με τα προβλήματα των ελλειμμάτων του δημόσιου τομέα. Γενικώς, οι προσεγγίσεις αυτές θεωρούν ότι η ανεπίσημη οικονομία είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη και τη διαχείριση της οικονομίας. Η οπτική του εισοδήματος και οι συνακόλουθες εμπειρικές προσεγγίσεις της ανεπίσημης οικονομίας παραλείπουν συνήθως να αναφερθούν ρητά στην πλευρά της προσφοράς, δηλ. στις αλλαγές που συντελούνται κατά την διαδικασία αναδιάρθρωσης της παραγωγής, καθώς και στις επιπτώσεις τους στην αγορά εργασίας. Κατά συνέπεια, δεν προσεγγίζουν το ζήτημα από την οπτική των παραγωγικών σχέσεων, των επιχειρήσεων και των εργαζομένων. Το κενό αυτό συμπληρώνεται με την εξέταση της ανεπίσημης οικονομίας από μια άλλη σκοπιά, αυτή της παραγωγής ή της προσφοράς, που συνδέεται με την απασχόληση και τις εργασιακές σχέσεις. 2. Ανεπίσημη οικονομία και παραγωγική διαδικασία Η ανεπίσημη οικονομία προσδιορίζεται σε σχέση με την μορφή της απασχόλησης. Σύμφωνα με την οπτική αυτή, η ανεπίσημη οικονομία, δηλ. η κρυφή ή μυστική απασχόληση είναι κάθε κύρια ή δευτερεύουσα επικερδής μονιμότερη, απασχόληση, η οποία πραγματοποιείται στα όρια των νόμων ή πέρα από τους νόμους, τους κανόνες και τις εργασιακές συμβάσεις. 6 Ο ορισμός αυτός, μπορεί να μην χαρακτηρίζεται από νομική ακρίβεια, είναι όμως αρκετά χρήσιμος διότι έχει εφαρμογή σε όλες τις κατηγορίες απασχολούμενων, ανεξάρτητα από το αν είναι μισθωτοί ή αυτοαπασχολούμενοι, και ανεξάρτητα από το αν η απασχόληση αναφέρεται στην κύρια ή δευτερεύουσα εργασία τους η οποία δεν δηλώνεται. Ωστόσο, η πολυμορφία της απασχόλησης καθιστά πολλές φορές δύσκολο τον ακριβή προσδιορισμό της νομιμότητας. Παρεμφερής είναι η έννοια του μη κανονικού τομέα (irregular sector), η οποία επικεντρώνεται στις σχέσεις εξαρτημένης εργασίας. 7 Η ανεπίσημη οικονομία εξετάζεται από την πλευρά των εργαζομένων και ορίζεται αναφορικά με τις εργασιακές σχέσεις, οι οποίες με βάση την ισχύουσα νομοθεσία, οριοθετούν το φαινόμενο και διαχωρίζουν το τυπικό από το άτυπο. Ο ορισμός αυτός αφορά ένα ευρύ τμήμα της σχετικής βιβλιογραφίας, που περιγράφει τις μορφές ευέλικτων παραγωγικών διαδικασιών (διάχυτη εκβιομηχάνιση, υπεργολαβίες, κατάτμηση της αγοράς εργασίας κ.λπ.), οι οποίες συνδέονται με την κρίση των κυρίαρχων μορφών οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας, του φορντισμού και του τεϋλορισμού. Ο όρος μη κανονικός τομέας χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει ένα πλήθος εργασιών, οι οποίες βρίσκονται έξω από το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. 6 Βλ. R. De Grazia, Clandestine Employment: The Situation in the Industrialized Market Economy Countries, International Labour Organization, Geneva, 1984. 7 Βλ. ιδιαίτερα, B. Contini, The Second Economy of Italy στο V. Tanzi ( εκδ.), The Underground Economy in the United States and Abroad, Lexington Books, Massachusetts, 1981. 5

Σ. Λώλος Πλαίσιο εμπειρικής ανάλυσης της ανεπίσημης οικονομίας Ο προσδιορισμός αυτός περιλαμβάνει όλες τις μη συμβατικές μορφές απασχόλησης, δηλαδή τις περιπτώσεις εκείνες που η απασχόληση είναι από την φύση της επισφαλής, αβέβαιη και δεν παρέχει κανενός είδους ασφαλιστική κάλυψη, βρίσκεται δε πέρα από οποιαδήποτε μορφή κοινωνικού ελέγχου. Τέτοιες μορφές απασχόλησης είναι η άτυπη μερική απασχόληση, η άτυπη εργασία στο σπίτι, η εργασία με το κομμάτι, κ.λπ. Η σχέση μεταξύ επίσημης και ανεπίσημης οικονομίας, όπως προσδιορίζεται με βάση την απασχόληση είναι περισσότερο σύνθετη και δεν μπορεί να αναλυθεί στο πλαίσιο της παρουσίασης αυτής. Πάντως, σε μεγάλο βαθμό, η εργασία που πραγματοποιείται με συμβατικές σχέσεις αντανακλάται στην επίσημη οικονομία, ενώ το προϊόν της μη συμβατικής εργασίας αντιστοιχεί στην ανεπίσημη οικονομία, τόσο από εθνικολογιστική σκοπιά όσο και από δημοσιονομική. Ωστόσο, υπάρχει και η απασχόληση με μη συμβατικές σχέσεις (δηλ. πέρα από τα όρια του νόμου) που καταγράφεται στις στατιστικές και συνυπολογίζεται στην επίσημη οικονομία κλπ. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η φοροδιαφυγή δεν είναι πάντοτε το κίνητρο των μη συμβατικών δραστηριοτήτων, αλλά το αποτέλεσμά τους. Η προσφυγή, για παράδειγμα, των επιχειρήσεων σε μη συμβατικές σχέσεις εργασίας συνδέεται με τη συμπίεση του κόστους παραγωγής, ιδιαίτερα στις επιχειρήσεις των κλάδων έντασης εργασίας, οι οποίες αποτελούν σημαντικό τμήμα της ελληνικής μεταποίησης, όπως οι κλάδοι ένδυσης-υπόδησης. Στην περίπτωση αυτή, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας συνδέεται άμεσα με την πληρωμή μισθών κατώτερων από τις συλλογικές συμβάσεις και τη μη καταβολή των εργοδοτικών εισφορών, δεν έχει δηλαδή ως κίνητρο την φοροδιαφυγή. Από την πλευρά των εργαζομένων, η φοροδιαφυγή αποτελεί κίνητρο προσφυγής σε μη συμβατικές σχέσεις εργασίας μόνο στο βαθμό που αποτελεί επιλογή για την αύξηση του εισοδήματός τους. Σε πολλές, όμως, περιπτώσεις η προσφυγή σε μη τυπικές σχέσεις εργασίας δεν πραγματοποιείται με σκοπό την φοροδιαφυγή, αλλά αποτελεί αναγκαστική λύση, λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων απασχόλησης (πχ. ξένοι μετανάστες, δουλειά στο σπίτι με το κομμάτι από γυναίκες φασονίστριες). 3. Ανεπίσημη οικονομία και παραγωγική δομή Μία άλλη, συναφής με την προηγούμενη, οπτική της ανεπίσημης οικονομίας είναι η έννοια του ανεπίσημου τομέα (informal sector), η οποία συνδέεται με την δομή της παραγωγής και αφορά κυρίως στην εμπειρία των αναπτυσσόμενων χωρών. Ο ανεπίσημος τομέας αναφέρεται στην εμπειρία των οικονομιών των πόλεων του τρίτου κόσμου και χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή με κάποιον επίσημο τομέα (formal) της οικονομίας. Η διάκριση αυτή δημιουργεί ένα δυαδικό πλαίσιο στην ανάλυση της οικονομίας. Έτσι, οι οικονομίες των περισσοτέρων πόλεων του τρίτου κόσμου μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελούνται από δύο συστήματα παραγωγής, τα οποία προέρχονται από καπιταλιστικές και από προκαπιταλιστικές μορφές παραγωγής. 8 8 Βλ., μεταξύ άλλων, The Urban Informal Sector: Critical Perspectives, Special Issue, World Development, Vol. 6, 1978, αλλά και S.V. Sethuraman (εκδ.), The Urban Informal Sector in 6

Ευρωπαϊκό Σεμινάριο: Μορφές άτυπης απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κέντρο Έρευνας-Δράσης PRAXIS, Αθήνα, 3-6 Μαΐου 1995 Η διάκριση μεταξύ των δύο τομέων βασίζεται σε παράγοντες, όπως ο τρόπος παραγωγής, η οργάνωση της παραγωγής και η κλίμακα κάθε δραστηριότητας. Η διχοτόμηση, δηλαδή, της οικονομίας περιγράφεται με όρους τεχνολογικούς, με όρους οργάνωσης ή απλώς ανάλογα με το μέγεθος των παραγωγικών μονάδων και επιχειρήσεων. Ο ανεπίσημος τομέας ορίζεται, είτε ως προς τα άτομα ή νοικοκυριά, είτε ως προς τις δραστηριότητες ή επιχειρήσεις, ανάλογα με τους επί μέρους στόχους της έρευνας. Ο ανεπίσημος τομέας στην πιο αυστηρή του -μάλλον ακραία - εκδοχή έχει τα παρακάτω χαρακτηριστικά: η είσοδος και η έξοδος των επιχειρήσεων στην αγορά είναι σχετικά εύκολη, οι επιχειρήσεις λειτουργούν σε ανταγωνιστικές αγορές, παρακάμπτοντας τις ειδικές ρυθμίσεις και κανόνες προδιαγραφών κ.λπ., οι επιχειρήσεις στηρίζονται σε δικές τους πηγές χρηματοδότησης και είναι, κατά κύριο λόγο, οικογενειακές, οι επιχειρήσεις είναι, συνήθως, μικρής κλίμακας και χρησιμοποιούν παραγωγικές διαδικασίες εντάσεως εργασίας και προσαρμοσμένη τεχνολογία, οι εργαζόμενοι έχουν καταρτισθεί, κυρίως, εκτός του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος. Στις αναλύσεις αυτές ο ανεπίσημος τομέας σχετίζεται περισσότερο με την υφιστάμενη γενικότερη παραγωγική και οργανωτική του ανεπάρκεια παρά με την φορολογική επιβάρυνση και την διεύρυνση των κρατικών περιορισμών, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των αναπτυγμένων χωρών. Η ανεπάρκεια αυτή προκύπτει από ευρείας κλίμακας διαφθορά, δωροδοκία και παράκαμψη της νομιμότητας. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το δυαδικό πλαίσιο του ανεπίσημου τομέα είναι αρκετά άκαμπτο και έχει υποστεί κριτική: 9 Ο διαχωρισμός μεταξύ επίσημου και ανεπίσημου τομέα δεν είναι πάντοτε τόσο ευδιάκριτος και οι οικονομικές σχέσεις είναι πιο σύνθετες από αυτές που υποθέτει το δυαδικό πλαίσιο. Εξάλλου, δεν υπάρχει νόημα να εστιάζεται η ανάλυση και η οικονομική πολιτική για ανάπτυξη, βελτίωση και δημιουργία εισοδημάτων και απασχόλησης στον ανεπίσημο τομέα, επειδή έτσι κι αλλιώς τα προβλήματά του δεν είναι δυνατόν θα αμβλυνθούν, λόγω της υφιστάμενης σχέσης εξάρτησης από τον επίσημο τομέα της οικονομίας. Ας σημειωθεί, τέλος, ότι η έννοια του ανεπίσημου τομέα δεν είναι ταυτόσημη με την ευέλικτη εξειδίκευση και τον ρόλο των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων στις αναπτυγμένες χώρες, η οποία συνδέεται με την έννοια της ευέλικτης παραγωγής και την αναδιάρθρωση που πραγματοποιείται κατά τη διαδικασία συσσώρευσης. Οι αιτίες που οδηγούν στη ανάπτυξη των μικρών ανεπίσημων επιχειρήσεων στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι η δημιουργία εισοδημάτων και απασχόλησης, ενώ στις αναπτυγμένες χώρες το κριτήριο είναι η δημιουργία κερδών και η επενδυτική Developing Countries: Employment, Poverty and Environment, International Labour Organization, Geneva, 1981. 9 Βλ. μεταξύ άλλων, O.N. Moser, Informal Sector or Petty Production: Dualism or Dependence in Urban Development?, World Development, Vol. 6, 1978. 7

Σ. Λώλος Πλαίσιο εμπειρικής ανάλυσης της ανεπίσημης οικονομίας απόδοση. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι οι επιχειρήσεις του ανεπίσημου τομέα διευθύνονται από τεχνικούς με διοικητικές αρμοδιότητες, παρά από μάνατζερς με τεχνικές αρμοδιότητες, όπως στη περίπτωση των μικρών δυναμικών και ευέλικτων επιχειρήσεων στις βιομηχανικές χώρες. Συμπερασματικές παρατηρήσεις Στην παρουσίαση αυτή έγινε προσπάθεια καταγραφής και ταξινόμησης των διαφόρων οπτικών εμπειρικής προσέγγισης της ανεπίσημης οικονομίας. Οι οπτικές αυτές συναρτώνται με τους στόχους κάθε έρευνας και σχετίζονται με την επιμέρους έμφαση που οι αναλύσεις αυτές δίδουν στη διερεύνηση των φαινομένων. Ανακεφαλαιώνοντας, διακρίνουμε τρεις διαφορετικές οπτικές στην εμπειρική προσέγγιση της ανεπίσημης οικονομίας: Πρώτον, την μακροσκοπική οπτική της ανεπίσημης οικονομίας, από τη πλευρά του κράτους. Σχετίζεται με την ακριβή καταγραφή της οικονομικής δραστηριότητας και τη δημοσιονομική της αντανάκλαση. Η οπτική αυτή συνδέεται με την άσκηση της οικονομικής πολιτικής και στις σημερινές συνθήκες είναι ιδιαίτερα επίκαιρη. Δεύτερον, την μικροσκοπική οπτική της ανεπίσημης οικονομίας, από την πλευρά των επιχειρήσεων και των εργαζομένων. Σχετίζεται με την ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των ανεπίσημων φαινομένων και τη διερεύνηση των μεταβαλλόμενων, σήμερα, εργασιακών σχέσεων και των παραγωγικών διαδικασιών. Τρίτον, την οπτική που συνδέεται με την παραγωγική δομή. Η οικονομική δραστηριότητα διακρίνεται στον επίσημο και τον ανεπίσημο τομέα, αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι ευέλικτη. Η οπτική αυτή είναι χρήσιμη στην ανάλυση των εξαφανιζόμενων προκαπιταλιστικών μορφών οργάνωσης της παραγωγής, οι οποίες, ωστόσο, είναι διαδεδομένες (ή επανεμφανίζονται) σε πολλές ευρωπαϊκές περιφέρειες. Από την παρουσίαση προκύπτει ότι οι διαφορετικές οπτικές εμπειρικής προσέγγισης των φαινομένων της ανεπίσημης οικονομίας έχουν συμπληρωματικό χαρακτήρα, εφόσον τα ζητήματα εξετάζονται από διαφορετική σκοπιά. Και πολλές από τις παρερμηνείες στον προσδιορισμό της ανεπίσημης οικονομίας οφείλονται ακριβώς στη έμφαση που δίνουν οι διάφορες προσεγγίσεις σε επί μέρους στοιχεία των φαινομένων που διερευνούν. Το γεγονός, για παράδειγμα, ότι ορισμένες προσεγγίσεις δεν εξετάζουν λεπτομερώς τις επιπτώσεις που έχουν οι ανεπίσημες δραστηριότητες στην είσπραξη των φορολογικών εσόδων, δεν σημαίνει ότι επικροτείται η φοροδιαφυγή, αλλά ότι το βάρος των σχετικών ερευνών συγκεντρώνεται σε άλλες όψεις των φαινομένων. Θεωρούμε, κατά συνέπεια, ότι η ολοκληρωμένη εμπειρική διερεύνηση της ανεπίσημης οικονομίας θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τις τρεις οπτικές ανάλυσης, εφόσον η κάθε μια αποκαλύπτει διαφορετικές πλευρές των ανεπίσημων φαινομένων. 8